Book Title: Jain Vidya 18
Author(s): Kamalchand Sogani & Others
Publisher: Jain Vidya Samsthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/524765/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 mANu ujovo jovo manavidyA saMsthAnamAvIhI jainavidyA samantabhadra vizeSAMka mahAvIra jayantI 2594 jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI rAjasthAna Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI dvArA prakAzita vArSika zodha-patrikA sampAdaka maNDala zrI navInakumAra baja zrI ratanalAla chAbar3A zrI mahendrakumAra pATanI DaoN. kailAzacanda jaina zrI jJAnacandra bilTIvAlA aprela, prabandha sampAdaka zrI kapUracanda pATanI maMtrI, prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIra jI mudraka : paoNpulara prinTarsa jayapura 1996 prakAzaka sampAdaka DaoN. kamalacanda sogANI zrI jJAnacandra khindUkA DaoN. gopIcanda pATanI sahAyaka sampAdaka suzrI prIti jaina jainavidyA saMsthAna prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI (rAjasthAna) vArSika mUlya : 30.00 sAmAnyataH 60.00 pustakAlaya hetu Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. jainavidyA ( zodha patrikA) - sUcanAeM patrikA sAmAnyataH varSa meM eka bAra, mahAvIra jayantI ke avasara para prakAzita hogI / patrikA meM zodha-khoja, adhyayana - anusaMdhAna sambandhI maulika aprakAzita racanAoM ko hI sthAna milegA / racanAeM jisa rUpa meM prApta hoMgI unheM prAyaH usI rUpa meM prakAzita kiyA jaaegaa| svabhAvataH tathyoM kI prAmANikatA Adi kA uttaradAyitva racanAkAra kA hogA / yaha Avazyaka nahIM ki prakAzaka, sampAdaka lekhakoM ke abhimata se sahamata ho| racanAeM kAgaja ke eka ora kama se kama 3 seM. mI. kA hAziyA chor3akara suvAcya akSaroM meM likhI athavA TAipa kI huI honI caahie| asvIkRta / aprakAzita racanAeM lauTAI nahIM jAyeMgI / racanAeM bhejane evaM anya saba prakAra ke patra-vyavahAra ke lie patA sampAdaka jaina vidyA jainavidyA saMsthAna digambara jaina nasiyAM bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa jayapura-302004 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI lekhaka kA nAma pR.saM. kra.saM. viSaya AraMbhika 01 19 24 25 35 50 51 55 saMpAdakIya AcArya samantabhadraH vyaktitva aura kartRtva DaoN. gulAbacanda jaina sArasvatAcArya samantabhadraH vyattitva aura kartRtva DaoN. Aditya pracaNDiyA punAti cittaM AcArya samantabhadra kalikAla gaNadhara: AcArya samantabhadra zrI rAjendrakumAra baMsala 5. svAmI samantabhadra aura unakI yazogAthAeM zrI kundanalAla jaina phalaM kutaH AcArya samantabhadra AcArya samantabhadra aura unakI kRti DaoN. ramezacandra jaina AptamImAMsA/devAgama stotra samantabhadra ke darzana meM Apta' kI avadhAraNA DaoN. rAjavIrasiMha zekhAvata 9. yuktyanuzAsana aura AcArya samantabhadra DaoN. zrIraMjanasUrideva 10. saMskRta zataka-paramparA kA Adyazataka : DaoN. (ku.) ArAdhanA jaina jinastutizataka 11. AcArya samantabhadra kI anupama kRti zrImatI prabhAvatI jaina ratnakaraNDa zrAvakAcAra 12. naivAsato janma sato... AcArya samantabhadra 13. ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI pAribhASika DaoN. mahendrasAgara pracANDiyA zabdAvalI- prayoga aura prayojana 14. ratnakaraNDa zrAvakAcAra kA pratipAdya DaoN. rAjIva pracaNDiyA 16. svAmI samantabhadra kI vANI ke Aloka meM DaoN. sUrajamukhI jaina daiva aura puruSArtha 16. samantabhadra svAmI kA Ayurveda-viSayaka kartRtva AcArya rAjakumAra jaina 59 65 71 76 77 89 99 103 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arambhika zodha patrikA 'jainavidyA' kA yaha aMka AcArya samantabhadra vizeSAMka ke rUpa meM pAThakoM ke sammukha prastuta karate hue hama harSita haiN| AcArya samantabhadra IsA kI dvitIya zatAbdI ke mUlasaMgha se sambandhita prabhAvaka AcArya haiN| AcArya samantabhadra adbhuta pratibhA ke dhanI the, jJAna ke bhaNDAra the| saMskRta, prAkRta, kannaDa, tamila Adi bhASAoM ke prakhara vidvAna the| tIrthaMkara mahAvIra kI AcArya-paramparA meM AcArya samantabhadra kA ati viziSTa sthAna hone ke kAraNa unheM paravartI AcAryoM ne ati sammAnita upAdhiyoM se vibhUSita kiyA hai| unhoMne pUrva se pazcima, uttara se dakSiNa prAyaH sabhI pramukha sthAnoM kI yAtrA kara janatA ko jainadarzana kA marma smjhaayaa| ve mahAna yogI, tyAgI, tapasvI evaM tatvajJAnI the| unakI pA~ca racanAeM upalabdha haiM - ___ 1. AptamImAMsA (devAgama stotra), 2. stutividyA (jinazataka), 3. yuktyanuzAsana, 4. svayaMbhU stotra aura 5. ratnakaraNDa shraavkaacaar| sabhI racanAeM atyanta mahatvapUrNa evaM khyAti prApta haiN| jina vidvAnoM ne apanI racanAeM bhejakara isa aMka ke kalevara-nirmANa meM yogadAna kiyA unake hama AbhArI haiN| aMka ke sampAdaka, sahayogI sampAdaka, sampAdaka-maNDala bhI dhanyavAdAha haiN| kapUracanda pATanI narezakumAra seThI adhyakSa maMtrI prabandhakAriNI kameTI, digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya "bhagavAna mahAvIra kI AcArya - paramparA meM svAmI samantabhadra kA ativiziSTa sthAna hone ke kAraNa paravartI AcAryoM ne unheM kalikAla gaNadhara, bhArata bhUSaNa, kavindra bhAsvAn, Adya-stutikAra, bhAvI tIrthaMkara, bhadramUrti aura jina zAsana ke praNetA jaisI ati sammAnita upAdhiyoM sahita smaraNa kiyA hai / syAdvAdI svAmI samantabhadra kA udaya usa samaya huA jaba bhAratIya dArzanika-kSitija meM azvaghoSa, mAtRceTa, nAgArjuna, kaNAda, , gautama aura jaiminI jaise manISI vastu svarUpa ke aMzajJAna ko sarvAMza kaha rahe the| aise saMkramaNakAla meM unhoMne apanI kAlajayI kRti AptamImAMsA meM Izvara, kapila, sugata aura paramapuruSa brahmA kI tArkika parIkSAkara vItarAga-sarvajJa arahaMta bhagavAna ko saccA Apta (Izvara) ghoSita kiyaa| svAmI samantabhadra ne sarvajJa (tIrthaMkara) - parIkSA evaM unakI stuti meM bhaktiparaka, gUr3ha - dArzanika evaM tArkika racanAeM likhakara sarvajJatA, anekAnta, dayA (ahiMsA), syAdvAda evaM aparigraha kI jana-pratiSThA kii| unake isa adbhuta yogadAna ko dRSTigata kara paravartI AcAryoM / vidvAnoM ne apanI racanAoM meM svAmI samantabhadra ko aneka upamAoM se vibhUSita kara ati zraddhApUrvaka smaraNa kiyA hai| " "AcArya jinasena, vAdirAjasUri, zubhacandrAcArya, vardhamAnasUri, vAdIbhasiMha, vIrananda AcArya Adi ne apane granthoM meM atyanta zraddhA se samantabhadrAcArya kA nAma smaraNa kiyA hai| ve dharmazAstrI, tArkika aura yogI the / dharma, nyAya, vyAkaraNa, sAhitya, jyotiSa, Ayurveda, mantra-tantra Adi vidhAoM meM to nipuNa the hI, vAda-vivAda meM bhI atyanta paTu the| unhoMne svAntaH sukhAya ke sAtha sarvajanahitAya ke lakSya se aneka granthoM kA sRjana kiyA hai| unake dvArA saMskRta meM viracita upalabdha grantha haiM - svayaMbhUstotra, AptamImAMsA, yuktyanuzAsana, jina stutizataka aura ratnakaraNDa zrAvakAcAra / inameM prathama cAra stuti-grantha bhakti rasa se paripUrNa haiM / svayaMbhUstotra, AptamImAMsA aura yuktyanuzAsana meM stotra - praNAlI se darzana, nyAya, 1 dharma, bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayoga samAhita haiM / jinastutizataka zabdAlaMkAra - pradhAna stuti kAvya hai / samantabhadrAcArya ne kAvya-sRjana ke mAdhyama se stutividyA kA uddhAra, saMskAra evaM vikAsa kiyA hai ataH unheM digambara jaina saMskRta paramparA ke Adi kavi, Adya stutikAra evaM AdyazatakakAra hone kA gaurava prApta hai| unase pUrva kA jaina saMskRta sAhitya kAvya ke rUpa meM na hokara sUtra ke rUpa meM upalabdha hai|" '"svAmI samantabhadra kA samaya 120 I. se 185 taka kA sunizcita hotA hai / sva. jugalakizora jI mukhtAra, sva. DaoN. jyotiprasAda jaina evaM sva. DaoN. nemicandra zAstrI prabhRti vidvAnoM ne isakI puSTi kI hai| unake pitA nAgavaMzI cola nareza kIlikavarmana tathA agraja zrI sarvavarmana ( zeSanAga ) the / aThAraha varSa kI alpAyu meM hI Apa muni pada para dIkSita ho gaye the aura lagabhaga AdhI sadI taka jaina dharma kA DaMkA bajAte hue jaina tattvajJAna aura dArzanika pakSoM kI vyAkhyA karate hue eka krAntikArI AcArya ke rUpa meM apane pratidvandviyoM ko sammohita karate hue lagabhaga 185 I. ko svargArohita hue| " "svAmI samantabhadra ke mAtA-pitA Adi kA nAma spaSTarUpa se jJAta nahIM hai| phira bhI zravaNabelagola Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM upalabdha AptamImAMsA kI eka tAr3apatrIya prati ke anusAra samantabhadra phaNimaNDala ke antargata uragapura ke kSatriya rAjA ke putra the|" "svAmI samantabhadra bahumukhI bhadra the| bhadratA unake vyaktitva kA pramukha guNa thaa| ve mahAna yogI, tyAgI, tapasvI evaM tatvajJAnI the| ve mahAvAdI, tarka-paTu evaM parIkSA-pradhAnI the| unhoMne sarvajJa-abhAvabhAdI mImAMsaka, bhAvaikavAdI sAMkhya, ekAnta paryAyavAdI evaM kSaNikavAdI bauddha, sarvathA ubhayavAdI vaizaSika evaM nAstikavAdI cArvAka ke ekAnta darzana kI apUrNatA sArvajanikarUpa se siddhakara jana-mana meM arahaMta bhagavAna ke anekAnta darzana evaM syAdvAda ko pratiSThApita kiyA / apane bahumukhI tatvajJAna, vAkapaTutA, sahaja AkarSaNa, bhASAdhikAra, zuddha antaHkaraNa, nirmala pavitra jIvana-yAtrA evaM Atmavaibhava dvArA unhoMne ekAntavAdiyoM ke ajJAna aMdhakAra ko dUrakara unheM AtmajJAnI bnaayaa|" _ "kalikAla sarvajJa AcArya hemacandra ne apane 'siddhahaimazabdAnuzAsana' meM svAmI samantabhadra ko 'stutikAra', zrI malayagiri sUri ne Avazyaka sUtra' kI TIkA meM inheM 'Adya stutikAra' ke rUpa meM praNAma kiyA hai| itihAsa kA avalokana karane se bhI patA calatA hai ki svAmI samantabhadra se pUrva stutividyA kA praNayana prArambha hI nahIM huA thA ataH sAhitya kI eka naI vidhA ke pravartaka hone ke kAraNa Apa stutikAra' yA Adya stutikAra' ke rUpa meM vaMdanIya rhe|" ___ "svAmI samantabhadra kI pA~ca padyAtmaka racanAeM upalabdha haiM jo mUlataH bhaktiparaka hokara gUr3ha, rahasyamayI, dArzanika racanAeM kahI jAtI haiM- 1. AptamImAMsA yA devagama stotra, 2. yuktyanuzAsana yA vIra jina stotra, 3. stutividyA yA jinazataka, 4. svayaMbhUstotra aura 5. ratnakaraNDa shraavkaacaar| ___ "AcArya samantabhadra kI prathama racanA AptamImAMsA kA Arambha 'devAgama' zabda se huA hai| isameM dasa pariccheda aura eka sau caudaha kArikAeM haiN| ekAntavAdI dRSTikoNoM kA samucita nirasana aura Apta puruSoM ke Aptatva kI samyak mImAMsA ke kAraNa isa kRti kA nAma 'AptamImAMsA' pdd'aa| yaha grantha jainadarzana kA AdhArabhUta grantha hai| AcArya akalaMka ne isa grantha para aSTazatI nAmaka bhASya likhA hai| aSTazatI bhASya para AcArya vidyAnanda ne aSTasahasrI' nAmaka vizAla TIkA likhI hai| yazovijayajI ne aSTasahasrI para saMskRta TIkA aura AcArya vasunandi ne saMkSipta devAgama vRtti kI racanA kI hai| paNDita jayacanda chAbar3A kI eka hindI TIkA bhI prakAzita hai|" "Aja ke ekAntavAda ke pUrvAgrahI samAja ke lie AcArya samantabhadra ke isa anekAntavAda arthAt samatAvAdI dRSTikoNa ko apanAnA atyAvazyaka hai; kyoMki binA anekAnta dRSTi ke nyAya-anyAya kI pahacAna sambhava nahIM hai| jo sukhamaya aura samatAmUlaka jIvana kI vastusthiti yA mUlakAraNa ko jAnane kI icchA karate haiM unake lie AcArya samantabhadra kA vIrastavarUpa 'yuktyanuzAsana' hitAnveSaNa ke upAyasvarUpa hai| Aja samasta alokatAntrika ghaTanAe~ zraddhA aura guNajJatA ke abhAva ke kAraNa hI ghaTatI haiN| avazya hI, 'yuktyanuzAsana' eka aisI mahimAmayI zAzvatika kRti hai jisameM lokahita kI anekAntadRSTi nihita hai|" Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM, gautama gaNadhara ke bAda svAmI samantabhadra hI aise AcArya haiM jinhoMne jaina nyAya-siddhAnta ko pratiSThApita kiyA aura syAdvAda cihnita mahAvIra vANI ko kevalajJAna ke aMza ke rUpa meM pramANikatA evaM garimA pradAna kii| Atma-sAdhanA, prakhara dArzanika evaM vidvattApUrNa racanAoM tathA anekAnta darzana ke pracAra-prasAra meM svAmI samantabhadra ke anupama adbhuta yogadAna ke kAraNa unheM sadaiva smaraNa kiyA jAtA rhegaa|" "jinastutizataka-stuvividyA bhaktiyoga kA pramukha grantha hai| isake stuti, pUjA, vandanA, ArAdhanA, zaraNAgati, bhajana, smaraNa, nAma-kIrtana Adi aMga haiM jo AtmavikAsa meM aura mana kI ekAgratA meM sahAyaka haiN| bhaktiparaka isa grantha meM jaina darzana ke siddhAntoM kI vivecanA rocaka aura kalAtmaka zailI meM huI hai| jahA~ isakA kalA-pakSa sabala hai vahIM bhAvapakSa bhI manohArI hai| kAvya se nisRta rasa-saritA meM avagAhana kara sahRdaya alaukika Ananda kI mastI meM DUba jAtA hai| saMskRta zataka-paramparA kA Adya zataka jinastuti zataka paravartI zatakoM ke lie AdhAra-stambha hai|" "stutividyA' jaisI sazakta zabdAlaMkAra aura citrAlaMkAroM se yukta racanA ko dekhakara aisA lagatA hai mAno citrakAvya ke sarvaprathama sraSTA svAmI samantabhadrAcArya hI rahe hoN| inase pUrva aisI viziSTa citrakAvyAtmaka kRti kataI dRSTigocara nahIM hotI hai| saMbhavataH citrakAvya kI yaha sabase pahalI hI racanA ho|" "svayaMbhUstotra AcArya zrI samantabhadra kI prauDha racanA hai| isameM caturviMzati jinendroM kI stuti kI gaI hai|" "ratnakaraNDa zrAvakAcAra' zrAvakAcAra-paramparA meM pahalA zrAvakAcAra hai| yaha svAmI samantabhadra kI eka sAragarbhita kRti hai / AcArya ne avratI zrAvaka se lekara vratI zrAvaka kI samasta kriyAoM kA pratipAdana kiyA hai| isa zrAvakAcAra meM 150 zloka haiM jinameM samyagdarzana kA svarUpa, sacce deva-zAstra aura guru kA svarUpa batAkara samyagjJAna aura usake aMgoM ko batAyA hai| samyakcAritra meM vratI zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA, bAraha vratoM kA, unake 60 aticAroM kA, samyagdarzana ke pA~ca aura sallekhanA ke pA~ca aticAroM kA varNana kiyA hai|" "AcArya samantabhadra dvArA praNIta ratnakaraNDa zrAvakAcAra' caraNAnuyoga se anuprANita jaina sAhitya yA Agama kA pratinidhitva karatA hai|" "jaina-jagata meM zrAvakacaryA ko saMyata aura sugaThita rakhane ke lie ratnakaraNDa zrAvakAcAra kA avadAna atyadhika mUlyavAna hai / gRhasthacaryA kA yaha vastutaH eka naitika saMvidhAna hai|" "jaina vAGmaya ke racayitAoM tathA jaina saMskRti ke prabhAvaka AcAryoM meM zrI samantabhadra svAmI kA nAma atyanta zraddhA evaM Adara ke sAtha liyA jAtA hai| Apa eka aise sarvatomukhI pratibhAzAlI AcArya rahe haiM jinhoMne ne vIra-zAsana ke rahasya ko hRdayaMgama kara dig-diganta meM use vyApta kiyaa| Apake vaidUSya kA eka vaiziSTya yaha thA ki Apane samasta darzanoM kA gahana adhyayana kiyA aura unake gUr3hatama rahasyoM kA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ talasparzI jJAna prApta