________________
છે. અર્થાદ્ ‘હેતુસમાનાધિળાત્યન્તામાવાઽપ્રતિયોગિસાધ્યસામાનાધિë વ્યાપ્તિઃ' આ પ્રમાણે ‘અથવા' ઇત્યાદિ કારિકાનો આશય છે. અત્ર યદ્યપીત્યાવિ। આશય એ છે કે, ‘વનિમાન્ ધૂમાવ્’ ઇત્યાદિ સ્થળે ધૂમાધિકરણપર્વતાદિમાં વૃત્તિ જે તત્તમહાનસીયાદિવન્યભાવ તેનું અપ્રતિયોગિત્વ તત્ત ્વન્ત્યાદિમાં ન હોવાથી ‘હેતુમન્નિષ્ઠામાવાઽપ્રતિયોગિસાધ્યસામાનાधिकरण्यं व्याप्तिः ' આ પ્રમાણેની વિવક્ષામાં પણ અભ્યાસિ આવે છે. યદ્યપિ ‘વનિમાર્ ધૂમાવ્’ઈત્યાદિ સ્થલે ધૂમસમાનાધિકરણમહાનસીયવન્ત્યાઘભાવીય અપ્રતિયોગિ પર્વતીયવનિ સ્વરૂપ તત્તત્સાધ્યની સાથે તત્તધૂમનું સામાનાધિકરણ્ય હોવાથી મહાનસીયવનિ વગેરેની સાથે પર્વતીયધૂમાદિનું સામાનાધિકરણ્ય ન હોવા છતાં કોઈ દોષ નથી. કારણ કે સમાનાધિકરણ વનિધૂમની જ વ્યાસિ મનાય છે. પરન્તુ હેત્વધિકરણ પર્વતાદિમાં; તત્તત્ત્પર્વતીયવન્ત્યાદિનો પણ ‘સત્ત્વવિદ્વયં નાસ્તિ' આ પ્રતીતિના અનુરોધથી ‘પર્વતીયવનિઃ; નનશ્ચ તતુમયં નાસ્તિ' ઈત્યાકારક પ્રતીતિના વિષયભૂત તત્તખ્ત્યાઘભાવ વૃત્તિ હોવાથી તદ્દપ્રતિયોગિત્વ સાધ્યમાં ન હોવાથી અવ્યાપ્તિ દુરુદ્ઘર છે. યદ્યપિ હેતુસમાનાધિકરણાત્યન્તાભાવીયપ્રતિયોગિતામાં વ્યાસજ્યવૃત્તિધર્માંનવચ્છિન્નત્વનો નિવેશ કરીએ તો તાદશોભયાભાવને લઈને અવ્યાપ્તિ નહીં આવે. પરન્તુ તેવો નિવેશ કરવા છતાં ‘મુળવાન દ્રવ્યત્વાર્’ ઇત્યાદિ સ્થળે અવ્યાપ્તિ આવશે. કારણ કે દ્રવ્યત્વાત્મકહેત્વધિકરણ પૃથ્વીમાં વૃત્તિ તત્તગુણાભાવનું અપ્રતિયોગિત્વ સાધ્યમાં નથી. અહીં ઉપર જણાવ્યા મુજબ ‘સમાનાધિકરણ વનિધૂમની વ્યાપ્તિ છે. (સાધ્યહેતુની વ્યાપ્તિ છે.)' એમ કહીને અભ્યાપ્તિના દોષથી નિસ્તાર નહીં થાય. કારણ કે દ્રવ્યત્વ એક જ છે. જે પૃથ્વીમાં
૧૫
