________________
માનવામાં કોઈ પ્રમાણ નથી.' એ કહેવું યોગ્ય નથી. પરંતુ તાદશ પ્રમાત્વજ્ઞાનત્ત્વન પ્રતિબંધકત્વ માનવામાં ગૌરવ છે. ઉપર જણાવેલા સ્થળે અનુમિતિની ઉપપત્તિ માટે પ્રતિબંધકતાવચ્છેદકકોટિમાં સંશયનિશ્ચયસાધારણ અપ્રામાણ્યજ્ઞાનાભાવનો નિવેશ કરવાથી તે સ્થળે અપ્રામાણ્યનો ગ્રહ હોવાથી અનુમિતિનો પ્રતિબંધ નથી થતો. પ્રતિબંધકતાવચ્છેદકકોટિમાં સંશયનિશ્ચયસાધારણ અપ્રામાણ્યજ્ઞાનાભાવના નિવેશની અપેક્ષાએ, પ્રાચીનોએ સ્વીકારેલ ‘વિશેષ્ય સાધ્યામાનજ્ઞાનપ્રમાત્વજ્ઞાનન્વેન’પ્રતિબંધકત્વમાં ગૌરવ સ્પષ્ટ છે. યદ્યપિ અપ્રામાણ્યગ્રહાભાવનો ઉપર જણાવ્યા મુજબ પ્રતિબંધકતાવચ્છેદકકોટિમાં નિવેશ કરીએ તો પણ ત્યાં પ્રતિયોગિરૂપે પ્રામાણ્યપ્રમાત્વગ્રહ પ્રથમોપસ્થિત હોવાથી તાદશ પ્રમાત્વજ્ઞાનત્વન પ્રતિબંધકત્વ માનવામાં ગૌરવ નથી. તેથી લાઘવથી તાદશ પ્રમાત્વજ્ઞાનત્વન પ્રતિબંધકતા માનવી જોઈએ. પરંતુ આવું કરવાથી સત્પ્રતિપક્ષાદિ સ્થળે પણ પ્રમાત્ત્વવિષયકન્વેન પ્રતિબંધકત્ત્વ માનવાનો પ્રસંગ આવશે. ‘સાધ્યામાવજ્ઞાનप्रमात्वज्ञाने सति अनुमितिप्रतिबन्धस्तदभावे ( तादृशज्ञानाभावे) तु न આ પ્રમાણેના અન્વયવ્યતિરેકથી તાદશ પ્રમાત્વજ્ઞાનમાં અનુમિતિપ્રતિબંધકતા માનવી જોઈએ,' આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે તાદશ પ્રમાત્વજ્ઞાનમાં અનુમિતિનિરૂપિત – સાક્ષાત્પ્રતિબંધકીભૂતજ્ઞાનવિષયત્વ ન હોવાથી તેમાં હેત્વાભાસત્વ નથી. પરંતુ ‘ભ્રમત્ત્વજ્ઞાનાનાન્વિતવાધનુષ્ટિ' માં પ્રતિબંધકતા છે. ત્યાં કોઈ વખત સાધ્યાભાવજ્ઞાનમાં ભ્રમત્વ ની શંકાનું નિવારણ કરવા દ્વારા પ્રામાણ્યનું જ્ઞાન ઉપયોગી બને છે. એ સમજી શકાય છે.
‘‘બાધસ્થલે પક્ષમાં જો હેતુ હોય, તો સાધ્ધાભાવવમાં તે વૃત્તિ હોવાથી વ્યભિચારદોષથી યુક્ત હેતુ છે. અને પક્ષમાં જો હેતુ ન હોય, તો તે હેતુ સ્વરૂપાસિદ્ધ છે. ઉભયથા પણ
૬૮