kiyA thaa| Apane dharmazAstra ke marma ko hRdayaMgama kara usake AcaraNa-vyavahAra meM vizeSarUpa se tatparatA prakaTa kii| ApakI pUjanIyatA evaM mahanIyatA ke kAraNa hI paravartI aneka AcAyoM evaM manISiyoM ne atyanta zraddhA evaM bahumAnapUrvaka Apako smaraNa kiyA hai| AcArya vidyAnanda svAmI ne 'yuktyanuzAsana TIkA' ke anta meM Apako parIkSekSaNa'-parIkSA-netra se sabako dekhanevAle likhA hai| isI prakAra aSTasahasrI meM Apake vacana-mahAtmya kA gaurava khyApita karate hue Apako bahumAna diyA gayA hai| zrI akalaMkadeva ne apane graMtha aSTazatI' meM Apako bhavyaikalokanayana' kahate hue| ApakI mahanIyatA prakaTa kI hai| AcArya jinasena ne AdipurANa meM kaviyoM, gamakoM, vAdiyoM aura vAgmiyoM meM samantabhadra kA yaza cUr3AmaNi kI bhA~ti sarvopari nirUpita kiyA hai| isI bhA~ti jinasena sUri ne harivaMzapurANa' meM, vAdirAjasUri ne 'nyAya vinizcaya vivaraNa' tathA 'pArzvanAthacarita' meM, vIranandi ne 'candraprabhacarita' meM, hasttimalla ne 'vikrAnta kaurava nATaka' meM tathA anya aneka graMthakAroM ne bhI apane-apane graMtha ke prArambha meM inakA bahuta hI AdarapUrvaka smaraNa kiyA hai| isase samantabhadra svAmI kA vaidRSya, jJAna-garimA, pUjanIyatA aura paravartI AcAryoM para prabhAva bhalI-bhA~ti jJAta hotA hai|" "samantabhadrAcArya ne anekAntavAda evaM syAdvAda ke mAdhyama se jina-zAsana-darzana kI sarvatonmukhI unnatikara bhAratIya darzana ke cahuMmukhI vikAsa meM vilakSaNa yogadAna diyA hai| unakI utkRSTa aura alaukika racanAoM meM bhavyajIvoM ke kalyANa kI bhAvanA nihita hai|" jina vidvAn lekhakoM ne apanI racanAeM bhejakara isa aMka ke prakAzana meM sahayoga pradAna kiyA una sabhI ke prati hama AbhArI haiN| saMsthAna samiti, sahayogI sampAdaka, sampAdaka maNDala evaM sahayogI kAryakattAoM ke prati bhI AbhArI haiN| mudraNa hetu paoNpulara prinTarsa dhanyavAdArha hai| DaoN. kamalacanda sogANI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 aprela 1996 1 AcArya samantabhadra : vyaktitva evaM kartRtva - DaoN. gulAbacandra jaina sAmAnya paricaya jainAcAryoM meM mUrdhanya tArkika vidvAna samantabhadra ko kauna nahIM jAnatA ? Apa sarvatomukhI pratibhAsampanna vyakti the / Apane apanI racanA ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga evaM dravyAnuyoga- ina cAroM anuyogoM ke lakSaNa likhe haiM jisase jJAta hotA hai ki Apa cAroM anuyogoM ke niSNAt vidvAna the / kyoMki vastu kA lakSaNa likhanevAlA usakA pUrNa jJAtA hotA hai| 1 svAmIjI kA vizeSa paricaya pAne ke lie paryApta sAmagrI upalabdha hai / AcArya jinasena ke mahApurANa kI eka kArikA nimna prakAra hai jo AcArya samantabhadra ko aneka vizeSaNoM se sampanna siddha karatI hai kavInAM gamakAnAM ca vAdInAM vAgminAmapi / yazaH samantabhadrIyaM mUrdhni cUDAmaNIyate // 1.44 // samantabhadra kI kIrti kaviyoM, gamakoM, vAdiyoM tathA vAgmiyoM ke mastaka para cUr3AmaNi sadRza zobhA prApta hotI hai| isa ukti kA spaSTIkaraNa isa prakAra kiyA hai kavirnUtana sandarbhoM gamako kRti bhedakaH / vAdI vijayAgvRttirvAgmI janaraMjakaH // arthAt navInatApUrNa racanA karane se kavi haiM, zAstroM ke marma ko spaSTa karanevAlA hone se gamaka haiM, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 vANI kI vijayapUrNatA se Apa vAdI haiM, janatA ke hRdaya ko Anandita karane se Apa vAgmI haiM / isa prakAra svAmIjI kI mahattA ko jJApita karanevAlI bahumUlya sAmagrI aneka granthoM, zilAlekhoM se prApta hotI hai| isI krama meM siddhAntasAra saMgraha meM AcArya narendrasena kI atyanta mArmika ukti nimna prakAra hai zrImatsamantabhadrasya devasyApi vaco'nagham / prANinAM durlabhaM yadvanmAnuSatva tathA punaH / zrI samantabhadra kI nirdoSa vANI prANiyoM ko manuSya paryAya kI prApti-sadRza atyanta durlabha hai| zrI samantabhadra AgAmI utsarpiNIkAla kI caubIsI meM teIsaveM tIrthaMkara divyavAda hoMge- aisI janazruti hai| janmasthAna AcArya samantabhadra ke janmasthAna kA paricaya zravaNabelagolA ke zrI dorbali jinadAsa zAstrI ke zAstra-bhaNDAra meM surakSita eka prAcIna tAr3apatrIya prati ke nimna puSpikA vAkya se milatA hai - 'iti zrI phaNi-maMDalAlaMkAra syoragapurAdhipa sUnoHzrI svAmisamantabhradra muneHkRta aatmmiimaaNsaayaam|' Apa phaNimaNDala ke antargata uragarapura ke kSatriya rAjA ke putra the arthAt ve kSatriya rAjaputra the| yaha uragapura uraiyUra kA hI zrutimadhura saMskRta nAma jAna par3atA hai jo cola rAjAoM kI sabase prAcIna aitihAsika rAjadhAnI thii| purAnI tricinApallI bhI isI ko kahate haiN| yaha nagara kAverI nadI ke taTa para basA huA thA, bandaragAha thA aura kisI samaya bar3A samRddhizAlI janapada thaa'| Atma-paricaya jaba AcArya samantabhadra apane vAda kA udghoSa karate hue karahATaka nagara pahu~ce taba vahA~ ke rAjA ko apanA paricaya isa prakAra diyA pUrva pATaliputra-madhyanagare bherI mayA tADitA , pazcAnmAlava-sindhu-Thakka-viSaye kAMcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM, vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdulavikrIDitam // - he rAjana, karahATaka nagara meM Ane se pUrva maiMne sarvaprathama pATaliputra nagara (paTanA) meM bherI bajAI, pazcAt mAlavadeza (mAlavA), sindhudeza, Thakkadeza (paMjAba), kAMcIpurA (kAMcIvaram) aura vaidiza (vidizA)- ina dezoM meM syAdvAda kA nakkArA bajA aayaa| aba maiM bahu vidvAnoM se bharI huI aura vidyA kA utkRSTa sthAna jAnakara yahAM ApakI sabhA meM AyA huuN| he rAjana! maiM vAda ke lie siMha-sadRza krIr3A kara rahA LCG punaH kAzI-nareza ke samakSa kahA AcAryohaM kavirahamahaM vAdirAT paMDito'haM / daivajJohaM bhiSagahamahaM mAntrikastAntrikohaM / / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 rAjannasyAMjaladhi valayA mekhlaayaamilaayaam| AjJAsiddhaH kimiti bahunA siddhsaarsvtohm||' - he rAjan / maiM AcArya (pAMca prakAra ke AcAra kA pAlana karanevAlA) hU~, mahAna kavitA karanevAlA kavi huuN| vAdirAT (zAstrArtha karanevAlA) hU~, maiM paNDita hU~ (prajJAtizayavAn), jyotiSa-vidyA pAraMgata huuN| maiM nimitta zAstra, maMtrazAstra, taMtrazAstra kA vidvAna huuN| adhika kyA kahUM- isa samudra mekhalAvAle pRthvImaMDala meM AjJAsiddha (AjJA se kArya karAnevAlA) aura siddhasArasvata (sarasvatI ko siddha kiye hue) huuN| ukta vivecana se spaSTa hai ki AcArya samantabhadra ne sAre bhArata meM bhramaNa kiyA aura jahA~ gaye vahA~ vijayazrI ko varaNa kiyA, ApakA kisI ne virodha nahIM kiyaa| AcArya zrI ke viSaya meM prasiddha itihAsavettA vidvAna zrI ema.esa. rAmAsvAmI AyaMgara ke udgAra haiM- "hI maiTa vida no apojIzana phraoNma adara sekTara veara vara hI ventt'| samaya-nirdhAraNa sAmAnyataH sarvasammatarUpa se inako vikrama kI dUsarI zatAbdI kA mAnA jAtA hai parantu kucha loga isameM sandeha kara rahe haiM aura phira bhI aneka tarka prastuta kiye jA rahe haiM, yathA- bauddha tArkika paM. dharmakIrti ke samakAlIna batAnevAle DA. satIzacandra vidyAbhUSaNa inako I. 600 meM sthApita karate haiM / ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke zloka saM. 9 ko siddhasena divAkarakRta nyAyAvatAra se Agata batAkara zvetAmbara vidvAna paM. sukhalAla jI prajJAcakSu inako chaThI zatAbdI kA mAnate haiN| zrI nAthUlAla premI tathA DA. hIrAlAla jaina inheM I. 510 kA svIkArate haiN| parantu nAgavaMzI cola nareza kaulika varmana ke aitihAsika sAkSya ke anusAra DA. jyotiprasAda inako I. 120-185 meM mAnate haiN| zrI jugalakizora mukhtAra tathA DA. mahendrakumAra jaina I. 210 meM pratiSThita mAnate haiN| kintu aisA svIkArane para zravaNabelagola ke zilAlekha saM. 40 meM gRddhapiccha (umAsvAmI) ke praziSya kahA gayA hai yaha ghaTita nahIM hotA / isa prakAra koI inako vi.saM. 57, vi. saM. 125, kucha vi.saM. 138 tathA koI vikrama kI dUsarI zatAbdI ke antima caraNa meM mAnate haiM kintu jaba inako umAsvAmI ke praziSya mAnate haiM to inakA umAsvAmI se pIche ke tathA pUjyapAda AcArya ke pUrva ke mAnate haiM kyoMki pUjyapAda ne apanI jainendra vyAkaraNa meM catuSTayaM samantabhadrasya' zabda kA uccAraNa kiyA isa ukta UhApoha se yahI siddha hotA hai ki abhI inakA yathArtha kAla zodha kA viSaya hI hai| kartRtva ___AcArya samantabhadra ke kartRtva ke viSaya meM unakI racanAeM sArthaka haiN| jainendra siddhAnta koSa meM inakI nimnalikhita 12 racanAeM batAI haiM - (1) vRhat svayaMbhUstotra, (2) stutividyA (jinazataka), (3) devAgama stotra (AptamImAMsA), (4) yuktyanuzAsana, (5) tatvAnuzAsana, (6) jIva-siddhi, (7) pramANa-padArtha, (8) karmaprAbhRtaTIkA, (9) gaMdhahastImahAbhASya, (10) ratnakaraNDa zrAvakAcAra, (11) prAkRta-vyAkaraNa aura (12) SaTkhaNDAgama ke Adya pAMca khaNDoM para ttiikaa| kintu vidvAna ise pramANa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 nahIM maante| inameM jIva-siddhi evaM gandhahastimahAbhASya-donoM aprApya haiN| vizeSa prasiddha graMtha haiM- (1) vRhat svayaMbhUstotra, (2) stutividyA yA jinazatakam, (3) yuktyanuzAsana, (4) devAgama stotra (aptamImAMsA) aura (5) ratnakaraNDa shraavkaacaar| yadyapi sAre hI graMtha ucca koTi ke evaM tarkasammata haiM kintu yahA~ ukta pA~ca para hI saMkSipta vicAra vyakta kiyA gayA hai| svAmIjI Adya stutikAra the| svayaMbhUstotra meM caturviMzati tIrthaMkaroM kI sa-tarka stuti prastuta kI gaI hai| stutikartA ne bhagavantoM ke guNoM kI prazaMsA to kI hI hai kintu yaha bhI darzAyA hai ki Apa stutya kyoM haiM ? aura maiM stutikartA kyoM hU~ isa para bhI prakAza DAlA gayA hai| stutividyA kA nAmakaraNa hI stuti-sammata hai| isameM bhI caturviMzati jinendroM kI stuti kI gaI hai| AptamImAMsA yA (devAgamastotra) meM Apta kI yuktiyukta mImAMsA kI gaI hai| jaba bhagavAna mahAvIra ko tarka-vitarkoM se Apta mAna liyA to phira yuktipUrvaka anuzAsita DhaMga se unakI stuti yuktyanuzAsana meM kI gaI / ratnakaraNDa zrAvakAcAra saba zrAvakAcAroM meM prathama zrAvakAcAra hai; svAmIjI ne isako ratnoM kA karaNDa (TokarA) batAyA hai| isake sAre viSaya avratI evaM vratI zrAvaka se sambandhita haiN| sarvaprathama svayaMbhUstotra para vicAra kiyA jAtA haisvayaMbhUstotra svayaMbhUstotra AcArya zrI samantabhadra kI prauDha racanA hai| Apane apane samasta stuti-graMthoM meM pragAr3ha tatva-nirUpaNa kiyA hai| nAma kevala stuti hai kintu jaina Agama kA rahasya kUTa-kUTa kara bharA hai| kahIM-kahIM yaha vRhat svayaMbhUstotra ke nAma se prasiddha hai, isase svayaMbhUstotra vRhat aura laghu- aise do prakAra kA nahIM samajhanA caahie| jisa graMtha meM TIkAsahita arthavabhAvArtha diyA hai vaha vRhat aura jisameM mAtra zloka hI diye gaye haiM vaha laghu samajhanA caahiye| ye pRthaka-pRthaka nahIM haiN| svayaMbhUstotra meM caturviMzati jinendroM kI stuti kI gaI hai| bhagavAna AdinAtha kI stuti karate hue svAmIjI ne 'svayaMbhuvAbhUtahitena bhUtale' zabda se prArambha kiyaa| isa kAraNa isa stuti kA nAmakaraNa svayaMbhUstotra kara diyA gyaa| jaise ki tatvArthasUtra ke maMgalAcaraNa meM 'mokSamArgasya netAraM' vAkya prathama Ane se mokSa zAstra' nAma rakha diyA gyaa| AdinAtha stotra meM prathama vAkya bhaktAmarapraNata mauli' Ane se bhaktAmara stotra' nAma rakha diyA gayA, 'dRSTaM jinendra bhavana' prathama zabda ke hone se dRSTASTa stotra' nAma rakha diyA, adya meM saphala janma' ityAdi prathama zabda Ane se adyAstotra' nAma rakha diyA gyaa| kalyANamandira mudAramavadya bhedi' vAkya prathama Ane se stotra kA nAma kalyANa mandira' rakha diyA gyaa| isI prakAra svayaMbhUstotra meM bhI samajhanA caahiye| stutikAra ne caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti meM prathama tIrthaMkara kI stuti satraha zlokoM meM tathA dUsare tIrthaMkara se satrahaveM tIrthaMkara kI stuti pAMca-pAMca zlokoM meM kI hai, aThArahaveM tIrthaMkara arahanAtha kI stuti bIsa padyoM meM pUrNa kI, punaH mallinAtha se naminAtha taka tIna tIrthaMkaroM kI stuti pAMca-pAMca zlokoM meM kI, neminAtha bhagavAna kI stuti daza padyoM meM kI, pazcAt pArzvanAtha kI stuti pAMca padyoM meM aura bhagavAna mahAvIra kI stuti ATha padyoM meM kara graMtha ko kula eka sau tiyAlIsa padyoM meM samApta kiyaa| prastuta graMthaaneka chaMdoM meM grathita kaviyoM, vAgmiyoM, manISiyoM tathA bhaktajanoM kA kaNThAbharaNa evaM AnandAnubhUti kA pragAr3ha sopAna hai| isakA pratyeka chanda bhakti rasa ke sAtha zAnta rasa kA rasapAna karAnevAlA hai| yahAM udAharaNa ke lie katipaya chanda draSTavya evaM dhyAtavya haiM - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 svayambhuvA bhUtahitena bhUtale samaMjasajJAnavibhUticakSuSA / virAjitaM yena vidhunvatA tamaH kSapAkareNeva guNotkaraiH karaiH // 1 // upajAti chaMda se alaMkRta prastuta padya bhagavAna AdinAtha kI stuti-sammata hai| isameM kahA gayA hai ki he AdinAtha bhagavan, Apa isa pRthvItala para apane abhyudaya ke svayaM nirmAtA haiN| ataH Apa vAstava meM svayaMbhU haiN| Apane prANImAtra kA kalyANa kiyA hai / jisa prakAra candramA apanI kiraNoM se rAtrijanya andhakAra dUra karatA hai usI prakAra Apane apane AdhyAtmika vaibhava dvArA arthAt kevalajJAna-rUpa prakAza se bhavyAtmAoM kA antaraMga aura bahiraMga ajJAnAndhakAra dUra kiyA hai| tvaM zambhava: saMbhavatarSarogaiH saMtapyamAnasya janasya loke| AsIrihAkasmika eva vaidyo vaidyo yathAnAtharujAM prshaantyai||11|| prastuta padya indravajrA chaMda se suzobhita hai| isameM kavi ne bhagavAna ko tRSNA zAnta karanevAle vaidya kI upamA dete hue kahA ki he saMbhavanAtha bhagavAna, jisa prakAra catura vaidya zArIrika rogoM ko zamana karatA hai usI prakAra Apa sAMsArika tRSNAjanya roga se grasta mAnava ke rogoM ko zAnta karane meM Akasmika arthAt acAnaka Aye hue saphala vaidya haiN| acetane tatkRtabandhaje'pi ca mmedmityaabhiniveshikgrhaat| prabhaMgure sthAvaranizcayena ca kSataM jagattattvamajigrahAdbhavAn // 17 // prastuta padya upendravajrA chaMda se alaMkRta hai| isameM svAmI jI ne batAyA hai ki samasta jagata isa jar3a zarIra meM tathA tatsambandhita karma-bandha dvArA prApta dhanAdi yA kuTumba Adi meM mamakAra kiye hue hai| arthAt vaha yaha dhAraNA kiye baiThA hai ki yaha merA hai, vaha merA hai, ityAdi kSaNika saMyogoM ko sthira mAne hue hai tathA isI mithyAdhAraNA se kaSTa pA rahA hai| aise prANiyoM ko zarIra aura AtmA kA yathArtha jJAna karA ke Apane tatva kA asalI rUpa-svarUpa batalAyA hai| anekamekaM ca tadeva tattvaM bhedAnvayajJAnamidaM hi stym| mRSopacAro'nyatarasya lopetcchesslopo'pitto'nupaakhym||22|| upendravajrA chanda se samanvita ukta padya meM bhagavAna sumatinAtha