________________
रूपत्वव्याप्यजातिमद्वान् पृथिवीत्वादित्यादौ साध्यतावच्छेदिका रूपत्वव्याप्यजातयस्तासां च शुक्लत्वादिस्वरूपाणां नीलघटादिवृत्त्यभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वमस्तीत्यव्याप्तिरिति चेन्न । तत्र परम्परया रूपत्वव्याप्यजातित्वस्यैव साध्यतावच्छेदकत्वात । न हि तादृशधर्मावच्छिन्नाभावः क्वापि पृथिव्यामस्ति, रूपत्वव्याप्यजाति: . मानास्तीति बुद्ध्यापत्तेः । साध्यादिभेदेन व्याप्तेर्भेदात् तादृशस्थले साध्यतावच्छेदकतावच्छेदकं प्रतियोगितावच्छेदकतानवच्छेदकमित्येव लक्षणघटकमित्यपि वदन्ति ।
- વિવરણ - નવિત્યાદ્રિ - ઢું વાક્યમ્ ?યત્વત્િ ઈત્યાદિ કેવલાન્વય સાધ્યક સ્થળે તાદશ સાધ્યતા વચ્છેદકસંબન્ધન સાધ્યવસ્વાવચ્છિન્નપ્રતિયોગિતાકભદાધિકરણની અપ્રસિદ્ધિ હોવાથી અવ્યાપ્તિ આવે છે. તેના નિવારણ માટે કારિકાવલીમાં ‘મથવી...' ઇત્યાદિ ગ્રન્થથી લક્ષણાન્તર જણાવે છે. યદ્યપિ કેવલાવયિસાધ્યકસ્થલે મીમાંસકો વગેરે કેટલાક લોકો અનુમિતિ માનતા ન હોવાથી ત્યાં (કેવલાવયિસાધ્યસ્થળે) વ્યાપ્તિનો અભાવ ઈષ્ટ જ છે. તેથી ત્યાં આવ્યાપ્તિના નિવારણ માટે કારિકાવલીમાં “અથવા..” ઈત્યાદિ ગ્રંથ આવશ્યક નથી. પરન્તુ આથી જ મુક્તાવલીમાં “શિશ..' ઇત્યાદિ ગ્રંથથી સાધ્યવન્યાગવૃત્તિત્વ રૂપ પૂર્વપક્ષવ્યાપ્તિલક્ષણમાં દૂષણાન્તર જણાવે છે. “સત્તાવાન્ નાતેઃ ઈત્યાદિ સ્થળે તાદશ સાધ્યવસ્વાવચ્છિન્નપ્રતિયોગિતાકભદાધિકરણસામાન્યાદિનિરૂપિત - હેતુતાયછેદકસમવાયસંબંધાવચ્છિન્નવૃત્તિતા અપ્રસિદ્ધ હોવાથી અવ્યાપ્તિ આવે છે. તેના નિવારણ માટે ‘અથવ' ઈત્યાદિ ગ્રંથથી લક્ષણાન્તર જણાવે છે.
હે–ધિકરણવૃત્તિ જે અભાવ તેને અપ્રતિયોગિ એવા સાધ્યની સાથે હેતુનું જે સામાનાધિકરણ્ય, તેને વ્યાપ્તિ કહેવાય
