________________
અનન્તકાર્યકારણભાવની ભીતિને લઈને તત્તત્પુરુષીયનિવેશ વિના વ્યાપ્યતાવદકપ્રકારકજ્ઞાન અને પક્ષધર્મતાવિષયક – જ્ઞાનને સ્વતંત્રપણે અનુમિતિની પ્રત્યે કારણ માનો તો કેવલ ‘ધૂમવાન્પર્વતઃ’ઈત્યાઘાકારક પક્ષધર્મતાજ્ઞાનવાત્ મૈત્રને અનુમિતિનો પ્રસંગ યદ્યપિ નહીં આવે. પરન્તુ કાર્યકારણભાવદ્રયની આપત્તિ આવશે. વિશિષ્ટવૈશિષ્યાવગાહિજ્ઞાનત્વેન કારણ માનનારાને પણ વ્યાપ્તિપ્રકારકપક્ષધર્મતાજ્ઞાનત્વેન, અથવા પક્ષધર્મતાવિષયકવ્યાપ્તિપ્રકારકજ્ઞાનત્વેન કારણતા માનવામાં કોઈ વિનિગમક ન હોવાથી કાર્યકારણભાવદ્રયની આપત્તિ સમાન છે. તેથી વ્યાપ્યતાવર્જીવપ્રા જ્ઞાનને તેમજ વક્ષધર્મતાવિષય જ્ઞાનને અનુમિતિની પ્રત્યે સ્વતંત્રતયા કારણ માનનારને મતે દૂષણાન્તર જણાવે છે. ‘‘વનિવ્યાપ્યો ધૂમઃ, આતો વાંશપર્વતઃ'' આ સમૂહાલંબનજ્ઞાનથી પણ અનુમિતિનો પ્રસંગ આવશે. કારણ કે એતાદશજ્ઞાન વ્યાપ્યતાવચ્છેદક - ધૂમત્વપ્રકારક છે અને પક્ષધર્મતાવિષયક પણ છે. વ્યાપ્તિ
કારણ માનનાર
પ્રકારકપક્ષધર્મતાવિષયકજ્ઞાનત્વેન સિદ્ધાન્તીને તાદશસમૂહાલંબન જ્ઞાનથી અનુમિતિનો પ્રસંગ શા માટે નથી આવતો ? એ વસ્તુ તર્કસંગ્રહનું અધ્યયન કરી ચૂકેલા વિદ્યાર્થીઓને સમજાવવાની આવશ્યકતા નથી. કારણ કે તેઓ સારી રીતે સમજે છે કે સિદ્ધાન્તીઓ તો ‘“વ્યાપ્તિનિષ્ઠप्रकारतानिरूपितहेतुनिष्ठप्रकारतानिरूपितपक्षनिष्ठविशेष्यताशालिજ્ઞાનન્વેન” અનુમિતિજનકતા જ્ઞાનમાં માને છે. તાદશસમૂહાલંબનજ્ઞાનમાં એતાદશ વિવક્ષિતજ્ઞાનત્વ નથી. આ રીતે વિશિષ્ટજ્ઞાનત્ત્વન અનુમિતિજનકતા સિદ્ધ થયા પછી, ઉપર્યુક્તજ્ઞાનદ્રયસ્થળે પણ વિશિષ્ટવૈશિદ્યાવગાહિજ્ઞાનની કલ્પના કરાય છે. એતાદશ કલ્પનાગૌરવ, વિશિવૈશિયાવાહિજ્ઞાનત્ત્વન કારણતાની સિદ્ધિના ઉત્તરકાલમાં હોવાથી ફલમુખ છે. તેથી કોઈ દોષ નથી. આશય એ છે કે
८