ko yuktiyukta mata ke pravaktA batAyA hai| svAmI jI kahate haiM ki he bhagavAna! ApakA syAdvAda va anekAnta mata bheda (vizeSa)-dRSTi se padArtha ko anekarUpa tathA sAmAnya abhedadRSTi se ekarUpa batAnevAlA hai| yadi ina donoM sAmAnya- vizeSa bheda ko na mAnakara mAtra eka hI dharma ko mAnA jAyegA to vastu kA vastutva dharma hI naSTa ho jaayegaa| yadi eka kA jhUThA upacAra kiyA jAya to dUsarA lupta ho jaayegaa| isa prakAra svabhAva se cyuta hone para zUnyatA kA prasaMga A jaayegaa| alaMghyazaktirbhavitavyateyaM hetudvyaavisskRtkaaryliNgaa| anIzvaro janturahaMkriyAtaH saMhatya kAryeSviti sAdhvavAdIH // 33 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 upendravajrA chaMda meM upanibaddha padya zrI supArzva jinadeva kI stuti meM kahA gayA hai| zrI samantabhadra kahate haiM ki he bhagavan ! bhavitavya meM alaMghya zakti hai| Apake dvArA batAI gaI antaraMga aura bahiraMga zakti se hI kArya sampanna hotA hai| isameM antaraMga AtmA ke upAdAna pariNAma aura bahiraMga mohanIya antarAya sAtAasAtA karma kA upazama, kSaya yA kSayopazama kAraNa hai| ina donoM kAraNoM ke milane para hI kArya-siddhi hotI hai| jo vyakti inako na samajhakara maiM karatA hU~, maiMne kiyA thA yA kara dUMgA- isa prakAra mithyA aMhakAra karatA hai vaha vyartha meM dukhI hotA hai| pUjyaM jinaM tvArcayato janasya sAvadyalezo bahupuNyarAzau / doSAya nAlaM kaNikA viSasya na dUSikA zItazivAmburAzau // 58 // indravajrA chaMda meM stuti karate hue AcArya samantabhadra kahate haiM ki he vAsupUjya bhagavan, Apa jagatapUjya haiN| ApakI pUjA karanevAloM ko snAnAdi kAryoM meM thor3A pApa bhI hotA hai kintu yaha pApa ApakI pUjA karane ke zubhabhAvoM se utpanna hue puNya karma ke samakSa atyanta tuccha hai| jaise- apAra rAzivAle zItala jalayukta samudra meM yadi eka kaNikAmAtra viSa-bindu DAla diyA jAve to kyA pharka par3anevAlA hai| isI prakAra ApakI pUjA karane meM yadi kucha pApa kA aMza laga bhI jAya to bhaMDAra-bhare puNya-rAzi meM kyA antara / par3anevAlA hai| arthAt ghane puNya ke Age kiMcit pApa akiMcitkara hai| bAhye taropAdhisamagrateyaM kAryeSu te dravyagataH svabhAvaH / naivAnyathA mokSavidhizca puMsAM tenAbhivandhastvamRSirbudhAnAm // 6 // ukta indravajrA chaMda meM AcArya deva kahate haiM ki kAryoM ke sampanna hone meM bAhya nimitta kAraNa aura antaraMga upAdAna kAraNoM kA milanA Avazyaka hai| na kevala nimitta hI kArya sampanna karA sakatA hai aura na kevala upAdAna hii| kArya sampanna hone meM donoM kA yogadAna Avazyaka hai| yaha vastu kA dravyagata svabhAva hai| laukika kArya bhI donoM ke milane para hI ho sakate haiM aura mukti-prApti bhI donoM kAraNoM ke milane para hI saMbhava hai| jaise bAhya meM karmabhUmi kA honA, vajravRSabha nArAcasaMhanana kA honA, uttama kula meM janma kA honA aura antaraMga meM sarvakarmoM kA kSaya honA mukti meM kAraNa hai| isa kA jJAna Apane hI karAyA hai| isaliye he vAsupUjya bhagavan, Apa gaNadharAdi RSiyoM dvArA vandanIya haiN| guNastokaM sadullaMghya, tadbahutvakathA stutiH / AnantyAte guNA vaktumazakyAstvayi sA katham // 86 // ukta anuSTupa chaMda meM svAmIjI kahate haiM ki he arahanAtha bhagavan ! kisI ke thor3e se guNoM ko bar3hAcar3hA kara kahanA stuti kahalAtA hai| parantu Apa meM to ananta guNa haiM, unakI stuti kaise kI jAya ! tAtparya yaha hai ki Apake guNoM ko bar3hA-car3hAkara kahane kI zakti mujha meM kahA~ hai ! anekAntAtmadRSTiste, sato zUnyo viparyayaH / tataH sarvaM mRSoktaM syAt, tadayuktaM svaghAtataH // 98 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 anuSTupa chaMda meM bhagavAna arahanAtha ke anekAntavAda ko satya evaM pramANika batAte hue AcArya kahate haiM ki he bhagavAna, Apake anekAntavAda ke viparIta ekAntavAda kA kathana sarvathA mithyA hai jo apane hI siddhAnta kA ghAtaka hai ataH ayukta hai| sarvathA niyamatyAgI yathAdRSTamapekSakaH / syAcchabdastAvake nyAye nAnyeSAmAtma vidvissaam||1020 AcArya bhagavAna dvArA kathita syAt zabda kA prayoga nyAyasammata siddhAnta batAte haiN| ve kahate haiM ki he jinezvara ! sarvathA ekAntavAda niyama kA tyAgI hai| kintu ApakA anekAnta 'syAd' zabda se vAMchita hone se nyAyasaMgata hai| syAt zabda na hone se anya mata svaghAtaka evaM mithyA haiN| anekAntopyanekAntaH pramANanayasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'rpitAnayAt // 103 // pramANa aura naya se siddha hone para anekAnta bhI anekAnta svarUpa hai| arthAt kisI apekSA se anekAnta hai aura kisI apekSA se ekAnta hai| he arahanAtha jina, Apake mata meM pramANa kI apekSA se jo sarva dharmoM ko ekasAtha jAnanevAlA hai vaha anekAnta aneka dharma-svarUpa hai aura kisI vizeSa naya kI apekSA se vaha anekAnta ekAnta-svarUpa hai| arthAt eka svabhAva ko batAnevAlA hai| ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM, nasAtatrArambho'styaNurapica ytraashrmvidhau| tatastatsiddhayarthaM paramakaruNo graMthamubhayam / bhavAnevAtyAkSInna ca vikRtaveSopadhirataH // 11 // ukta zikhariNI chaMda meM svAmI jI ne ahiMsA ko paramabrahma paramAtma-svarUpa batalAte hue kahA hai ki jisa Azrama ke niyamoM meM kiMcit mAtra bhI Arambha kA vyApAra hai vahA~ pUrNa ahiMsA nahIM ho sktii| isalie 'usa pUrNa ahiMsA ke vAste parama dayAvAna, Apane (nami jina ne)antaraMga evaM bahiraMga donoM prakAra ke parigraha ko tyAga diyA tathA vikArI vezoM se chuTakArA pAkara digambara veza dhAraNa kara liyaa| anavadyaH syAdvAdastava dRSTeSTAvirodhataH syAdvAdaH / itarona syAdvAdo sadvitayavirodhAnmunIzvarA syaadvaadH||138|| AryA chaMda meM gumphita bhagavAna mahAvIra kI stuti karate hue AcArya zrI samantabhadra kahate haiM ki bhagavAna ! ApakA syAdvAdamaya anekAnta zAsana anavadya (nirdoSa) hai / vaha pratyakSAdi pramANoM se tathA Agama se avaruddha hai kyoMki vaha kathaMcit yA apekSAvAlA hone se yathArtha hai| isake atirikta ekAnta mata jo ki apekSA se rahita hai dUSita hai| vaha ekAntamata pratyakSa aura Agama pramANa se viruddha hone se saccA nahIM hai| syAdvAda hI bhinna-bhinna svabhAvoM meM siddha karanevAlA hai| isa prakAra svayaMbhUstotra meM svAmI samantabhadra ne caturviMzati tIrthaMkaroM kI stuti karake syAdvAda siddhAnta ko siddha kiyA hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 stutividyA/jinazataka stutividyA AcArya samantabhadra kI eka anupama kRti hai jisameM caturviMzati tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai| jisa prakAra svayaMbhUstotra meM caturviMzati tIrthaMkaroM kI stuti 143 zlokoM meM kI gaI usI prakAra isameM 116 zlokoM meM kI gaI hai| yaha stutividyA nAma bhI prathama zloka meM kartA dvArA kI gaI kI pratijJA 'stutividyA prasAdhaye' dvArA jAnA jAtA hai| ___ yaha stutividyA aMlakRta bhASA meM bar3I hI kalAtmaka DhaMga se racI gaI hai| kahIM para zloka ke eka caraNa ko ulaTakara rakha dene se dUsarA caraNa, pUrvArddha ko ulaTakara rakha dene se uttarArddha tathA samUce zloka ko ulaTakara rakha dene se dUsarA zloka bana jAtA hai| kahIM-kahIM caraNa ke pUrvArddha-uttarArddha meM bhI aisA hI krama rakhA gayA hai aura kahIM-kahIM eka caraNa meM kramazaH jo akSara haiM ve hI dUsare caraNa meM haiM, pUrvArddha meM jo akSara haiM ve hI uttarArddha meM haiM aura pUrvavartI zloka meM jo akSara haiM ve hI uttaravartI zloka meM haiM parantu artha eka-dUsare se prAyaH bhinna-bhinna hai| akSaroM ko saTAkara tathA alaga se rakhakara bhinna-bhinna zabdoM tathA padoM kI saMracanA kara saMgaThita kiyA gayA hai| zloka saMkhyA 102 kA uttarArdha hai - zrImate varddhamAnAya namo namitavidviSe agale do zlokoM kA uttarArddha bhI isI akSara-krama ko liye hue hai, parantu vahA~ akSaroM ke vinyAsabheda aura padAdika kI alaga-alaga saMracanAoM se artha prAyaH badala jAtA hai| kitane hI zloka graMtha meM prAyaH aise haiM jinameM pUrvArddha ke viSama-saMkhyAka akSaroM ko uttarArddha ke samasaMkhyAMka akSaroM ke sAtha kramazaH milAkara par3hane se pUrvArddha aura uttarArddha ke viSama-saMkhyAMka akSaroM ko pUrvArddha se sama saMkhyAMka akSaroM ke sAtha kramazaH milAkara par3hane se uttarArddha ho jAtA hai| ye zloka 'muraja' athavA 'murajabandha' kahalAte haiM kyoMki inameM mRdaMga ke bandhanoM jaise citrAkRti ko liye hue akSaroM kA bandhana rakhA gayA hai| ye citrAlaMkAra thor3e-thor3e se antara ke kAraNa aneka bhedoM ko liye hue hai| kucha padya cakrAkRti ke rUpa meM akSara-vinyAsa ko liye hue haiM aura isase unake koI-koI akSara cakra meM eka bAra likhe jAkara bhI aneka bAra par3hane meM AtA hai| isa prakAra yaha graMtha zabdAlaMkAra, arthAlaMkAra aura citrAlaMkAra ke aneka bheda-prabhedoM se alaMkRta hai aura isIse dUsarI TIkA karanevAle mahodaya (vasunandi AcArya) ne TIkA ke Arambha meM hI isa kRti ko 'samasta guNagaNopetA' vizeSaNa ke sAtha sarvAlaMkArabhUSitA' likhA hai| vAstava meM yaha graMtha apUrva kAvyakauzala, adbhuta vyAkaraNa-pANDitya aura advitIya zabdAdhipatya ko sUcita karatA hai| isakI durbodhatA kA ullekha isakI saMskRta TIkAkAra ne yoginAmapi duSkarA' arthAt yogiyoM ke lie bhI durgama kahA hai| kintu isI ke sAtha isako 'sadguNAdhAra' batAte hue 'supadminI' bhI kahA hai| isakA artha yaha hai ki yaha racanA komala aMgoMvAlI, surabhitA aura sundaratA ko sUcita karanevAlI hai| graMthakAra AcArya samantabhadra ne isa racanA kA uddezya graMtha ke prathama padya meM AgasAMjaye' arthAt pApoM ko jItanA batAyA hai| graMtha ke sabhI padyoM meM prAyaH isI bhAva ko darzAyA hai| graMtha ko rucipUrvaka par3hane se usake asalI rahasya kA patA calatA hai / yahAM katipaya padyoM ko uddhRtakara udAharaNArtha prastuta kiyA gayA hai - Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva kI stuti - . zrI majjinapadAbhyAzaM pratipadyAgasAM jaye / kAmasthAnapradAnezaM stutividyAM prasAdhaye // - kAmasthAna (iSTa sthAna, mokSa) ko, indriya sukha ke sthAna svargAdi ko, indriya-viSayoM kI rokathAma ko athavA sAMsArika aura pAramArthika-rUpa donoM sukhoM ko pradAna karane meM samartha kevalajJAnAdi lakSmI se sampanna bhagavAna RSabhadeva ke pada-sAmIpya ko prApta karake pApoM ko jItane ke lie (samantabhadra) isa stutividyA kI prasAdhanA karatA hU~, arthAt use saba prakAra se siddha karane ke lie udyata huA huuN| yaha padya murajabandha hai| murajabandha meM zloka ke pahale pUrvArddha ko paMkti ke AkAra meM likhakara uttarArddha ko bhI paMkti ke AkAra meM usake nIce likhA jAtA hai| isa alaMkAra meM prathama paMkti ke prathama akSara ko dvitIya paMkti ke dvitIya akSara ke sAtha aura dvitIya paMkti ke prathama akSara ko prathama paMkti ke dvitIya akSara ke sAtha milAkara par3hanA cAhiye- yahI krama zloka ke antima akSara taka jArI rakhanA caahiye| yaha sAmAnya murajabandha' ke lakSaNa haiM / isa graMtha ke 2, 6, 7, 8, 9, 29,30-35, 38-42, 45, 49,58-63, 65,67-71, 73-80, 82, 99, 101-105 saMkhyA ke zloka murajabandha alaMkAra se veSTita haiN|' vizvameko rucAmA'ko vyApo yenArya vrtte| . zazvalloko'picA'loko dvIpo jnyaanaarnnvsyte||8|| he Arya ! yaha samasta loka aura aloka Apake kevalajJAna kA hI jJeya hai| ApakA kevalajJAna lokavartI samasta padArthoM aura alokAkAza ko jAnatA hai| ataH yaha loka aura aloka Apake jJAnasamudra ke dvIpa haiN| isa zloka meM AcArya samantabhadra ne bhagavAna ke jJAna ko mahAsamudra aura vizva ko samudra meM honevAlA dvIpa batAyA hai| yamaka-alaMkAra kA udAharaNa - gAyato mahimAyate gA yato mahimAya te / padmayA sa hi tAyate padmayAsAhitAyate // 15 // - he bhagavAna! Apa svayaM mAhAtmya ko prApta haiN| ApakA zarIra bhI lakSmI se anupama hai| vihAra ke samaya devaloga Apake caraNoM ke nIce kamaloM kI racanA karate haiN| ApakI AjJA bhavya jIvoM kA hita karanevAlI hai| he prabho, jo ApakA guNAnuvAda karatA hai usakI vANI mahatva ko prApta ho jAtI hai| arthAt usakI vANI aneka atizayoM ko dhAraNa karatI hai| ataH maiM bhI Apake caraNakamaloM ko guNoM se vistAratA hU~, stuti karatA huuN| ajitanAtha bhagavAna kI stuti (yamakAlaMkAra) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 sadakSarAjarAjita prabho dayasva varddhanaH / satAM tamo haran jayan maho dayAparAjitaH // 16 // - he bhagavAna! Apa uttama, avinAzI aura jarArahita haiN| he ajitanAtha prabho ! Apa kSamA Adi uttama guNoM se maNDita haiN| sAdhu puruSoM ke AjJAnAndhakAra ko naSTa karanevAle tathA kAma-krodhAdi zatruoM para vijaya prApta karanevAle haiM tathA nirdoSa haiM / he dayAlu deva! vaha divya teja, kevalajJAna mujhe bhI pradAna kiijiye| abhinandananAtha kI stuti - atamaH svanatArakSI tamohA vndneshvrH| mahAzrImAnajo netA svava mAmabhinandana // 21 // - he ajJAnAndhakAra se dUra prabho ! he abhinandananAtha ! jo Apako namaskAra karate haiM unakI Apa rakSA karate haiN| Apa moha se rahita haiM, vandanA ke Izvara haiM, saba ke vandya haiM, ananta catuSTaya tathA aSTa pratihArya se yukta haiM, aja haiM arthAt bhAvI bhava se rahita haiN| mokSamArga ke netA haiM, upadezaka haiM, ataH svAmI samantabhadra kahate haiM ki merI bhI rakSA kIjiye, mujhe sAMsArika duHkhoM se bcaaiye| ekAkSara cakrazloka nandanazrIrjina tvA na natvA narddhayA svnndin| nandinaste vinantA na nantAnantobhinandana // 23 // - he abhinandana jina ! Apa ananta catuSTayarUpa samRddhi se suzobhita haiN| jo samRddhizAlI puruSa prasannacitta hokara ApakI vibhUti ke sAtha ApakI pUjA karatA hai vaha avazya hI ananta ho jAtA hai| arthAt janma-maraNa se rahita ho jAtA hai| samudgaka yamaka - dehino jayinaH zreyaH sadAtaH sumate hitaH / dehi nojayinaH zreyaH sa dAtaH sumatehitaH // 25 // - he sumati jinendra ! Apa karmarUpa zatruoM ko jItanevAle prANiyoM ke upAsanIya haiN| jo prANI apane karmarUpI zatruoM ko jItanA cAhate haiM ve avazya hI ApakI upAsanA karate haiM, Apa sadA unakA hita karanevAle haiM Apake dvArA prarUpita Agama uttama haiN| Apa aja haiM, janma-maraNa kI vyathA se rahita haiM, sabake svAmI haiN| he dAnazIla, mujhako bhI mokSa pradAna kiijiye| cakrazloka-do akSaroM se nirmita vimalanAtha stuti - netAnatanute nenonitAntaM nAtato nutAt / / netA na tanute neno nitAntaM nA tato nutAt // 52 // - he pAparahita vimalanAtha jinendra! Apa zaraNa meM Aye hue saMsArI jIvoM ko binA kisI kleza ke Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 11 zarIrarahita avasthA-siddha paryAya prApta karA dete haiM, Apako namaskAra karane se sabakA svAmI aura nAyaka ho jAtA hai| ataH he bhavyajano ! aise