________________
છે. તેમાં આસપુરુષનું તાદશવાક્ય પ્રયોજક છે શકાય છે.
-
-
એ સમજી
આવી જ રીતે વ્યવહારથી પણ શક્તિગ્રહ થાય છે. જેમ પ્રયોજકવૃદ્ધે (આજ્ઞા કરનાર) ‘ઘટમાનય’ આ પ્રમાણે કહ્યું. તેને સાંભળીને પ્રયોજ્યવૃદ્ધ (જેને આજ્ઞા કરી છે તે) ઘટને લઈ - આવ્યો. તેનું અવધારણ કરીને ત્યાં ઉભો રહેલો બાલ; ઘટને લાવવાનું કાર્ય, ઘટમાનય આ પ્રમાણેના શબ્દથી પ્રયોજ્ય છે’આ પ્રમાણે અવધારણ કરે છે. તેથી ‘ઘટ નય; માનવ', ઇત્યાદિવાક્યોથી ઘટાદિપદોનો સંગ્રહ અને ત્યાગથી કાર્યાન્વિ– તઘટાદિમાં શક્તિનું ગ્રહણ કરે છે. તેમાં પ્રયોજક અને પ્રયોજ્યવૃદ્ધોનો તાદૃશ વ્યવહાર કારણ છે એ સ્પષ્ટ છે.
આ રીતે ઉપર જણાવ્યા મુજબ કાર્ટાન્વિતઘટાદિમાં ઘટાદિ પદોનો શક્તિગ્રહ થવાથી ‘‘ભૂતને નીતો ઘટઃ' ' ઇત્યાદિ વાક્યોથી શાબ્દબોધ થતો નથી. કારણ કે ઘટાદિપદોની; ઉપર જણાવ્યા મુજબ વ્યવહારથી કાર્યાન્વિતઘટાદિના બોધમાં શક્તિનું અવધારણ કર્યું છે. અને કાર્યતાબોધની પ્રત્યે આજ્ઞાર્થ, વિષ્યર્થ, તથા તળ્યાદિ પ્રત્યયોનું સામર્થ્ય છે. તેથી ‘ભૂતને નીતો વટ' ઇત્યાદિ સ્થળે તાદશ કાર્યતાબોધક લિડાદિ (આજ્ઞાર્થીક્રિ) પદોનો અભાવ હોવાથી શાબ્દબોધ થતો નથી. આ પ્રમાણે કેટલાક કહે છે.
પરંતુ તે બરાબર નથી. કારણ કે પ્રથમત: (પ્રથમ વ્યવહારથી) કાર્યાન્વિતઘટાદિમાં, ઘટાદિ પદોની શક્તિનો ગ્રહ થયો હોવા છતાં કાર્યાન્વિતઘટાદિ શાબ્દબોધત્વની અપેક્ષાએ ઘટાદિશાબ્દુત્વ (શાબ્દબોધત્વ)ને ઘટાદિપદજ્ઞાનનિષ્ઠકારણતાનિરૂપિતકાર્યતાવચ્છેદક માનવામાં લાઘવ હોવાથી શક્યતાવચ્છેદકકોટિમાં કાર્યાન્વિતત્વનો પરિત્યાગ કરવામાં ઔચિત્ય છે. આથી જ કાર્યત્વાવિષયક શાબ્દબોધની પ્રત્યે પદોની શક્તિ હોવાથી જ ‘ચૈત્ર ! પુત્રસ્તે નાતઃ' અને
૯૨
