________________
- વિવરણ - સપ્રસંગસંગતિને પામીને હવે હેત્વાભાસનું નિરૂપણ કરે છે. મૂલમાં મેનેન્તિ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. તર્કસંગ્રહના વિવરણમાં જણાવ્યા મુજબ હેતુ અને હેત્વાભાસોને સપ્રસજ્ઞસંગતિ છે. તેમજ “વિજય” સ્વરૂપ એકકાર્યકારિત્વ સ્વરૂપ સદ્ગતિ પણ છે. પોતે કહેલા હેતુના સત્ત્વ ના સમર્થનથી જેમ વાદમાં વિજય પ્રાપ્ત થાય છે, તેમજ પ્રતિવાદિએ જણાવેલા હેતુના દુષ્ટહેતુત્વના પ્રતિપાદનથી પણ વિજય પ્રાપ્ત થાય છે. આ રીતે ‘વિજયેકકાર્યકારિત્વ' સદ્ગતિથી સંગતિમ હેત્વાભાસોનું નિરૂપણ કરાય છે. હેત્વાભાસના લક્ષણાત્મક સામાન્યધર્મના જ્ઞાન વિના હેત્વાભાસ કેટલા છે? આવી જિજ્ઞાસાનો સંભવ નથી. તેથી તાદશ જિજ્ઞાસાત્મક પ્રયોજકનો અભાવ હોવાથી મૂલમાં અનૈતિ... ઈત્યાદિ હેત્વાભાસ વિભાગગ્રંથ નિપ્રયોજક છે. કારણ કે શિષ્યની તાદશ જિજ્ઞાસા જ ગ્રંથકારે રચેલા વિભાગગ્રંથની પ્રયોજિકા હોય છે, જેનો પ્રકૃતિસ્થળે અભાવ છે. તેથી મુક્તાવલીમાં હેત્વાભાસ સામાન્યના જ્ઞાન માટે તેનું લક્ષણ જણાવે છે - તસૃક્ષાનું... ઈત્યાદિ. એનો આશય તર્કસંગ્રહના વિવરણ પ્રસંગે જણાવ્યા મુજબ ‘‘અનુમતિतत्करणान्यतरज्ञाननिष्ठप्रतिबध्यतानिरूपितज्ञाननिष्ठप्रतिबन्धकता यद्વિષયવૈચ્છિન્ન તત્ત્વ રોષસામચિત્તલમ્'' આ પ્રમાણે સ્પષ્ટ છે. બાધાદિવિષયકજ્ઞાનનિષ્ઠ અનુમિત્યાદિનિષ્ટપ્રતિબધ્ય - તાનિરૂપિત પ્રતિબંધકતા બાધાદિવિષયકત્વાવચ્છિન્ના છે. તેથી બાધાદિ દોષ છે. અને તવિશિષ્ટ હેતુઓ હેત્વાભાસો છે. ' “વર્તિમાન ધૂમાત્' ઇત્યાદિ સહેતુસ્થલે વચમાવવીન્યર્વતઃ ઈત્યાકારક ભ્રમાત્મક બાધજ્ઞાનથી ‘પર્વતો વનિમાનું ઈત્યાકારક અનુમિતિનો પ્રતિબંધ થાય છે. તેથી તાદશપ્રતિઅધ્યતાનિરૂપિત વન્યભાવવત્પર્વતવિષયકત્વાવચ્છિન્ન
૪૫