vimalanAtha svAmI ko tuma bhI namaskAra kro| pAdAdi yamaka zloka samasta patibhAvaste samastapati tadviSaH / saMgatohIna bhAvena saMgato hi na bhAsvataH // 72 // - he parigraharahita bhagavan ! yadyapi samasta patibhAva (sarva svAmitvabhAva) ApameM aura sUrya meM samAnarUpa se prakAzamAna hai| jisa prakAra Apa samasta jagata ke svAmI haiM usI prakAra sUrya bhI samasta jagata kA svAmI hai| kintu phira bhI ApakI aura sUrya kI samatA nahIM ho sktii| sUrya ApakI barAbarI nahIM kara sakatA kyoMki Apane apane karma-zatruoM ko sarvathA naSTa kara diyA hai isaliye Apa utkRSTatAsahita haiM parantu sUrya ke aMdhakAra Adi azubha aba bhI vidyamAna haiN| guphA Adi sthAnoM tathA rAtri meM aMdhakAra rahatA hai| isalie vaha hInabhAvena saMgataH arthAt anutkRSTatA se sahita hai| sUrya jyotiSka devoM meM sabase utkRSTaindra nahIM kintu pratIndra hai| isalie Apa samasta patibhAva kI apekSA sUrya ke samAna hone para bhI zatru sadbhAva tathA hInabhAva kI apekSA usake samAna nahIM haiM apitu mahAna haiN| bahukriyApAda dvitIyapAda madhya yamakA'tAluvyaJjanA'varNa svaragUDha - dvitIyapAda sarvatobhadra-gata pratyAgatA'rdhabhramaH pArAvArAravArApArA kSamAkSa kssmaakssraa| vAmAnAmamanAmAvArakSa marddharddhamakSara // 840 - he prabho! ApakI divya dhvani samudra kI garjanA ke samAna atyanta gaMbhIra hai| Apa samasta padArthoM ke jAnanevAle haiN| pApoM ke nAza karanevAle haiN| jJAnAdi guNoM se baddha haiN| kSayarahita haiN| he bhagavAna! ApakI kSamA mahAna hai aura avinAzI hai| isaliye Apa mujha vRddha ko bhI prasanna kiijiye| suzobhita kiijiye| * do akSaroM kA zloka (neminAtha jina-stuti) mAnonAnAmanUnAnAM muniinaaNmaaninaaminm| mamUnAmanunaumImaM neminAmAnamAnaman // 97 // - maiM samantabhadra aMhakArarahita utkRSTa evaM sampUrNa cAritra ke dhAraka pUjya aura jJAnavAn muniyoM ke svAmI bhagavAna neminAtha ko mana-vacana-kAya se punaH-punaH namaskAra karatA huA unakI niraMtara stuti karatA huuN| isa prakAra stutividyA meM vicitra, eka se bar3hakara eka yamakAlaMkAra, murajabandha, arddhabhrama, anulomapratiloma zloka, sarvatobhadra, ekAkSara, cakravRta ityAdi alaMkAra alaMkAraciMtAmaNi meM udAharaNa rUpa meM diye gaye haiN| AcArya samaMtabhadra ko stuti kA vyasana thA 'sustutyAM vyasanaM' / 'zironati paraM' ve jinendrabhakti ko sarvopari mAnate the| duHkha-rUpI samudra se pAra hone meM jinendra bhagavAna kI zaraNa ko naukA kA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 sahArA mAnate the| AptamImAMsA/devAgama stotra AptamImAMsA AcArya samantabhadra kI anupama kRti hai| AcArya ne isameM jaina darzana ke gUr3ha tatvoM kA yuktiyukta vivecana kiyA hai| isakI vistRta TIkA syAdvAda-vidyApati AcArya vidyAnandI ne 'aSTasahastrI' ke nAma se racI hai jo jaina darzana kA utkRSTa tarkasaMgata graMtha hai| isI para tArkika AcArya-ziromaNi akalaMka svAmI ne 'aSTazatI' TIkA racI hai jo vidvAnoM kA parama zraddheya graMtha hai| AptamImAMsA kI TIkA meM AcArya vasunandI siddhAntacakravartI svAmI samantabhadra ke manogata bhAvoM ko isa prakAra citrita karate haiM ki he bhaTTAraka! saMstavonAma mahAtmyAdhikya kathanaM, tvadIya ca mahAtmyamatIndriya mama pratyakSAgocara, ataH kathaM mayA stUyase? he bhagavAna, guNoM kI adhikatA karake guNagAna karanA stuti kahI jAtI hai| Apake guNa atIndriya haiM, maiM ApakI stuti kaise kara sakatA hU~ ? isa para mAno bhagavAna ne uttara diyA ho ki "nanu bhovatsa yathAnye devAgamadihetormama mAhAtmyamavabudhya stavaM kurvanti tathA tvaM kiM na kuruSe ? arthAt dUsare loga devoM kA Agamana, puSpavRSTi, Adi bAhya atizayoM ke kAraNa mere mahatva ko jAnakara merA stavana karate haiM, usa prakAra tuma kyoM nahIM karate ? isa prakAra kathana karanevAle bhagavAna jinendra ko apane manomandira meM kalpanA karake parIkSA-pradhAnI tArkika ke rUpa meM AcArya kahate haiM ki mujha tArkika ke citta meM devAgamAdi camatkAroM ke kAraNa ApameM mahAnatA kI kalpanA nahIM hotI isI bhAvanA ko unhoMne apane devAgama stotra meM darzAyA hai - devAgamanabhoyAna-cAmarAdi-vibhUtayaH / mAyAviSvapidRzyante nAtastvamasino mhaan||1|| - devoM kA Agamana, AkAza meM gamana, chatra, camara ityAdi vibhUti kA honA Adi cihna to he nAtha, mAyAviyoM meM bhI dekhe jAte haiN| isaliye ina cihnoM se Apa hamAre jaise parIkSA-pradhAniyoM kI dRSTi meM mahAn, pUjya nahIM ho sakate haiN| isa para mAno bhagavAna ne kahA ki inake atirikta mere meM anya vizeSatAeM bhI to haiM, yathA - adhyAtma bahirapyeSaH vigrahAdimahodayaH / divyaH satyo divaukassvapyasti rAgAdimatsu saH // 2 // mere zarIra kI vizeSatAeM haiM - mere zarIra meM kabhI pasInA nahIM AtA, na mujhe bhUkha-pyAsa lagatI hai, bur3hApA aura apamRtyu bhI nahIM AtI, yaha mere zarIra kA antaraMga mahodaya hai / devoM ke dvArA puSpavRSTi, gaMdhodaka-vRSTi honA bahiraMga mahodaya (atizaya) haiN| isa prakAra ye antaraMga aura bahiraMga atizaya satya haiM aura divya haiM jo mAyAviyoM aura indrajAliyoM meM nahIM pAye jaate| inake atirikta ye atizaya manuSyoM tathA indra-cakravartI meM bhI nahIM hote / ataH ye satya aura divya hI haiN| kintu he bhagavAn, ye atizaya to rAgAdimAn devoM meM bhI pAye jAte haiN| ataH Apa ina aMtaraMga evaM bahiraMga atizayoM ke kAraNa bhI pUjya nahIM ho skte| isa para punaH bhagavAna kaha rahe haiM ki mere meM tIrthaMkarapanA hai jo anya kisI meM nahIM pAyA jAtA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 13 tIrthakRtsamayAnAM ca, parasparavirodhataH / sarveSAmAptatA nAsti, kshcidevbhvedguruH||3|| (isa para svAmIjI kahate haiM ki) he bhagavAna ! tIrtha-pravartakoM meM Apasa meM, unake dvArA pravartita zAstroM meM TakarAva hai, mela nahIM hai isaliye unameM AptapanA nahIM ghaTita hotA kyoMki sugata bhI apane Apako tIrthaMkara mAnatA hai aura kapila bhI apane Apako tIrtha pravartaka mAnatA hai phira bhalA kisa ko guru mAnA jAya ! arthAt kisI ko bhI nahIM ? kintu punaH svAmI jI kahate haiM ki vaha ApameM nahIM hai kyoMki ApameM na to doSa hai aura na AvaraNa hai, yathA doSAvaraNayorhAni, nizeSAstyati-zAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH / / 4 / / - jisa prakAra suvarNa Adi dravyoM meM apane hetu puTapAka Adi se kiTTa-kAlimA Adi aMtaraMga evaM bahiraMga maila kA sarvathA kSaya hotA dekhA jAtA hai usI prakAra kisI AtmA vizeSa meM atizaya na hone se doSoM kI hAni bhI niHzeSa dekhI jAtI hai| aura vaha nirdoSapanA ApameM virAjatA hai - sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // 6 / / - he bhagavAna ! yukti aura Agama se Apake vacanoM meM kisI prakAra kA virodha nahIM AtA hai| isaliye Apa hI ajJAna, rAga evaM dveSAdi se sarvathArahita sarvajJa vItarAga ho| Apake iSTa tatva mukti aura usake kAraNa saMsAra aura saMsAra ke kAraNa ye tatva pratyakSa, anumAna aura Agama pramANoM dvArA abAdhita siddha hote haiN| isaliye Apa hI sacce AptamAna haiN| sarvajJatva bhI ApameM hI hai, yathA - sUkSamAntaritadUrArthAH pratyakSAH ksycidythaa| anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // 5 // _' - anumeya (anumAna kA viSaya) hone se sUkSma, antarita aura dUrArtha padArtha kisI ke pratyakSa haiM, jaise- agni AdidhUma Adi ke anumAna se siddha kiye jAte haiN| Apake zAsana meM sabhI tatva nirbAdha siddha hote haiM |jo Apake zAsana se viruddha haiM ve Apta ke abhimAna se hI dagdha haiM kyoMki ve sarvathA ekAntavAdI haiM / ApakA zAsana anekAntAtmaka vastu kI nirbAdha siddhi karanevAlA hai| (1) bhAvaikAnta meM sarvathA abhAva kA lopa hone se vastu sarvAtmaka arthAt ekarUpa anAdi, ananta aura asvarUpa ho jaayegii||9|| (2) prAgbhAva na mAnane para kArya dravya ghaTa AdianAdi ho jAyegA aura pradhvansAbhAva ke na mAnane para vastu ananta ho jAyegI arthAt ghaTa kA kapAlAdi kArya nahIM hogaa||10| (3) anyonyAbhAva (itaretarabhAva) na mAnane se vastu sarvAtmaka ho jAyegI aura atyantAbhAva na mAnane se sarva prakAra se samudAyarUpa vastu mAnI jAyegI arthAt jIva meM ajIva aura ajIva meM jIva kA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sadbhAva ho jAyegA, pRthak-pRthak nahIM ho skeNge| isa prakAra AptamIsAMsA meM Apta kI sahI vyAkhyA karate hue sAre ekAnta pakSoM kI DaTakara AlocanA kI gaI hai| kSaNika ekAnta, nitya ekAnta Adi ko samajhAkara anekAnta ko dRSTAntapUrvaka samajhAyA haighaTa - mauli suvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zauka - pramoda - mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam ||591 - ghaTArthI, mukuTArthI tathA suvarNArthI vyakti suvarNa-ghaTa ke nAza hone para kramazaH zoka, Ananda tathA mAdhyastha bhAva ko hetusahita prApta hote haiN| arthAt ghar3e ko cAhanevAlA ghar3e ke phUTa jAne para rotA hai, suvarNa kA mukuTa bana jAne para mukuTa cAhanevAlA prasanna hotA hai kintu suvarNa cAhanevAlA na rotA hai na haMsatA hai apitu madhyastha bhAva ko dhAraNa karatA hai| isa prakAra graMtha meM vividha viSaya liye gaye haiM, jaise dravya - paryAya, upAyatatva, upeyatatva, daiva-puruSArtha, puNya-pApa, mokSa, pramANa, syAdvAda Adi sabhI viSayoM para khulakara vicAra prakaTa kiye gaye haiM / vidyA 18 yuktyanuzAsana yuktyanuzAsana bhI eka stutiparaka racanA hai| yaha racanA 64 padyoM kI mahatvapUrNa dArzanika kRti hai / devAgamastotra meM yuktipUrvaka Apta aura Apta ke zAsana (upadeza) kI mImAMsA karake Apta vIra (mahAvIra) ko, AptazAsana - vIra ke zAsana ko siddha kiyA hai| isa kasauTI para kase jAne ke uparAnta hI vIra aura usake syAdvAda-zAsana kI stuti (guNAnuvAda) karane ke uddezya se hI svAmI samantabhadra ne isa yuktyanuzAsana kI racanA kI hai| TIkA ke anusAra yaha graMtha do prastAvoM meM vibhakta kiyA gayA hai| pahalA prastAva kArikA 1 . se 39 taka tathA dUsarA 40 se 64 taka hai| 1. 2. prathama prastAva meM stutikAra ne devAgama ke dvArA siddha-nirdoSatA, sarvajJatA aura AgamezitA ina tIna guNoM se viziSTa varddhamAna vIra kI stuti karane kI pratijJA kI hai / dUsarI meM stuti kA svarUpa prastuta karate hue kahA hai ki loka meM use stuti kahA gayA hai jisameM yathArthatA ko lopa karake bar3hA-car3hAkara guNotkarSa kiyA jAya / kintu he prabho ! Apa to ananta guNoM ke samudra haiM, Apake guNoM ko aMzamAtra bhI hama nahIM kaha sakate taba ApakI stuti kaise kI jAya ! kintu phira bhI dhRSTatA kA avalambana lekara bhaktivaza maiM (samantabhadra) ApakI stuti karatA hU~ | bhagavAna, Apane jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa ko kSayakara zuddhi prApta kI hai| antarAya kA sarvathA nAza karake ananta zakti aura moha kA nAza karake ananta sukha prApta kiyA hai| isaliye Apa hI mokSamArga ke netA aura zAstA ho / jaba vIra kA mahAn honA tathA usake zAsana kA mahAn honA siddha ho cukatA hai to phira usakA prabhAva arthAt ekAdhipatya saba para kyoM nahIM hai ? isakA uttara AcArya isa prakAra dete haiM - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA 18 kAlaH kalirvA kaluSAzayo vA zrotuH pravakturvacanAzayo vA / tvacchAsanaikAdhipatitvalakSmI, prabhutvazakterapavAda hetuH ||5|| - he nAtha, Apake zAsana meM ekAdhipatitva-rUpa lakSmI ke adhipati hone kI zakti kA apavAda eka to yaha hai ki yaha kalikAla hai aura dUsarA kAraNa vaktA ke vacana, upadeza kI akuzalatA hai aura tIsare zrotAjana kA kaluSita hRdaya hai / isa prakAra bAhya aura abhyaMtara kAraNoM se hI vIra kA zAsana sabake dvArA grAhya nahIM hai| he bhagavan / ApakA zAsana advitIya hai . - dayAdamatyAgasamAdhiniSThaM nayapramANaprakRtAJjasArtham / adhRSyamanyairakhilaiH pravAdairjina tvadIyaM matamadvitIyam ||6|| 15 - he vIrajina / ApakA yaha anekAntarUpa zAsana advitIya hai| kyoMki isameM dayA, dama, tyAga aura samAdhi kI tatparatA hai| naya aura pramANa se isameM dravya, paryAya rUpa jIvAdika tatvoM kA avirodharUpa se sunizcita asambhaSad bAdhakarUpa se nirNaya kiyA gayA hai ! he bhagavana ! Apake mata meM sarvathA zabda ko sthAna nahIM hai| na to sarvathA bheda aura na sarvathA abheda hI vastu hai apitu apekSAkRta bheda aura abheda hai| abheda-bhedAtmakamartha tatvam, tava svataMtrA'nyataratkhapuSpam / avRttimatvAt samavAyavRtteH saMsargahAneH sakalArthahAniH // 7 // - he vIra prabho ! Apake dvArA pratipAdita vastu-svarUpa abheda aura bheda (eka-aneka) donoM rUpa haiM, na kevala abheda (dravya) aura na kevala bheda (paryAya) rUpa hI hai apitu bhedAbheda-rUpa hai / kevala bheda aura kevala abheda AkAzakusuma-samAna nirarthaka hai| Age kI 8 se 34 kArikAoM meM sAMkhyamata ke abhedavAda, nityavAda, sautrAMtika bauddhoM ke bhedavAda, kSaNikavAda, vijJAnAdvaitavAda, bauddhoM ke vijJAnavAda aura mAdhyamika zUnyavAda kI vistRta evaM kar3I samIkSA kI gaI hai| Age 35-36vIM kArikA meM cArvAka ke bhautikavAda kI samIkSA kI gaI hai| 37 se 39 taka pravRttirata anAcAra samarthaka kriyAoM kI AlocanA bhI hai / 40 se 64 taka vIra jina ke dvArA prarUpita vastutatva kA sayuktika vivecana kiyA gayA hai / vastutaH ina sabhI kArikAoM meM vIrazAsana meM vastu kA svarUpa kisa prakAra vyavasthita hai, isI kA mukhyarUpa se pratipAdana hai / anya ekAntavAdoM meM svIkRta vastu-svarUpa ko yahAM gauNa kiyA gayA hai| jaina darzana meM sAmAnya aura vizeSa eka aura aneka, dravya aura paryAya, nitya aura anitya kA kaisA svarUpa pratipAdita kiyA gayA hai use pUrNarUpeNa darzAyA gayA hai| isa prakAra yuktyanuzAsana meM bhagavAna mahAvIra kI stuti ke sAtha jaina darzana kA mahatvapUrNa vivecana kiyA gayA hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra (ratnakaraNDa zrAvakAcAra zrAvakAcAra - paramparA meM pahalA zrAvakAcAra hai| yaha svAmI samantabhadra kI sAragarbhita kRti hai| AcArya ne avratI zrAvaka se lekara vratI zrAvaka kI samasta kriyAoM kA pratipAda Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 kiyA hai| isa zrAvakAcAra meM 150 zloka haiM jinameM samyagdarzana kA svarUpa, sacce deva-zAstra aura guru kA svarUpa batAkara samyagjJAna aura usake aMgoM ko batAyA hai| samyak cAritra meM vratI zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA, bAraha vratoM kA, unake 60 aticAroM kA, samyagdarzana ke pAMca aura sallekhanA ke pAMca aticAroM kA varNana kiyA hai|) anta meM samyagdarzanarUpa lakSmI kI prApti kI prArthanA karate hue graMtha ko samApta kiyA hai| yaha graMtha zrAvakoM ke lie atyanta upayogI hai| prastuta zrAvakAcAra meM varddhamAna bhagavAna ko namaskAra karake maMgalAcaraNa kiyA hai jisako prAyaH sabhI svAdhyAya-premI