________________
સાધ્યસંસર્ગજ્ઞાનને અનુમિતિની પ્રત્યે કારણ માનીએ તો; અપ્રસિદ્ધસાધ્યક અર્થી અનુમિતિની પૂર્વે ક્યારે પણ જેનું જ્ઞાન થયું નથી એવું સાધ્ય છે વિધેય જેમાં એવી અનુમિતિ નહીં થાય અને તેથી પૃથ્વી સ્વામિન્ના વિવા' અહીં પૃથ્વીતરભેદાત્મક પૂર્વગૃહીતસાગકાનુમિતિ અપ્રસિદ્ધ થશે. અપ્રસિદ્ધસાધ્યકાનુમિતિ કોઈ પણ સ્થળે થતી ન હોવાથી ઉપર્યુક્ત આપત્તિ, આપત્તિ નથી. એમ જાણીને પૂર્વોક્ત મતની અયુક્તતામાં હેત્વન્તર જણાવે છે. ‘ાધ્યસંશયાવિ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. મનં મેધવત્ અહીં અનુમિતિની પૂર્વે સાધ્યનો સંશય કે નિશ્ચય ન હોવા છતાં અનુમિતિની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી તાદશસાધ્યસંસર્ગજ્ઞાનને અનુમિતિની પ્રત્યે કારણ માની શકાશે નહીં. અને તેથી તેના વિરોધિ તરીકે બાધાદિમાં હેત્વાભાસત્વ માનવાનું યુક્ત નથી.
બાધજ્ઞાનમાં અર્થી પક્ષવિશેષ્યકસાધ્યાભાવજ્ઞાનમાં “á જ્ઞાનનું પ્રમા' ઈત્યાકારક પ્રમાત્વનું જ્ઞાન થવાથી તાદશ પ્રમાત્વજ્ઞાન અનુમિતિની પ્રત્યે પ્રતિબંધક છે. અને તેનો અભાવ અનુમિતિની પ્રત્યે કારણ છે. આ પ્રમાણેના પ્રાચીનમતમાં દોષ જણાવે છે - અર્વ સાધ્યામવિજ્ઞાને... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી – આશય એ છે કે અનુમિતિની પ્રત્યે ઉપર જણાવ્યા મુજબ સાધ્યાભાવના જ્ઞાનમાં પ્રમાત્વના જ્ઞાનને પ્રતિબંધક માનવામાં કોઈ પ્રમાણ નથી. કારણ કે તાદશજ્ઞાન સાધ્યાભાવાવમાહિ ન હોવાથી તેને અનુમિતિની પ્રત્યે પ્રતિબંધક નહીં માની શકાય. યદ્યપિ સાધ્યાભાવનું જ્ઞાન હોવા છતાં ત્યાં અપ્રામાણ્યનું જ્ઞાન હોય તો અનુમિતિનો પ્રતિબંધ થતો નથી. પરંતુ અનુમિતિની ઉત્પત્તિ થાય છે. જ્યારે એવા સ્થળે પ્રાચીનોના મતે અનુમિતિની પ્રત્યે કારણભૂત તાદશ પ્રમાત્વજ્ઞાનાભાવ હોવાથી ત્યાં અનુમિતિની ઉત્પત્તિ થાય છે. સિદ્ધાન્તિના મતે તેની અનુ૫૫તિ થશે. “પ્રમાત્વજ્ઞાનમાં પ્રતિબંધકત્વ
६७