________________
“તત્તાધિની પ્રત્યે “તમવિવેત્તાધિ' પ્રતિબંધક છે. પરન્તુ “તમાવીષ્યવેત્તાવુધ' પ્રતિબંધક નથી. આવી માન્યતાને ધરનારાના મતે સપ્રતિપક્ષમાં અનુમિતિપ્રતિબન્યકત્વ સ્વરૂપ દૂષકતાબીજ નથી, પરંતુ સંશયજનકત્વ
સ્વરૂપ જ દૂષકતાબીજ છે. એ વસ્તુને જણાવવાપૂર્વક તે મતનું નિરાકરણ કરવા કહે છે - મત્ર વિદ્... ઇત્યાદિ – આશય એ છે કે, જેમ ઘટાભાવવ્યાપ્યવત્તાનું ભૂતલાદિમાં જ્ઞાન હોવા છતાં ઘટની સાથે ચાનો સંયોગ હોય તો ઘટવત્તાનું જ્ઞાન થાય છે. તેમજ જેમ શંખમાં પીતત્વાભાવવ્યાપ્યશંખત્વવત્તાનું જ્ઞાન હોવા છતાં પિત્તાહિદોષના કારણે “શર્વઃ વીતઃ' ઇત્યાકારક બુદ્ધિ થાય છે. આવી જ રીતે કોટિકય (સ્થાણુત્વસ્થાણુત્વાભાવ, પુરુષત્વપુરુષત્વાભાવાદિ)ના વ્યાખ્યનું દર્શન હોવા છતાં જેમ. કોટિદ્વયનો, પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપ સંશય થાય છે, તેવી રીતે સત્પતિપક્ષસ્થલે સાધ્યવ્યાપ્યવત્તા અને સાધ્યાભાવવ્યાપ્યવત્તાનું જ્ઞાન હોવા છતાં સંશયસ્વરૂપ અનુમિતિ થાય છે જ. જ્યાં એકકોટિકવ્યાપ્યદર્શન (સ્થાણુત્વાદિના વ્યાપ્યનું દર્શન) છે, ત્યાં તેના અધિકબલના કારણે દ્વિતીયકોટિ (પુરુષત્વાદિ) ભાનનો પ્રતિબંધ થવાથી સંશય થતો નથી. નિશ્ચયાદિસ્વરૂપ ફલના બલથી એના કારણાદિમાં અધિકબલા કે સમબલની કલ્પના કરવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે કેટલાક કહે છે. પરંતુ એ બરાબર નથી. કારણ કે તદભાવવ્યાપ્યવત્તાનું જ્ઞાન હોય ત્યારે તનું ઉપનીતભાનવિશેષ તેમ જ શાબ્દબોધાદિ થતાં ન હોવાથી લૌકિકસન્નિકર્ષથી અજન્ય અને દોષવિશેષથી અજન્ય એવા જ્ઞાનમાત્રની પ્રત્યે તદભાવવ્યાખવત્તાજ્ઞાનને પ્રતિબંધક માનવામાં લાઘવ છે. તદભાવવ્યાપ્યવત્તાના જ્ઞાનને; ઉપનીતભાન (અલૌકિકપ્રત્યક્ષ) વિશેષની પ્રત્યે અને શાબ્દબોધાદિની પ્રત્યે પૃથક પૃથફ પ્રતિબંધક માનવામાં ગૌરવ છે. આશય એ છે કે જે લોકો
પ૯