maMgalAcaraNa ke rUpa meM prAthamikatA dekara zAstra prArambha karate haiM - namaH zrIvarddhamAnAya nirdhUtakalilAtmane / sAlokAnAM trilokAnAM yadvidhA drpnnaayte||1|| - maiM usa bhagavAna mahAvIra ko namaskAra karatA hU~ jinhoMne antaraMga evaM bahiraMga-rUpa samasta pApoM ko nAza kara diyA hai tathA jinakA kevalajJAna lokasahita aloka ko darpaNa-sadRza dekhatA hai| graMtha ke banAne kA uddezya aura dharma kA sAmAnya lakSaNa isa prakAra batAyA hai - dezayAmi samIcInaM dharma karma nivarhaNam / saMsAraduHkhataH satvAn yo dharatyuttame sukhe // 2 // svAmI samantabhadra kahate haiM ki maiM usa samIcIna dharma ko kahatA hU~ jo saMsAra ke jIvoM ko karmajanita duHkhoM se chur3Akara uttama sukha meM sthApita karatA hai| punaH dharma kA vizeSa lakSaNa (pUrvAcAryoM dvArA yA tIrthaMkaroM dvArA kathita) - sadRSTijJAnavRttAni, dharma-dharmezvarA viduH| yadIya pratyanIkAni, bhavanti bhavapaddhatiH // 3 // Izvara/tIrthaMkaroM ne samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra ko dharma kA lakSaNa batAyA hai| isase viparIta mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ko saMsAra ke duHkhoM meM phaMsAnevAlI bhava kI (saMsAra kI) paddhati batAyA hai| sacce deva-zAstra aura guru kA tIna mUr3hatArahita, ATha madarahita aura ATha aMgoMsahita zraddhAna karanA samyagadarzana hai| saccA deva (Apta) aThAraha doSarahita, vItarAga, sarvajJa aura hitopadezI hotA hai| inake binA saccA Aptapana nahIM hotaa| kSudhA, tRSA, jarA, roga, janma, maraNa, bhaya, garva, rAga, dveSa, moha, Azcarya, arati, kheda, zoka, nidrA, ciMtA, sveda isa prakAra aThAraha doSa jisameM nahIM hote vaha vItarAga kahalAtA hai| saccA zAstra vaha hai jo sacce deva kA kahA huA ho; jo pratyakSa, anumAna Adi ke dvArA khaNDita na kiyA jA sake tathA yathArtha tatva kA upadeSTA ho aura mithyAmArga ko khaNDita karanevAlA ho| sacce guru Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 kA lakSaNa batAte hue AcArya kahate haiM ki viSayAzAvazAtIto, niraarmbho'prigrhH| jJAnadhyAnataporatnastapasvI saH prazasyate // 10 // - pAMcoM indriyoM ke viSayoM kI icchA se rahita ho, kRSi-vANijya Adi Arambha kA tyAgI ho, bAhya daza aura antaraMga caturdaza - aise caubIsa prakAra ke parigraha kA tyAgI ho, jJAna-dhyAna aura tapa meM lIna ho vaha tapasvI saccA guru kahalAtA hai| ____ isa prakAra samyagdarzana kA lakSaNa aura usakI prApti kA upAya batAkara samyagdarzana ke niHzaMkita, nikAMkSita, nirvicikitsA, amUDhadRSTi, upagUhana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA aise AThoM aMgoM kA vivecana ratnakaraNDa meM samajhAyA gayA hai| lokamUr3hatA, devamUr3hatA, aura gurumUr3hatA aise tIna mUr3hatAoM kA tathA jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa aura zarIra ina AThoM kA mada karane se samyagdarzana dUSita hotA hai| inakA vivacena tathA chaH anAyatanoM kA spaSTIkaraNa bhI graMtha meM kiyA gayA hai| samyagdarzana kI prazaMsA meM kahA gayA hai ki jaise bIja ke abhAva meM vRkSa nahIM ho sakatA vaise samyagdarzana ke abhAva meM jJAna aura cAritra kI utpati, vRddhi aura unakA phala nahIM ho sktaa| isa prakAra svAmIjI ne samyagdarzana kI prazaMsA meM aneka zloka likhakara prathama pariccheda pUrNa kiyaa| . dvitIya pariccheda meM samyagjJAna kA vivecana kiyA gayA hai| samyagjJAna kA lakSaNa batAte hue kahA hai - anyUnamanatiriktaM yAthAtathya vinAca vipriitaat| niHsandehaM veda yadAhustajjJAnamAgaminaH // 42 // - jo vastu-svarUpa ko nyUnatArahita, adhikatArahita aura viparItatArahita, sandeharahita, jaisA kA taisA jAnatA hai vaha samyagjJAna hai| ___isI samyagjJAna ke viSaya-vistAra ko ujAgara karanevAle prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga - cAroM anuyogoM kA lakSaNasahita vistAra karanA graMtha kI vizeSatA hai| tRtIya pariccheda meM gRhastha ke cAritra kA varNana kiyA gayA hai| rAga-dveSa kI nivRtti hone meM hI hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha kI nivRtti batAkara saba kA pRthak-pRthak lakSaNa likhakara zrAvaka ke mUla guNoM ko batAyA hai| rAgadveSa kI nivRtti hI saccA cAritra hai - rAgadveSa nivRttehiMsAdi nivartanAkRtA bhavati / anapekSitArthavRtiH kaH puruSaH sevate nRpatIn // 48 // - rAgadveSa kI nivRtti ho jAne para hiMsAdi pAMcoM pApa samApta ho jAte haiN| isase sArI apekSAeM nivRtta ho jAtI haiN| AcArya kahate haiM ki jise kisI bhI prakAra kI apekSA nahIM hai vaha rAjA kI sevA kyoM karegA ? arthAt rAga-dveSa ke dUra ho jAne para vyakti svataMtra ho jAtA hai| kisI ke adhIna nahIM rahatA hai| AcArya samantabhadra ne zrAvaka ke aSTa mUlaguNa nimna prakAra batAye haiM - Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jainavidyA 18 madyamAMsamadhutyAgaiH sahANuvratapaMcakam / aSTau mUlaguNAnAhurgRhINAM zramaNottamAH / / 66 // - madyatyAga, mAMsatyAga, madhu (zahada) - tyAga ke sAtha ahiMsANuvrata, satyANuvrata, acauryANuvrata, bahmacaryANuvrata aura parigraha parimANANuvratapAlana karanA, ye zrAvaka ke ATha mUla guNa haiN| caturtha pariccheda meM svAmIjI ne digvata, anarthadaNDa tyAgavata, bhogopabhoga parimANa - ina tIna guNavratoM kA aura inake aticAroM kA vistAra se varNana kiyA hai| mahAvrata kA lakSaNa - paJcAnAM pApAnAM hiMsAdInAM manovacaH kAyaiH / kRtakAritAnumodaistyAgastu mahAvrataM mahatAm // 720 - hiMsAdika pAMcoM pApoM kA mana, vacana, kAya se tathA kRta-kArita aura anumodanA se tyAga karanA chaThe guNasthAna se lekara Upara ke sabhI guNasthAnavartI sAdhuoM ke mahAvrata kahalAte haiN| paMcama pariccheda meM sAmAyika, proSadhopavAsa, bhogopabhoga-parimANa aura atithisaMvibhAga-aise cAra. zikSAvratoM kA varNana; dAna kA lakSaNa, navadhA bhakti tathA pUjA aura pUjA ke phala kA varNana kiyA gayA hai| ___ chaThe pariccheda meM sallekhanA (samAdhimaraNa) tathA usake aticAroM kA varNana kiyA gayA hai| isI ke sAtha mokSa kA lakSaNa bhI diyA hai - janmajarAmayamaraNaiH-zaukairduHkharbhayaizca primuktm| nirvANaM zuddhasukhaM, niHzreyasamiSyate nityam // 131 // - janma, bur3hApA, roga, mRtyu, zoka, duHkha aura bhaya se rahita avinazvara aura sacce sukhasahita, sarvakarmarahita, AtmA kI vizuddhi ko mokSa kahate haiN| saptama pariccheda meM zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA varNana hai - darzanapratimA, vratapratimA, sAmAyika pratimA, proSadhopavAsa, sacittatyAga, rAtribhukti-tyAga, brahmacarya, ArambhatyAga, parigrahatyAga, anumatityAga aura uddiSTatyAga - isa prakAra sAta paricchedoM meM 150 zlokayukta ratnakaraNDa zrAvakAcAra svAmI samantabhadra kI utkRSTa kRti hai| godhoM kA cauka haldiyoM kA rAstA jauharI bAz2Ara, jayapura-302003 1. 2. 3. stutividyA kI prastAvanA, lekhaka zrI jugalakizora mukhtaar| zrI jugalakizora mukhtAra ko digambara jaina paMcAyatI maMdira dehalI ke purAne, jIrNa-zIrNa guTake se prApta huA hai| anuvAdaka paM. zrI pannAlAla jI jaina sAhityAcArya 'vasanta' dvArA prApta / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 aprela-1996 19 sArasvatAcArya samantabhadra : vyaktitva aura kartRtva - DaoN. Aditya pracaNDiyA sArasvatAcArya samantabhadra asAdhAraNa vyaktitva ke svAmI tathA zrutadhara AcArya the| jainendra vyAkaraNa meM samAgata catuSTayaM samantabhadrasyaM' (sUtra-5.4.168) ke ullekha se AcArya samantabhadra AcArya pUjyapAda (devanandI) se pUrvavartI pramANita hote haiN| paMDita sukhalAla jI ne samantabhadra para bauddha vidvAna dharmakIrti kA prabhAva mAnakara unako dharmakIrti se uttaravartI mAnA hai| AcArya samantabhadra ke granthoM meM kumArila bhaTTa kI zailI kA anukaraNa hai| kumArila bhaTTa I. san 625 se 680 ke vidvAna mAne gae haiN| isa AdhAra para AcArya samantabhadra kA samaya vIra nirvANa kI 12vIM sadI arthAt vikrama kI 7vIM sadI anumAnita hotA hai| svargIya paMDita jugalakizora mukhtAra Adi vidvAna AcArya samantabhadra kA samaya vikrama kI dvitIya zatAbdI evaM aneka itihAsakAra unakA sattA-samaya vi. kI 5vIM zatAbdI mAnane ke pakSa meM haiN| AcArya samantabhadra ne apane ko kAMcI kA nagnATaka kahA hai - 'kAJcyAM nAgnATako'haM' (ArAdhanAsAra, nemicndrvrnnii)| kAJcI maisUra prAnta meM hai aura vartamAna meM vaha kAJjIvaraM nAma se prasiddha hai| isase spaSTa hai ki AcArya samantabhadra ne digambara dIkSA grahaNa kI thI aura munijIvana meM kAJjI se unakA sambandha kisI na kisI rUpa meM avazya thaa| AcArya samantabhadra dakSiNa ke kSatriya rAjakumAra the| ve phaNimaNDalAntargata (tamilanADu) uragapura nareza ke putra the- 'iti phaNimaNDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnoH zrI svAmi samantabhadra muneH kRtau AptamImAMsAyAm' (AptamImAMsA) / uragapura caula rAjAoM kI sabase prAcIna aitihAsika rAjadhAnI thii| AcArya samantabhadra ke stutividyA' ke 116 veM padya kI citra-racanA ke sAtaveM valaya meM 'zAntivarma' nAma kA bodha hotA hai| isase yaha pratibhASita hai ki zAntivarma svayaM samantabhadra kA munijIvana se pUrva kA nAma rahA hogaa| munijIvana Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 meM praveza pAkara AcArya samantabhadra gaNiyoM ke gaNI khlaaye| svAmI zabda se pahacAne gae aura zramaNa saMgha ke mahAna gauravArha AcArya siddha hue| AcArya samantabhadra adbhuta pratibhA ke dhanI the| jJAna ke bhaNDAra the| AcArya zrI samantabhadra saMskRta, prAkRta, kAnar3I tathA tamila Adi bhASAoM ke prakhara vidvAna the| saMskRta bhASA para unakA vizeSa adhikAra thaa| sarasvatI kI apAra kRpA una para barasa rahI thI - "sarasvatIsvairavihAbhUmayaH samantabhadra pramukhA munIzvarAH" (gdycintaamnni)| darzanazAstra, nyAyazAstra, vyAkaraNa, jyotiSa, kAvya, purANa, itihAsa Adi tatkAlIna bhAratIya vidyAoM ke vividha viSaya unake Atmagata ho gae the| AcArya samantabhadra syAdvAda ke saMjIvaka AcArya the| unake uttaravartI vidvAn AcAryoM ne AcAryazrI ko syAvAda vidyApati, syAdvAda zarIra"zrImatsamaMtabhadrAcAryasya tribhuvana labdha jayapatAkasya pramANalayacakSuSaH syAdvAda zarIrasya devAgamAkhyAkRteH saMkSepabhUtaM vivaraNaM kRtaM zruta vismaraNakhIlena vasunaMdinA jaDamatinA'tyopakArAya" (vasunaMdyAcArya kRta devAgama vRtti), syAdvAda vidyAguru tathA syAdvAda agraNI- "sa zrI svAmi samantabhadra yatibhRdbhUyA vibhurbhAnumAn, vidyAnandaghana prado'naghadhiyAM syAdvAdamAgagraNIH" (aSTasahasrI prazastipadya) kA sambodhana dekara apanA mastaka jhukaayaa| bhaTTa akalaMka ne samantabhadra ko bhavya jIvoM ke lie advitIya netra kahA hai evaM syAdvAdamArga kA vizeSaNa diyA hai- "bhavyaikalokanayanaM paripAlayantaM syAdvAdavartma pariNaumi samantabhadrama" (assttshtii)| AdipurANa ke kartA jinasena ke zabdoM meM kavInAM gamakAnAJca vAdinAM vAgminAmapi / yazaH sAmantabhadrIyaM mUni cUr3AmaNIyate // 43 // namaH samantabhadrAya mahate kavivedhase / yadvacovajrapAtena nirbhinnAH kumatAdrayaH / / 44 // arthAt kavitva, gamakatva, vAditva, vAgmitva ye cAra guNa unake vyaktitva ke aMlakArabhUta the| apane ina virala guNoM ke kAraNa ve kAvya loka ke uccatama adhikArI, Agama marmajJa, satata zAstrArtha pravRtta aura vAgpaTu the| adhika kyA ? AcArya samantabhadra kaviyoM ke lie vidhAtA the| unake vacana-vajrapAta se mithyAtva ke bhImakAya zaila cUra-cUra ho jAte the| AcArya samantabhadra municaryA ke niyamoM meM satata jAgarUka the| kaThora tapazcaryA ke pAlaka the evaM mahAna kaSTasahiSNu bhI the| svayaMbhUstotra meM AcArya samantabhadra svayaM kahate haiM AcAryohaM kavirahamahaM vAdirAT paNDito'haM, daivajo'haM bhiSagahamahaM mAntrikastAntriko'haM / rAjannasyAM jaladhi valayA mekhalAyAmilAyA mAjJAsiddhaH kimati bahunA siddha sArasvato'haM // 3 // arthAt svAmI samantabhadra AcArya, kavi, vAdirATa, paNDita, daivajJa (jyotiSajJa), vaidya, mAntrika, tAMtrika, AjJAsiddha aura siddha sArasvata the| AsamudrAta pRthvI para unakA Adeza anatikramaNIya thA aura Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 21 sarasvatI unake kaMThoM para virAjamAna thiiN| samantabhadra AcArya kaba aura kina paristhitiyoM meM bane, kisake dvArA unako AcArya pada para pratiSThita kiyA gayA- isa saMdarbha meM koI ullekha nahIM miltaa| parantu ukta chaMda meM AcAryo'haM' yaha prathama vizeSaNa unake AcArya hone kA samarthana karatA hai| isI chaMda meM hI AjJAsiddha vizeSaNa zabda saMsAra para unake pUrNa Adhipatya kA sUcaka hai aura siddha sArasvata kA vizeSaNa unakI apratihatavAda zakti kA paricAyaka hai| AcArya samantabhadra vAdakuzala hI nahIM vAdarasika AcArya bhI the jaina dharma ke yathArtha svarUpa ko prakaTa karate aura darzanAntarIya vidvAnoM se jamakara lohA lete| apane samaya ke prasiddha jJAnakendroM meM, janapadoM meM evaM sudUra pradezoM meM pahu~cakara unhoMne zAstrArtha kie| dakSiNa ke diga-diganta unake zAstrArtha vijaya-udghoSoM se dhvanita the| AcArya samantabhadra eka bAra udbhaTa vidvAnoM ke pramukha kendra karahATaka meM pahu~cakara rAjasabhA meM khar3e hokara bole - pUrva pATaliputra madhya nagare bherI mayAtADitA, pshcaanmaalv-sindhu-tthkk-vissye-kaaNciipure-vaidishe| prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM, vAdArthI vicarAmyahaM narapateH zArdUla vikrIDitaM / (zravaNavelagola zilAlekha saM. 54) arthAt he rAjan ! sarvaprathama maiMne pATaliputra meM bherI-vAdana-pUrvaka zAstrArtha kiyaa| tatpazcAt mAlava, sindhu, Dhakka pradeza, kAJcIpura (kAJjIvarama) aura vaidiza meM isI prakAra zAstrArtha karatA huA maiM vidyAkendra karahATaka meM pahu~cA huuN| zAstrArtha hetu maiM zArdUla kI taraha paribhramaNa kara rahA huuN| isa prakAra prastuta ullekha meM samAgata dezoM ke nAmoM se spaSTa hai ki AcArya samantabhadra ke 'vAdakSetra' dakSiNa ke atirikta bhArata ke anya pradeza bhI the| AcArya samantabhadra kI kavitva zakti nirupameya thii| unake stotrakAvyoM meM zabda aura artha donoM kI gambhIratA parilakSita hotI hai| kAvyacamatkAra kI dRSTi se unakI padyAvaliyA~ uttaravartI racanAkAroM ke lie mArgadarzaka banI haiN| prabandhakAvya na hote hue bhI aneka kAvya-zlokoM meM aneka sthaloM para praur3ha prabandhAtmakatA ke abhidarzana hote haiN| unake 'stutividyA' ke kaI padyoM ko anulomapratiloma kisI kramase par3hA jA sakatA hai aura donoM hI prakAra ke krama meM zabda camatkAra aura artha camatkAra pAThaka ko manomugdha kara detA hai| AcArya samantabhadra kI vAdakuzalatA aura kavitvazakti kI uttaravartI AcAryoM ne muktakaMTha se prazaMsA kI hai yathA samantabhadrasya cirAya jIyAdvAdIbhavajrAMkuza