________________
પિતર અશુI... ઈત્યાદિ-આશય એ છે કે, માતા જ પિતા વેતિ વિતાઓ... ઇત્યાદિ વિરૂપએકશેષદ્વન્દ્રસમાસ સ્થળે માતા અને પિતા સ્વરૂપ જનકદમ્પતીમાં પિતૃ પદને લાક્ષણિક મનાય છે. અન્યથા લક્ષણા વિના ચૈત્રાદિના બે પિતાનો સંભવ ન હોવાથી તાદર્શકશેષ સમાસસ્થળે કેવલ પિતૃ પદથી માતા અને પિતાનો બોધ થઈ શકશે નહીં. આવી જ રીતે શુ ઈત્યાદિ સ્થળે પણ શ્વશુર પદને પોતાની સ્ત્રીના માતા અને પિતામાં લાક્ષણિક મનાય છે. ‘‘આવા વિરૂપૈકશેષસમાસસ્થળે લુપ્ત માતૃ વગેરે શબ્દસ્મરણથી વિવક્ષિત બોધ થઈ શકતો હોવાથી પિતૃ વગેરે પદોને લાક્ષણિક માનવાની આવશ્યકતા નથી.' આવી બીજાઓની માન્યતા છે. આવી જ રીતે પ્રતિરો, પુત્રી, ઈત્યાદિ વિરૂપૈકશેષદ્વન્દ્રસમાસ-સ્થળે પ્રાતૃ અને પુત્ર વગેરે પદને અનુક્રમે ભાઈબેન અને પુત્રપુત્રી ઈત્યાદિ અર્થમાં લાક્ષણિક મનાય છે. ઘટ ઘટ ઘટશેતિ પર... ઈત્યાદિ સરૂપએકશેષદ્વન્દ્રસમાસસ્થળે ઘટત્વેન અનેકઘટની શક્તિદ્વારા ઘટ પદથી ઉપસ્થિતિ શક્ય હોવાથી ઘટ પદને લાક્ષણિક માનવાની આવશ્યકતા નથી. |
મુવતી | ____कर्मधारयस्थले तु नीलोत्पलमित्यादावभेदसम्बन्धेन नीलपदार्थ उत्पलपदार्थे प्रकारः । तत्र च न लक्षणा । अत एव “निषादस्थपतिं याजयेत्' इत्यत्र न तत्पुरुषः, लक्षणापत्तेः, किन्तु कर्मधारयः, लक्षणाभावात् । न च निषादस्य सङ्करजातिविशेषस्य वेदानधिकाराद् याजनाऽसम्भव इति वाच्यम् । निषादस्य विद्याप्रयुक्तेस्तत एव कल्पनात् । लाघवेन मुख्यार्थस्याऽन्वये तदनुपपत्त्या तत्कल्पनायाः फलमुखगौरवतयाऽदोषत्वादिति ॥
उपकुम्भमद्धपिप्पलीत्यादौ परपदे तत्सम्बन्धिनि लक्षणा पूर्वपदार्थप्रधानतया चाऽन्वयबोध इति । इत्थञ्च समासे न क्वाऽपि शक्तिः । पदशक्त्यैव निर्वाहादिति ॥
૧૧૯