sUktijAla: yasya prabhAvAtmakalAvanIyaM vandhyAsa durvAduka vArtayApi / (zravaNavelagolA, zilAlekha naM. 105) vAdirAjasUri ne yazodharacarita' meM AcArya samantabhadra ko kAvyamaNiyoM kA parvata', vardhamAnasUri ne 'varAGgacarita' meM 'mahAkavIzvara' tathA 'sutarka zAstrAmRta sAgara' evaM prazasta TIkAkAra AcArya haribhadra ne Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 'anekAMtajayapatAkA meM vAdimukhya' vizeSaNa se vizeSita kiyA hai| 'harivaMzapurANa' ke praNetA jinasena ne "vacaH samantabhadrasyavIrasyeva vijRbhate'' isa vAkya meM AcArya samantabhadra ke vacanoM ko vIravANI ke samAna Adara pradAnakara unake mahatva ko zikhara taka pahu~cA diyA hai| isake atirikta ajitasena sUrI, sakalakIrti Adi manISiyoM ne bhI AcArya samantabhadra kI pratibhA kA lohA mAnA hai| AcArya samantabhadra Adya stutikAra the aura bauddha, naiyAyika, sAMkhya, vedAnta Adi vibhinna darzanoM ke jJAtA the| sabhI darzanoM kI samIkSA karate hue unhoMne uccakoTi ke sAhitya kA praNayana kiyaa| unake sAhitya kA paricayAtmaka vivaraNa isa prakAra haiAptamImAMsA __ AcArya samantabhadra kI prathama racanA AptamImAMsA' kA Arambha devAgama' zabda se huA hai| isameM dasa pariccheda aura eka sau caudaha kArikAe~ haiN| ekAntavAdI dRSTikoNoM kA samucita nirasana aura Apta puruSoM ke Aptatva kI samyak mImAMsA ke kAraNa isa kRti kA nAma AptamImAMsA' pdd'aa| yaha graMtha jainadarzana kA AdhArabhUta graMtha hai| AcArya akalaMka ne isa graMtha para aSTazatI nAmaka bhASya likhA hai| aSTazatI bhASya para AcArya vidyAnaMda ne 'aSTasahasrI' nAmaka vizAla TIkA likhI hai| yazovijayajI ne aSTasahasrI para saMskRta TIkA aura AcArya vasunaMdi ne saMkSipta devAgama vRtti kI racanA kI hai| paNDita jayacaMda chAbar3A kI eka hindI TIkA bhI prakAzita hai| svayaMbhUstotra isameM caturviMzati tIrthaMkaroM kI stuti hone ke kAraNa graMtha kA dUsarA nAma caturviMzati jinastuti' bhI hai| eka sau tiyAlIsa chaMdoMvAlI isa racanA kI zailI sarasa aura bhASA alaMkArapUrNa hai / yuktipUrNa bhAvAbhivyaJjanA darzanIya hai / darzanapradhAna tathA stutipradhAna graMtha meM paurANika aura aitihAsika tathyoM kA samAveza racanAkAra ke bahumukhI jJAna kA paricAyaka hai| viSayavarNana kI spaSTatA isa kRti kI atirikta vizeSatA hai| svataH bodha hone ke kAraNa tIrthaMkaroM ko svayaMbhU kahA jAtA hai| prastuta stotra meM tIrthaMkaroM kI stuti hai ataH isa kRti kA nAma 'svayaMbhU stotra' hai| yuktyanuzAsana ___ yuktyanuzAsana arthagarimA se paripUrNa darzanika graMtha hai| causaTha padyoMvAle isa graMtha kI zailI saMkSipta sUtrAtmaka evaM gaMbhIra hai| isameM Aptastuti ke sAtha vividha darzanika hastiyoM kA paryApta vivacena evaM svapara mata ke guNa-doSoM kA sayauktika nirUpaNa hai| isakI bhAvanA aura zabda saMyojanA ko dekhane se yaha pratIta hotA hai ki yaha racanAkAra kI praur3ha racanA hai| stutividyA yaha stavanApradhAna graMtha hai| isake caturthavilaya meM 'jinastutizataM' nAma kA bodha hotA hai| isase pratIta hotA hai 'stutividyA' kRti kA hI dUsarA nAma 'jinastutizataka' hai / zabdAlaMkAra aura citrAlaMkAra donoM dRSTiyoM se yaha stutividyA' graMtha mahanIya hai| AcArya samantabhadra ne eka hI akSara ke dvArA pUre zloka kI racanAkara adbhuta sAmarthya kA paricaya diyA hai - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 tatotitA tu tetIta stotRtotItitotRtaH tato'tAtitatotote tatatA te tato tataH // 13 // eka hI akSara dvArA racita isa zloka meM aneka artha pratidhvanita haiN| kaI padya aise bhI haiM jinako anuloma krama se par3hane para usakA arthabodha bhinna prakAra kA hotA hai aura pratiloma krama se par3hane para usakA artha-bodha kucha aura hI ho jAtA hai yathA anuloma krama rakSa mAkSara vAmeza zamIcAru rucAnutaH / bho vibhona zajAjorUnadaina vijarAmaya // 86 // pratiloma krama yamarAja vinamrena rUjonAzana bho vibho / tanu cAru rucAmIza zamevArakSa mAkSara // 87 // isa prakAra pUrI kRti kA zabda-vinyAsa hI alaMkRta bhASA meM prastuta hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra __ isa kRti meM sAta adhyAya haiM aura eka sau pacAsa padya haiN| graMtha kI zailI sarasa hai aura bhASA arthagarimA se paripUrNa hai| guNaratnoM se bharA piTArA hai ataH isa graMtha kA nAma ratnakaraNDa' upayukta hai| kRti meM apane viSaya kA pratipAdana samIcIna hai| samyakjJAna, samyakdarzana aura samyakcAritra- isa ratnatrayI kA bhI paryApta vivecana isa graMtha me samAhita hai / graMtha ke prathama adhyAya meM aSTAMgasahita samyakdarzana kA, dvitIya adhyAya meM samyakjJAna kA, tRtIya adhyAya meM samyakcAritra kA (muni AcArasaMhitA evaM zrAvaka AcArasaMhitA), caturtha adhyAya meM divrata, anartha daNDavrata evaM bhogopabhoga vrata-zrAvaka ke ina tIna guNavratoM kA, paMcama adhyAya meM zikSAvrata kA, chaThe adhyAya meM sallekhanA kA aura sAtaveM adhyAya meM zrAvaka pratimA kA paryApta vivecana hai| zrAvaka-AcAra sambandhI sAmagrI prastuta karanevAle graMthoM meM yaha graMtha prAcIna mAnA gayA hai| vAdirAja sUri ne isa graMtha ko akSaya sukhAvaha kI saMjJA pradAna kI hai| AcArya prabhAcandra ne isa graMtha para saMskRta TIkA likhI hai jo vartamAna meM prakAzita hai| ___ vastuta: AcArya samantabhadra ke graMthoM meM gaMbhIra dArzanika dRSTiyAM haiM evaM AsthA kA jhalakatA nirjhara hai| ArAdhya ke caraNoM meM apane ko sarvatobhAvena samarpita karake samantabhadra svAmI ne apanI zraddhA ko suzraddhA kahA hai| jaina darzana ko vyavasthita rUpa se prastuta karane kA zreya AcArya samantabhadra ko hai| maMgala kalaza 394, sarvodaya nagara, AgarA roDa, alIgar3ha-202 001 (u.pra.) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 punAti cittaM na pUjayArthasva vItarAge, na nindayA nAtha vivAntavaire / tathApi te puNyaguNa smRtirna:, punAti cittaM duritAJjanebhyaH ||57|| jaina vidyA 18 - svayaMbhU stotra - he bhagavAna! pUjA-vandanA se ApakA koI prayojana nahIM hai, kyoMki Apa vItarAgI haiN| nindA se bhI ApakA koI prayojana nahIM hai kyoMki Apa vivAntavaira (vairarahita) haiN| phira bhI Apake puNya guNoM kA smaraNa hamAre citta ko pApa-maloM se pavitra karatA hai| stuvAne kopane caiva samAno yanna pAvaka: / bhavAne kopi neteva tvamAzreyaH supArzvakaH // 29 // jinazataka - he supArzva bhagavAna ! Apa stuti karanevAle aura nindA karanevAle donoM ke viSaya meM samAna haiN| rAgadveSa se rahita haiN| sabako pavitra karanevAle haiM, sabako hita kA upadeza dekara karma-bandhana se chur3AnevAle haiM / ata: Apa eka asahAya (dUsare pakSa meM pradhAna) hone para bhI netA kI taraha sabake dvArA AzrayaNIya haiM, sevanIya haiN| - - anu. - paM. jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 aprela-1996 kalikAla gaNadhara : AcArya samantabhadra - DaoN. rAjendrakumAra baMsala bhagavAna mahAvIra kI AcArya-paramparA meM svAmI samantabhadra kA ativiziSTa sthAna hone ke kAraNa paravartI AcAryoM ne unheM kalikAla gaNadhara, bhArata-bhUSaNa, kavindrabhAsvAna, AdyastutikAra, bhAvI tIrthaMkara, bhadramUrti aura jina-zAsana ke praNetA jaisI ati sammAnita upAdhiyoMsahita smaraNa kiyA hai| syAdvAdI svAmI samantabhadra kA udaya usa samaya huA jaba bhAratIya dArzanika-kSitija meM azvaghoSa, mAtRceTa, nAgArjuna, kaNAda, gautama aura jaiminI jaise manISI vastu-svarUpa ke azaMjJAna ko sarvAMza kaha rahe the| aise saMkramaNakAla meM unhoMne apanI kAlajayI kRti AptamImAMsA meM Izvara, kapila, sugata aura parama puruSa brahmA kI tArkika parIkSAkara vItarAga-sarvajJa arahaMta-bhagavAna ko saccA Apta (Izvara) ghoSita kiyaa| svAmI samantabhadra ne sarvajJa (tIrthaMkara) - parIkSA evaM unakI stuti meM bhaktiparaka, gUr3ha-dArzanika evaM tArkika racanAeM likhakara sarvajJatA, anekAnta, dayA (ahiMsA), syAdvAda evaM aparigraha kI jana-pratiSThA kii| unake isa adbhuta yogadAna ko dRSTigata kara paravartI AcAryoM/vidvAnoM ne apanI racanAoM meM svAmI samantabhadra ko aneka upamAoM se vibhUSita kara ati zraddhApUrvaka smaraNa kiyA hai| bhagavajjinasenAcArya ne AdipurANa meM unheM mahAna kavivaMdya, vAdI, vAgmI aura gamaka kahA hai| jo vAda-vivAda meM vijaya prApta kare use vAdI kahate haiN| jo apanI vAkpaTutA se dUsaroM ko apanA banA le use vAgmI kahate haiM aura jo dUsare vidvAnoM kI racanAoM ke rahasya ko sugamatApUrvaka samajhane meM catura/pravINa ho use gamaka kahate haiN| ajitasenAcArya ne alaMkAra ciMtAmaNi meM samantabhadra ko kavikuMjara, munivaMdya aura janAnanda kahA hai| zvetAmbarAcArya zrI haribhadrasUri ne apanI anekAntajayapatAkA meM samantabhadra ko vAdimukhya' Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 se sambodhita kiyA hai| isI prakAra zubhacandrAcArya, vardhamAnasUri, mahAkavi vAdIbhasiMha, maMgarAja, brahmaajita, akalaMkadeva evaM AcArya vidyAnanda ne apane graMthoM meM samantabhadra ko namanakara unakI stuti kI hai| bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM, gautama gaNadhara ke bAda svAmI samantabhadra hI aise AcArya haiM jinhoMne jaina nyAya-siddhAnta ko pratiSThApita kiyA aura syAdvAda cihnita mahAvIra vANI ko kevalajJAna ke aMza ke rUpa meM pramANikatA evaM garimA pradAna kii| Atma sAdhanA, prakhara dArzanika evaM vidvattApUrNa racanAoM tathA anekAnta darzana ke pracAra-prasAra meM svAmI samantabhadra ke anupama-adbhuta yogadAna ke kAraNa unheM sadaiva smaraNa kiyA jAtA rhegaa| samantabhadra kA jIvana-paricaya svAmI samantabhadra IsA kI dUsarI zatAbdi ke mUlasaMgha se sambandhita prabhAvaka AcArya haiM / jainendra koSa ke anusAra unakA jIvana kAla 120 se 185 IsavI hai| AcArya kundakunda ke bAda mUlasaMgha do zAkhAoM meM vibhakta ho gyaa| eka zAkhA umAsvAmI ke AcAryatva meM Age bar3hI aura dUsarI zAkhA vAdirAja samantabhadra ke AcAryatva meM panapI / suprasiddha bauddhaguru pAtrakezarI ne 'devAgama srota' par3hakara, samajhakara isa zAkhA meM dIkSA grahaNa kI thii| AcArya akalaMka deva bhI isI zAkhA se sambaddha the| * svAmI samantabhadra ke mAtA-pitA Adi kA nAma spaSTa rUpa se jJAta nahIM hai| phira bhI, zravaNavelagola meM upalabdha AptamImAMsA kI eka tAr3apatrIya prati ke anusAra samantabhadra phaNimaNDala ke antargata uragapura ke kSatriya rAjA ke putra the|) uragapura cola rAjAoM kI prAcIna aitihAsika rAjadhAnI rahI hai| purAnI tricinApolI bhI isI ko kahate haiN| kannar3a bhASA kI 'rAjAvalI kathe' ke anusAra samantabhadra kA janma utpalikA grAma meM huA thaa| stutividyA ke aMtima pada ke anusAra ApakA pUrvanAma zAnti varmA thaa| yaha nAma rAjagharAnoM jaisA hai| kadamba, gaMga aura pallava rAjavaMzoM meM aneka rAjA barmAnta nAmasahita hue| kadamboM meM bhI zAMtivarmA nAma kA eka rAjA huA thA / samantabhadra ke mAtA-pitA, guru, zikSA-sthAna Adi ke sambandha meM zodha-khoja Avazyaka hai| svAmI samantabhadra bahumukhI bhadra the| bhadratA unake vyaktitva kA pramukha guNa thaa| ve mahAna yogI, tyAgI, tapasvI evaM tatvajJAnI the| ve mahA-vAdI, tarka-paTu evaM parIkSA-pradhAnI the| unhoMne sarvajJa-abhAvavAdI mImAMsaka, bhAvaikavAdI sAMkhya, ekAnta paryAyavAdI evaM kSaNikavAdI bauddha, sarvathA ubhayavAdI vaizeSika evaM nAstikavAdI cArvAka ke ekAnta darzana kI apUrNatA sArvajanikarUpa se siddhakara jana-mana meM arahaMta bhagavAna ke anekAnta darzana evaM syAdvAd ko pratiSThApita kiyaa| apane bahumukhI tatvajJAna, vAkapaTutA, sahaja AkarSaNa, bhASAdhikAra, zuddha aMta:karaNa, nirmala-pavitra jIvana yAtrA evaM Atmavaibhava dvArA unhoMne ekAntavAdiyoM ke ajJAna aMdhakAra ko dUrakara unheM AtmajJAnI bnaayaa| samantabhadra ne pUrva se pazcima aura uttara se dakSiNa ke prAyaH sabhI mukhya sthAnoM kI nirbhIkatApUrvaka yAtrA kI aura janatA ko jaina-darzana kA rahasya smjhaayaa| satya para aTUTa vizvAsa karanevAlA satya kA jJAtA hI nirbhIkatApUrvaka satya kA prabhAvapUrNa udghATana kara sakatA hai,yaha svAmI samantabhadra ke jIvana-caritra se prakaTa hotA hai| laukika lokahita kI sAdhanA aura satya abhivyakti viparItagAmI hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 21 kahate haiM ki samantabhadra cAraNa RddhidhArI the jisake kAraNa ve jIvoM ko binA bAdhA pahu~cAye zIghratA se saiMkar3oM kosa cale jAte the| zrI ema.esa. rAmAsvAmI AyyaMgara ne apanI 'sTaDIja ina sAutha iMDIz2a jainijma' nAmaka pustaka meM likhA hai - 'yaha spaSTa hai ki samantabhadra jaina dharma ke eka bahuta bar3e pracAraka the jinhoMne jaina siddhAntoM aura jaina AcAroM ko dUra-dUra taka vistAra ke sAtha phailAne kA udyama kiyA aura ve jahA~ kahIM bhI gaye unheM dUsare sampradAyoM kI tarapha se kisI bhI virodha kA sAmanA nahIM karanA pdd'aa|' svAmI samantabhadra ke jIvana meM mana-vacana-kAya kI ekatA vidyamAna thii| ve syAdvAda vidyA ke adhipati evaM udghoSaka the| unakA samagra jIvana syAdvAdamaya banA thaa| yahI kAraNa thA ki ve apane se bhinna mata rakhanevAle vyakti ko sahaja hI apanA-jaisA banA lete the| ve Agraha, durAgraha evaM pUrvAgraha se rahita the| parIkSA aura tarka kI kasauTIyukta anubhava hI unakA sambala thaa| unake jIvana kA uddezya kudRSTi, kubuddhi, kunIti aura kuvRtti kA parihArakara loka-jIvana meM zuddhi, zakti evaM parama zAMti kI sthApanA karanA thA jisameM ve nissaMdeha saphala hue| kartRtva svAmI samantabhadra apane yuga kI viziSTa dena the| unhoMne mahAvIra-zAsana ke mahatvapUrNa siddhAntoM kA gUDha adhyayana, manana evaM ciMtanakara anekAnta darzana ke Aloka meM ekAntika vicAradhArAoM kA nirasana kiyaa| apanI maulika dArzanika racanAoM ke mAdhyama se unhoMne jo kucha kahA use svayaM apanAyA aura jana-carcA evaM jana-caryA kA viSaya bhI bnaayaa| unakI mAtR bhASA tamila thI kintu unheM saMskRta, prAkRta tathA kannar3a bhASA kA acchA jJAna thaa| ve tarka, nyAya, vyAkaraNa, chaMda, alaMkAra evaM kAvyakoSAdi graMthoM meM pravINa the| zabdoM para unheM adbhuta adhikAra thaa| stutividyA meM ApakA zabdAdhikAra, zabdAlaMkAra evaM kAvya-kauzala dekhate hI banatA hai| unakI sampUrNa racanAeM saMskRta bhASA meM haiM jinakA vivaraNa nimna prakAra upalabdha racanAeM ___ svAmI samantabhadra kI pA~ca padyAtmaka racanAeM upalabdha haiM jo mUlataH bhaktiparaka stotra hokara gUr3ha, rahasyamayI dArzanika racanAeM kahI jAtI haiM - 1. AptamImAMsA yA devAgama stotra dasa adhyAyoM meM vibhakta 114 zlokoM kI yaha racanA atyaMta dArzanika hai| isameM Apta arthAt paramAtmA ke svarUpa kI vividha dRSTikoNoM se parIkSAkara sacce paramAtmA kA svarUpa nizcita kiyA hai| ise sarvajJa-vizeSaparIkSA kahA jAtA hai| sarvajJa-parIkSA ke bahAne svAmI samantabhadra ne samasta ekAMgI/ekAMtika dArzanika vicAradhArAoM evaM unase jur3I IzvarIya zaktiyoM kI apUrNatA siddha karate hue anekAnta, syAdvAda tathA saptabhaMgI ke nirUpaNa dvArA jaina-nyAya kI sthApanA kii| isa prakAra AtmA meM sva-samaya ke mahA satya kI pratyakSa anubhUti evaM AcAra meM ahiMsA/aparigraha kI sthApanA hetu anekAntika vicArazailI evaM . Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA 18 apekSA -yukta syAdvAdamayI vacanazailI kI anivAryatA svAmI samantabhadra ne AptamImAMsA meM siddha kI hai| racanA kA uddezya sva- hita cAhanevAloM ko samyak aura mithyA upadeza meM bheda - vijJAna karAnA hai| 28 sAtavIM zatAbdI ke prasiddha jainAcArya akalaMka deva ne Apta-mImAMsA kA aSTazatI nAmaka gahanagambhIra bhASya likhakara jaina nyAya ko pratiSThApita kiyA aura bauddhoM ko zAstrArtha meM parAjitakara jaina nyAya pramANikatA aura paripUrNatA siddha karate hue usakI pratiSThApanA kii| isake pazcAta 9vIM zatAbdi ke jainAcArya vidyAnanda ne Apta-mImAMsA kI aSTasahasrI nAmaka TIkA likhakara aSTazatI ke sAra-rahasya ko spaSTa kiyaa| svAmI samantabhadra kI vicAradhArA, hRdayagrAhI tArkikatA evaM racanA - zailI ko samajhane hetu katipaya binduoM para prakAza DAlanA samIcIna hogA - daiva aura puruSArtha - kArya kI siddhi daiva (bhAgya) se hotI hai yA puruSArtha se, yaha prazna sadaiva jijJAsA paidA karatA hai| pUrva arjita karma kA phala yA tatkAlIna yogyatA kA nAma daiva hai jabaki buddhipUrvaka sArthaka prayAsa puruSArtha kahalAtA hai| kisI iSTa tatva kI prApti meM daiva aura puruSArtha donoM kA yogadAna hotA hai / kArya kI siddhi ke lie yogyatA honA jarUrI hai| yogyatA hone para puruSArtha karane para saphalatA niyama se milatI hai| binA puruSArtha ke yogyatA bhI phala nahIM detI / daiva evaM puruSArtha ke madhya bheda-rekhA khIMcate hue svAmI samantabhadra kahate haiM ki buddhipUrvaka iSTa-aniSTa kI jo prApti hotI hai vaha puruSArtha se hotI hai aura abuddhipUrvaka iSTa-aniSTa kI jo artha prApti hotI hai vaha daiva se hotI hai (zloka 91 ) / pApa aura puNya ke baMdha kA kAraNa prAyaH apane yA para ko dukha yA sukha dene ko pApa yA puNyabaMdha kA kAraNa mAnA jAtA hai| svAmI samantabhadra kahate haiM ki sva-para meM sukha-dukha kA nimitta banane se puNya-pApa kA baMdha hone para acetana aura kaSAyarahita jIvoM ko bhI karmabandha hogA, jo iSTa nahIM hai| isI prakAra para ko dukha yA sva ko sukha dene se pApa-baMdha athavA para ko sukha yA sva ko dukha nahIM hotaa| yaha ekAntika kathana hai| pApa-puNya kA baMdha saMkleza aura vizuddha pariNAmoM se hotA hai| puNya-bandha sva aura para meM honevAlA sukha aura dukha yadi vizuddhi (dharma aura zukla dhyAnarUpa zubhabhAva) kA aMga hai to puNya-baMdha hotA hai aura yadi saMkleza (Arta aura raudra dhyAnarUpa azubha bhAva) kA aMga hai to pApa baMdha hotA hai| yadi svara sukha - dukha vizuddhisaMkleza kA kAraNa nahIM hai to puNya-pApa kA Amrava vyartha hai (zloka 95 ) / yaha jJAtavya hai ki tatvArtha sUtra ke anusAra mithyAtva, avrata (avirati), pramAda, kaSAya aura yoga ina Arta- raudra pariNAmoM ke kAraNa saMkleza pariNAma hI hote haiN| alpa jJAna yA ajJAna se baMdha- mokSa-vyavasthA - sAMkhya matAvalambI prakRti aura puruSa meM bhedavijJAna na hone se arthAt ajJAna se karma-baMdha mAnate haiM aura bheda-vijJAnI ko kevalI mAnate haiN| vaizeSika mata ke anusAra icchA aura dveSa se baMdha hotA hai| bauddha mata ke anusAra avidyA aura tRSNA se baMdha hotA hai| yadi ajJAna se karmabaMdha ho to niyama se koI kevalI nahIM bana sakatA aura yadi alpa jJAna se mokSa kI prApti ho to bahuta ajJAna se bandha kI prApti bhI hogii| ina ekAnta matoM kA nirAkaraNa karate hue svAmI samantabhadra Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 kahate haiM ki mohasahita ajJAna se baMdha hotA hai aura moharahita ajJAna se bandha nahIM hotA hai| isI prakAra moha-rahita alpa jJAna se mokSa hotA hai kintu mohasahita alpa-jJAna se mokSa nahIM hotA (zloka 98) / isa prakAra baMdha-mokSa meM mohayukta yA moharahita ajJAna-alpajJAna kI nirNAyaka bhUmikA hotI hai, jise samajhanA Avazyaka hai| mohasahita ajJAna bandha kA kAraNa hai, moharahita ajJAna nhiiN| ATha karmoM meM mohanIya karma sarvAdhika prabala hai| yaha mithyA darzana aura mithyA cAritra kA janaka hone ke kAraNa saMsAra-dukha kA mUla hai| isakI 28 karma-prakRtiyA~ haiN| yahAM yaha ullekhanIya hai ki svAmI samantabhadra ke anusAra ekAnta darzana aura moha sahamArgI haiN| jahA~ ekAnta hai vahA~ moha hai aura jahA~ moha hai vahA~ dukha hai| ataH moha ke vinAza hetu anekAnta darzana kA Azraya lenA anivArya hai| syAdvAda aura kevalajJAna meM samAnatA - sampUrNa tatvoM kA prakAzana syAdvAda aura kevalajJAna donoM se hotA hai| aMtara mAtra itanA hai ki syAdvAda parokSarUpa se arthoM ko jAnatA hai aura kevalajJAna pratyakSarUpa se| jo vastu donoM jJAna meM se kisI bhI jJAna kA viSaya nahIM hai vaha avastu hai (zloka 105) / isa prakAra syAdvAda aura kevalajJAna donoM hI pUjya haiN| ataH tatvaprakAzana hetu sarvathA ekAnta kA tyAgakara kathaMcit syAdvAda kA Azraya lenA caahiye| vastuta naya-sApekSa kathana hI syAdvAda hai| nirapekSa naya mithyA hote haiN| jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiN| 2. yuktyanuzAsana yA vIra jinastotra ___ isameM 64 padya haiM jinameM jaina dharma aura anya dharmoM ke guNa-doSoM kA atyaMta mArmika varNana kiyA hai jisase lakSya-bhraSTa jIva nyAya-anyAya, hita-ahita aura guNa-doSa kA nirNaya kara sanmArga para laga skeN| svAmI samantabhadra ke anusAra - 'pratyakSa aura Agama ke avirodha rUpa jo artha kA artha se prarUpaNa hai use yuktyanuzAsana kahate haiM aura vahI mahAvIra bhagavAna ko abhISTa hai (zloka 48) / mahAvIra kA zAsana krama se dayA (ahiMsA), dama (saMyama), tyAga (aparigraha) aura samAdhi (prazasta dhyAna) ina cAra mUla stambhoM para AdhArita hai| inameM dayA pradhAna hai| kahA bhI hai 'dharmasya mUlaM dayA' / dayArahita saMyama, tyAga evaM samAdhi vyartha haiN| (zloka 6) / svayaMbhU stotra (119) meM ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM' kahakara ahiMsA kI upAsanA kI puSTi kI hai| sarvodaya tIrtha kI udghoSaNA - sarvodaya arthAt sabakA udaya-abhyudaya jIvana kA lakSya hai| Aja sarvodaya kI carcA hara-eka maMca se kI jAtI hai| isa zabda kA sarvaprathama upayoga svAmI samantabhadra ne apanI racanA yuktayanuzAsana ke zloka saM. 61 meM sarvodaya tIrthamidaM tavaiva' kahakara kiyaa| unhoMne ghoSaNA kI ki mahAvIra kA.anekAMtika zAsana hI aisA sAdhana hai jo samasta durnayoM evaM mithyAdarzanoM kA vinAzakara jAti, kula, varNa, sthAna-deza Adi kA bheda-bhAva kiye binA na kevala sampUrNa manuSya jAti kintu prANimAtra ko ahiMsA, aparigraha, anekAnta evaM samatA ke AdhAra para Atma-vikAsa kA avasara pradAnakara unheM sampUrNarUpa se bhadra evaM pUrNa banAtA hai| Aja isa artha meM sarvodaya zabda apanA sahI artha kho cukA hai jisakI punarsthApanA Avazyaka hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 3. stutividyA ise jinazataka bhI kahate haiN| isameM bhakti-bhare alaMkRta evaM kAvyAtmaka bhASA ke 116 zloka haiM jinameM caubIsa tIrthaMkaroM kI bhAvabharI stuti kI gayI hai| isa racanA kA uddezya 'AgasAM jaye' arthAt pApoM ko jItanA hai| svAmI samantabhadra kI yaha racanA adbhuta kAvya kauzala, asAdhAraNa kAvya pAMDitya evaM advitIya zabdAdhipatya kI sUcaka hai| yaha citrAlaMkAra evaM zabdAlaMkAra ke adbhuta evaM vismayakArI prayogoM se alaMkRta hai| isake aneka zloka murajabaMdha citrAkRtiyukta haiN| zloka kramAMka 51, 52, 55 evaM 85 kA nirmANa do-do vyaMjana akSaroM se huA hai| caudahaveM zloka kA pratyeka pAda kramazaH ya, na, ma, ta ke ekaeka akSara se banA hai| isI prakAra 13 vAM zloka tatotitA tuM ta tIta' aisA hai jisakA nirmANa kevala 'ta' akSara se huA hai| tIrthaMkaroM ke puNya-guNoM kA smaraNa AtmA se pApamala ko dUra karake use pavitra banAtA hai| yaha tabhI hotA hai jaba stuti bhAvapUrNa ho aura stutikartA tIrthaMkaroM ke guNoM kI apane meM anubhUti karatA huA unameM anurAgI hokara tapa hone kA prayAsa kre| aisA hone para pApa prakRtiyoM kA rasa sUkhatA hai aura puNya prakRtiyoM kA rasa (anubhAga) bar3hatA hai| tathA aMtarAya karmarUpa pApa-mUlaka prakRti nirbala hokara laukika prayojana siddha hone meM bAdhaka nahIM ho paatii| 4. svayaMbhU stotra ___ ise samantabhadra stotra bhI kahate haiN| isameM 143 zloka haiM jinameM vidyamAna caubIsa tIrthaMkaroM kI bhaktiparaka stuti ke mAdhyama se unase sambandhita aitihAsika bAtoM ke ullekha ke sAtha jaina darzana ke tatvoM evaM siddhAntoM tathA dhArmika zikSA kA mArmika varNana kiyA gayA hai| isa kRti meM svAmI samantabhadra ne bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayoga kI triveNI kA adbhuta saMgama prastuta kiyA hai jisake avagAhana se jJAnAnaMda/AtmAnanda kI sahaja zAMtipUrNa anubhUti hotI hai| pratyeka tIrthaMkara kI stuti ke sAtha jaina tatva ke kisI na kisI pakSa ke rahasya ko rocakatApUrvaka spaSTa kara tIrthaMkaroM ke guNAnuvAda meM naye-naye vizeSaNoM kA prayoga kiyA hai| isase racanAkAra kI kalpanA evaM sRjana zakti kA pramANa milatA hai| zabda-cayana aura zabda-artha-racanA kI saTIka chaTA sarvatra dekhane ko milatI hai| isake kucha udAharaNa ullekhanIya haiM jaiseabhinandana-jina ne laukika-vadhU kA tyAgakara kSamA sakhIvAlI dayA-vadhU ko apane Azraya meM liyaa| candraprabha-jina ne zarIra ke divya prabhAmaNDala se bAhya aMdhakAra aura dhyAna-pradIpa ke atizaya se mAnasaaMdhakAra dUra kiyaa| zAMtinAtha-jina ne samAdhi-cakra se durjaya moha-cakra ko jItA, unake cakravartI rAjA hone para rAja-cakra, muni hone para dayA-dIdhiti-cakra, pUjya (tIrtha-pravartaka) hone para deva-cakra prakaTa huaa| dhyAnonmukha hone para kRtAnta-cakra, karmoM kA avaziSTa samUha nAza ko prApta huaa| munisuvrata jina kA yaha kathana ki cara-acara trigata pratikSaNa sthiti janana-nirodha lakSaNa ko liye hue hai - sarvajJatA kA dyotaka hai| unhoMne yogabala se karmakalaMka bhasmakara parama atIndriya-mokSa saukhya prApta kiyA thaa| nami-jina ne parama karuNA bhAva se ahiMsA parama brahma kI siddhi ke lie samasta aMtara-bAhya parigraha kA tyAga kara diyA thA, kyoMki jahAM aNumAtra bhI Arambha parigraha hotA hai, vahAM ahiMsA kA vAsa nahIM hotA athavA pUrNatA kA vAsa nahIM hotaa| pArzvanAtha-jina mahAmanA the, ve vairI ke vazavartI upadravoM se acalAyamAna rhe| mahAvIra-jina kA syAdavAdarUpa pravacana dRSTa aura iSTa ke sAtha virodha na rakhane ke kAraNa nirdoSa hai| unhoMne niSkapaTa sama aura Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 kara mahAvratAdi ke anuSThAna aura kaSAyoM tathA indriyoM ke jaya kA upadeza diyaa| ahiMsA kA abhaya dAna diyaa| ve bahuguNa-sampatti se yukta haiM, pUrNa haiM, aura saba ora se bhadra-samantabhadra haiM, Adi / 31 bhakti, jJAna aura karmayoga kA samanvaya svayaMbhUstotra stutiparaka bhaktipradhAna racanA hai / saMsAra- duHkha kA mUla 'moha' arthAt dRSTi vikAra hai jisake kAraNa AtmAnubhUti nahIM ho paatii| moha-kSaya hetu svAmI samantabhadra ne tIrthaMkara bhakti kA sahArA liyA / unhoMne kahA ki bhagavAna, Apa puNya-kIrti munIndra kA nAma - kIrtana bhI hamArI AtmA ko pavitra karatA hai isaliye hama Apake guNoM kA smaraNa karate haiN| (zloka 87 ) / jinendra ke puNya-guNoM kA smaraNa - kIrtana AtmA kI pApa pariNati ko chur3Akara use pavitra karatA hai (zloka 57 ) / svAmI samantabhadra ne gAthA 114 meM 'suzraddhA' zabda kA upayoga kiyA hai| unake anusAra prabhu bhakti meM lakSya-zuddhi evaM bhAva-zuddhi para dRSTi rakhanA Avazyaka hai, jisakA sambandha viveka se haiM / viveka kI bhakti hI sadabhakti hai| jahA~ dRSTi-viveka lakSyabhraSTa huA vahIM bhakti kI zakti anaMta saMsAramArgI ho jAtI hai / - jina - bhakti kA AdhAra jJAna- yoga hai, jisakA lakSya AtmajJAna hai| AtmA ke kSitija para jJAnasUrya ke udaya se moha kA aMdhakAra evaM kaSAyoM kI sabalatA miTatI hai| AtmA ne anAdikAla se zarIra, manobhAva, saMsAra ke jIvoM evaM vastuoM tathA zubha-azubha bhAvoM se apanatva ke sambandha jor3a rakhe haiM / inake sambandhoM kA sahI jJAna prAptakara apane jJAna svabhAva se jJAna kA jJAna se jur3anA / ramanA hI jJAnayoga kA kArya hai / yaha bheda-vijJAna dvArA ekAntika dRSTi evaM durnayoM ke parihAra se hI sambhava hai| mokSa ke icchuka ko mumukSu kahate haiN| bhaktiyoga aura jJAnayoga ke Azraya se hI koI mumukSu bana sakatA hai| mumukSu hone se karmayoga kA prArambha hotA hai / karmayogI jJAnasvarUpa AtmA meM mana-vacana-kA dvArA sva-pravRtta hotA hai aura apane se bhinna hiMsAdi pApa praNAliyoM se nivRtta hotA hai / sva-pravRti se para -. nivRtti svataH ho jAtI hai / sva-pravRtti hI cAritra hai / zuddha sva-pravRtta AtmA paramabrahma yA 'jina zrI ' kahalAte haiM jo nija zrI ke jJAna-dhyAna se hI sambhava hai / svAmI samantabhadra ne apanI racanAoM meM ina tIna yogoM qA mArmika-saTIka-parIkSApradhAnI varNanakara unake madhya sundara samanvaya sthApita kiyA hai| 5. ratnakaraNDa zrAvakAcAra yaha svAmI samantabhadra kI AcAra - darzaka mahatvapUrNa racanA hai jise samIcIna dharmazAstra bhI kahA jAtA hai| isameM dharma, dharma kI prApti kA upAya tathA dhArmika vyakti, gRha evaM sAdhu ke aMtara - bAhya svarUpa kA sUkSma vizleSaNa kiyA gayA hai| mumukSu zrAvakoM ke AcaraNa ko darzAne evaM unakI parIkSA karane kA yaha prAmANika AdhAra prastuta karatA hai| AtmA ke prati dRSTi-vikAra evaM cAritra - vikAra ko dUrakara Atmasukha upalabdha karAnA hI isakA uddezya hai| isa racanA meM 150 zloka haiM jo sAta adhyAyoM meM vibhakta haiM / sabhI jIva sukha cAhate haiM / dharma sukha kA sAdhana hai / samIcIna ( yathArtha ) dharma saMsAra ke jIvoM ko dukha- samUha se nikAlakara uttama sukha pradAna karatA hai ( zloka 2 ) / sadRSTi, sadjJAna aura sadvRtta arthAt Atma-zraddhAna, Atma-jJAna aura Atma-ramaNatA hI dharma hai| (zloka 3 ) / isake viparIta adharma hai| isa prakAra dharma kA AdhAra sadRSTi arthAt samyagdarzana hai| adhyAtma viSaya ke Apta (deva), Agama (zAstra) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 evaM nigraMtha guruoM kA aSTa aMgasahita, tIna mUr3hatArahita tathA ATha mada-vihIna zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiM (zloka 4) / isa prakAra zuddha-Atma svarUpa ke prati ruci/vizvAsa hI samyagdarzana hai| samyagdarzana se yukta cANDala kA putra bhI deva-samAna hai (zloka 28) / isa prakAra UMca-nIca ke bhedarahita koI bhI vyakti/ jIva samyagdRSTi ho sakatA hai| manuSya to kyA, eka kuttA bhI dharma arthAt samyagdarzana ke prabhAva se deva bana jAtA hai aura pApa/adharma se deva bhI kuttA bana jAtA hai (zloka 29) / Atma-zraddhAnI jIva bhaya, AzA, sneha evaM lobha se rahita arthAt inake prati anAsakta hote haiM tathA anAtmavAdiyoM kI vinaya bhI nahIM karate (zloka 30) / dharma kA AdhAra/bIja samyagdarzana hai| isake binA sAdhutva kA bAhya ADambara vyartha hai| mohI sAdhu se nirmohI-AtmazraddhAvAna-gRhastha zreSTha haiM (zloka 33) / isa prakAra Atma-zraddhAna-vihIna gRhatyAgI sAdhu mokSamArgI nahIM haiM jabaki Atma-zraddhAna-sahita gRhastha mokSamArgI haiN| virAT vastu-svarUpa ko jaisA kA taisA, nyUnatA, atiriktatA, viparItatA aura sandeharahita jAnanA samyak jJAna hai (zloka 42) / saMkSepa meM zuddhAtmA kA jJAna hI samyakjJAna hai, jo sampUrNa vastu-svarUpa kA bodha karAtA hai| darzana-moha-rahita samyagjJAna yukta sAdhu rAga-dveSa kI nivRtti hetu caraNa arthAt samyak cAritra dhAraNa karatA hai (zloka 47) / hiMsA, jhUTha, corI, maithuna, sevA aura parigraha ye pApa-praNAliyA~ haiN| inase jo virakta hotA hai, vaha samyagjJAnI kA samyak cAritra hai (zloka 49) / sAdhu inakA sampUrNarUpa se tyAgakara sakala cAritra (sarvasaMyama) dhAraNa karate haiN| gRhastha aMzarUpa se tyAgakara vikala-cAritra (dezasaMyama) dhAraNa karate haiM (zloka 50) / - gRhastha pA~ca aNuvrata arthAt ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya evaM aparigraha, tIna guNavrata arthAt digvata, anarthadaNDavrata aura bhogopabhogaparimANa vrata tathA cAra zikSAvrata arthAt dezAvakAzika, sAmAyika, proSadhopavAsa aura vaiyAvRtya, isa prakAra bAraha vrata-rUpa dezacAritra ko kramazaH dhAraNa karate haiM (zloka 51) aura madya, mAMsa tathA madhu ke tyAgI hote haiN| pA~ca aNuvrata aura tIna ma-kAra kA tyAga zrAvaka ke 'aSTa mUla guNa kahalAte haiN| inakA vistRta evaM sUkSma varNana tIna se pA~caveM adhyAya meM kiyA gayA hai| sAmAyika ke samaya gRhastha ko celopasRSTa muni' kI upamA dI gayI hai| chaThe adhyAya meM dharmArtha evaM sadgati hetu upasarga, durbhikSa, bur3hApA evaM roga kI sthiti meM jAgarUkatA aura samAdhipUrvaka dehatyAga-samAdhimaraNa kA vidhipUrvaka varNana hai| sAtaveM adhyAya meM gRhastha ke uttarottara vikAsa hetu gyAraha pratimAoM arthAt padoM kA varNana hai jinako dhAraNakara nirmohI sAdhu taka kI yAtrA sampanna hotI hai| isa prakAra svAmI samantabhadra ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM dharma aura dharmArtha kA varNana kiyA hai| anupalabdha racanAeM svAmI samantabhadra ne ukta racanAoM ke alAvA nimna graMthoM kI racanA kii| ye graMtha yadyapi vartamAna meM upalabdha nahIM haiM phira bhI unakA ullekha pUrvavartI AcAryoM evaM lekhakoM ne apanI racanAoM meM kiyA hai - 1. jIvasiddhi - AcArya jinasena dvArA racita harivaMzapurANa meM jIvasiddhi vidhAyIhakRta yuktyanuzAsanaM' Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 33 pada se isa racanA kA jJAna hotA hai| isa racanA ko bhagavAna mahAvIra ke vacanoM jaisA prakAzamAna batalAyA hai| 2. gandhahasti mahAbhASya - yaha tatvArthasUtra para likhA gayA caurAsI hajAra zlokapramANa mahAbhASya hai / isakA ullekha 14vIM zatAbdi ke vidvAna hastimalla ne apane 'vibhrAMta kaurava' nATaka kI prazasti meM kiyA hai, yathA- " tattvArthasUtra vyAkhyAna gaMdhahasti pravartakaH svAmI samantabhadro'bhUddevAgama nidezakaH" / anya prAcIna graMthoM meM bhI 'gandhahasti mahAbhASya' kA ullekha AyA hai| 3. tattvAnuzAsana - zvetAmbara kAnphrensa dvArA prakAzita 'digambara jaina graMtha kartA aura unake graMtha' kI sUcI meM isakA ullekha hai| zrI haribhadra sUri ne apane 'anekAnta jayapatAkA', zAntyAcArya ne apane 'pramANa- kalikA' tathA vAdideva sUri ne 'syAdvAda ratnAkara' meM svAmI samantabhadra ke nAma se do zloka uddhRta kiye haiM jo unake upalabdha graMthoM meM nahIM milte| padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra kI TIkA meM 'tathA coktaM tattvAnuzAsane' vAkya se bhI isa graMtha kA AbhAsa hotA hai / ukta zloka bhI tattvAnuzAsana kA honA sambhAvita hai| 4. pramANa padArtha - mUDabadrI ke paDuvastibhaMDAra kI sUcI ke anusAra eka hajAra zloka pramANa nyAya viSayaka yaha apUrvagraMtha hai jo svAmI samantabhadra dvArA likhA gayA hai| 5. prAkRta vyAkaraNa - bAraha hajAra zlokapramANa kA 'prAkRta vyAkaraNa' jaina graMthAvalI se jJAta hotA hai jisakA ullekha 'rAyala eziyATika sosAyaTI' kI riporTa ke AdhAra para kiyA hai / zrIpUjyapAda svAmI ne apane jainendra vyAkaraNa meM 'catuSTayaM samaMtabhadrasya' sUtra kA ullekhakara svAmI samantabhadra ke mata ko vyakta kiyA hai jo unakI vyAkaraNa kRti hone kI puSTi karate haiN| 6. karmaprAbhRta TIkA - zrI indranandikRta 'zrutAvatAra' ke zloka kra. 167 se 170 ke anusAra svAmI samantabhadra ne SaTkhaNDAgama (karma prAbhRta) ke prathama pA~ca khaNDoM kI 48 hajAra zlokapramANa TIkA kI thI, jo sundara aura mRdu thI / ve kaSAyaprAbhRta para bhI TIkA likhanA cAhate the kintu aisA nahIM kara sake / svAmI samantabhadra-racita ukta graMthoM kI zodha / khoja Avazyaka hai| ina graMthoM ke upalabdha hone para jaina nyAya, darzana aura karma siddhAnta ke sUkSma rahasyoM kA jJAna hogA aura aise vivAdita binduoM kA saha samAdhAna hogA jo lokeSaNA yA adhika jJAna kI abhivyakti ke prayAsa meM jaina- siddhAntoM kI mUla - AtmA ko kacoTate pratIta hote haiM, jaise karma -baMdha meM mithyAtva kI bhUmikA, karma se niSkarma meM jJAna kI bhUmikA, manovikAroM yA kaSAyoM ko maMda karane kI ghoSaNA Adi / svAmI samantabhadra sarvAMgINa rUpa se bhadra mahApuruSa the / unakA jIvana mumukSuoM ke lie sadaiva Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 'prakAzadIpa' ke samAna preraNAsrota banA rhegaa| jo bhadra puruSa haiM aura yathArtha meM apanA Atma-kalyANa cAhate haiM unheM svAmI samaMtabhadra (yuktyanuzAsana) ke nimna zloka ko hRdayaMgama karanA apekSita hai, jisameM AtmazuddhikaraNa kI prakriyA nihita hai - dayA damatyAga samAdhiniSThaM nayapramANa-prakRtAJjasArtham / adhRSyamanyai rakhilaiH pravAdairjina tvadIrya matamadvitIyam // 6 // ukta padya meM bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayoga ina tInoM kA samAveza hokara jaina-zAsana ke siddhAnta aura mArga ko sUtrarUpa meM samajhA diyA gayA hai| o. pI. milsa amalAI (ma.pra.)-484117 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 aprela-1996 35 svAmI samantabhadrAcArya aura unakI yazogAthAeM - zrI kundanalAla jaina jaina vAGmaya ke itihAsa-gagana meM AcArya kundakunda aura AcArya gRddhapiccha umAsvAmi ke pazcAt svAmI samantabhadrAcArya hI eka aise bahuzruta aura krAntikArI diggaja manISI dikhAI dete haiM jo prakhara pratibhApuJja tejasvI sUrya kI bhAMti dedIpyamAna pratIta hote haiN| unakI adbhuta jJAna-garimA aura tapaHpUta cAritranidhi sUryakAnta maNi kI bhA~ti aisI damakatI rahI ki unake uttaravartI diggaja manISiyoM ne kAlAntara meM unheM bar3e sammAna aura AdarapUrvaka apane zraddhAsumana samarpita kiye tathA bhaktipUrvaka unakI yazogAthAeM gAIM jo Aja bhI itihAsa meM svarNAkSaroM meM aGkita haiN| aisI hI yazogAthAoM kA saMkalana hama yahAM prastuta kara rahe haiN| zAyada hI koI aura vidvAna aisA rahA ho jise itanA adhika mAna milA ho| svAmI samantabhadra parIkSApradhAnI AcArya the| ve rUr3hivAdI aMdhabhakta na the| ve pahale sArasvatAcArya the jinhoMne devAgama nabhoyAna ---' ityAdi padya dvArA bhagavAna ko cunautI dI thI ki ApakI pUjA cAmarAdi vaibhava ke kAraNa nahIM hotI hai apitu AptatA ke kAraNa hI Apa vaMdanIya haiM / svAmI samantabhadra apane samaya ke vikhyAta yAyAvara the unhoMne uttara se dakSiNa aura pUrva se pazcima, sampUrNa bhAratavarSa meM vihAra kiyA thA, jagaha-jagaha zAstrArtha kie the aura jaina dharma ke jhaNDe gAr3e the| cInI yAtrI phAhyAna (400 I.) aura hvenasAMga (630 I.) jaba bhArata Aye the to unheM apane bhAratabhramaNa meM patA calA thA ki isa deza kI vibhinna jJAna-nagariyoM ke rAjapathoM para zAsana kI ora se bar3e-bar3e nagAr3e rakhe rahate the, jaba koI viziSTa vidvAna ghUmatA huA usa nagarI meM Akara dUsare diggaja vidvAnoM ko zAstrArtha ke lie lalakAratA thA to vaha usa nagAr3e ko bajAtA thA aura zAstrArthI vidvAn vahA~ ekatra hokara Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 jainavidyA 18 vAda-vivAda tathA zAstrArtha kiyA karate the| svAmI samantabhadrAcArya kI yAyAvarI kI saphalatA kA rahasya zrI hastimalla ke prasiddha nATaka 'vikrAnta kaurava' ke nimna vAkya meM antarhita hai - "samantabhadrAkhyomuni yAtpadarddhika' arthAta svAmI samantabhadrAcArya ko AcArya kundakunda kI bhAMti cAraNa Rddhi prApta thI, jisa taraha AcArya kundakunda sImaMdhara svAmI ke samavazaraNa meM videha kSetra pahuMce the usI taraha svAmI samantabhadra bhI padarddhika hone ke kAraNa sampUrNa bhArata kA bhramaNa kara sake, isakI paripuSTi jinendra kalyANAbhyudaya tathA rAjAvalIkathe ke racanAkAroM (ayyapArya Adi) ne nimna vAkyoM dvArA kI hai - "samantabhadrAryo jIyAtprAptapadarddhikaH" tathA ... samantabhadra svAmI galu punardIgoNDu tapassAmarthyadiM caturaDula cAraNatvamaM paDedu" / unakI yAyAvarI kA eka mAnacitra pariziSTa 'da' meM prastuta kara rahe haiN| svAmI samantabhadra kA Atma-paricAyAtmaka eka tIsarA padya aura upalabdha hotA hai jisase unakI bahuvidhijJatA kA patA calatA hai aura unake dasa vizeSaNoM kA paricaya detA hai - AcAryo'haM kavirahamahaM vAdirAT paNDito'haM, daivajJo'haM bhiSagahamahaM mAntrikastAntriko'haM / rAjannasyAM jaladhidhavalayA mekhalAyAmilAyA mAjJAsiddhaH kimiti bahunA siddhsaarsvto'hN||' ve (1) AcArya, (2) kavi, (3) vAdirAT, (4) paNDita (gamaka), (5) daivajJa (jyotiSI), (6) bhiSag (vaidya), (7) mAntrika, (8) tAntrika, (9) AjJAsiddha aura (10) siddhasArasvata Adi kaI guNoM se yukta the| svAmI samantabhadra kI sabhI upalabdha racanAeM (ratnakaraNDa zrAvakAcAra ko chor3akara) stutiparaka haiM ataH AdyastutikAra ke saMbodhana se manISiyoM ne unakI vaMdanA kI hai| unakI stutiyAM kevala guNagAnaparaka hI nahIM haiM apitu ina stutiyoM meM jaina tatvajJAna kA dArzanika pakSa Aptatva, anekAntavAda, saptabhaMgI tathA jaina nyAya kA yuktisaMgata vivecana vidyamAna hai| inakI sabhI racanAeM apara nAmadhAriNI haiM, jaise(1) devAgama stotra-AptamImAMsA (2) yuktyanuzAsana-vIra jinastavana, (3) vRhatsvayaMbhU stotra-caturviMzatitIrthastava, (4) ratnakaraNDa zrAvakAcAra-upAsakAdhyayana-samIcIna dharmazAstra, (5) stuti vidyA-jina stutizataka, jina zataka, jinshtklNkaar| bAkI nimna chaH racanAeM anupalabdha haiM jinakI zodha-khoja kI AvazyakatA hai - (6) tatvAnuzAsana, (7) pramANapadArtha, (8) prAkRtavyAkaraNa, (9) jIvasiddhi, (10) karma prAbhRtaTIkA aura (11) gaMdha hastimahAbhASya / kalikAla sarvajJa AcArya hemacandra ne apane 'siddhahaimazabdAnuzAsana' meM svAmI samantabhadra ko stutikAra', zrI malayagiri sUri ne 'Avazyaka sUtra' kI TIkA meM inheM AdyastutikAra' ke rUpa meM praNAma kiyA hai| itihAsa kA avalokana karane se bhI patA calatA hai ki svAmI samantabhadra se pUrva stutividyA kA praNayana prArambha hI nahIM huA thA ataH sAhitya kI eka naI vidhA ke pravartaka hone ke kAraNa Apa 'stutikAra' yA 'Adya stutikAra' ke rUpa meM vaMdanIya rhe| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 ke svAmI samantabhadrAcArya kI Atmika nirmalatA aura sarvatobhadratva kI sarvotkRSTa sadbhAvanA kAraNa unheM tIrthaMkara-prakRti kA baMdha ho gayA ho to koI atizayokti na hogI, unakI arhadbhakti aura sarvodaya pravartana unheM isa yogya banA sakA ki ve isa bhArata kI isa puNya bhUmi para bhAvI tIrthaMkara hoMge hI jaisA nimna gAthA se jJAta hotA hai ki nimna caubIsa puruSa niyama se tIrthaMkara hoMge hI-- aTThaharINava pasihari cakki caukkaM ca eya balabhaddo / sojiya saMmatabhaddo titthayarA hoMti niNameNa // 37 isakI puSTi AcArya zrutasAgara ne apanI SaTprAbhRta TIkA meM bhI kI hai - " uktaM ca samantabhadraNotsarpiNI kAle AgAminibhaviSyattatIrthaMkara paramapadena" zrI hastimalla aura ayyapArya bhI apane nATaka 'vikrAnta kaurava' tathA 'jitendra kalyANabhyudaya' graMtha meM likhate hai -- " zrImUla saMgha vyomnendurbhArate bhAvi tIrthaMkarad deze samantabhadrAkhyo jIyAta ..... 'ArAdhanA kathAkoza ke kartA zrI nemidatta bhI unake bhAvI tIrthaMkara hone kI puSTi nimna zloka se karate haiM - " kRtvA zrI majjinendrAtmaM zAsanasya prabhAvanAM / svarmokSadAyinIM dhIro bhAvitIrthaMkaro guNI // 'rAjAvalIkathe' meM bhI likhA hai ki ve bhAvI tIrthaMkara hoMge - AbhAvitIrthaM karan appa samantabhadra svaamiglu'| zrI zrutasAgara (saM. 1530) ne bhI paM. AzAdhara jI ke 'jinasahastranAma' kI TIkA karate hue svAmI samantabhadra ko utsarpiNI kAla kA bhAvI tIrthaMkara likhA hai ' / svAmI samantabhadra kA samaya bhAratIya darzanoM kA krAntikAla kahalAtA hai| isa samaya azvaghoSa, mAtRceTa, nAgArjuna, kaNAda, gautama, jaiminI jaise udbhaTa dArzanika vidvAnoM kI dArzanika vicAradhArAeM pravAhita ho rahI thIM jinameM sadvAda- asadvAda, zAzvatavAda - ucchedavAda, advaitavAda - daitavAda, avaktavyavAdavaktavyavAda ina cAra virodhI yugaloM kA prabhutva thA aura inhIM ke dvArA tatvacarcAeM huA karatI thIM para svAmI samantabhadra ne apane krAntikArI darzanika vicAroM dvArA una cAra yugaloM ko saptabhaGgoM ke rUpa meM nirUpita kara 'saptabhaGgI' kI eka naI vicAradhArA tatkAlIna dArzanika jagata ko dI thI / svAmI samantabhadra kSatriya rAjaputra the| unakA nAma zAnti varmA thaa| bAda meM munipada se dIkSita ho jAne para svAmI samantabhadra ke nAma se vikhyAta hue| unake pitA zrI uragapura ke rAjA the jo phaNimaMDala (nAgarAjya) nAmaka rAjya ke antargata thA / vartamAna 'uraiyUra' jo prAcIna tricinApolI ke nAma se prasiddha hai 'uragapura' kahalAtA thA / ' yaha cola rAjAoM kI prAcIna aitihAsika rAjadhAnI thI / kavi kAlidAsa ke 'raghuvaMza' meM bhI isakA ullekha milatA hai| uparyukta sUcanA zravaNavelagola ke bhaNDArasthita 'AptamImAMsA' kI tADapatrI prAcIna prati se prApta hotI - yathA " iti phaNimaMDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnoH zrIsvAmI samantabhadra muneH kRtau aatmmiimaaNsaayaam|" karnATaka kI 'aSTasahasrI' kI eka prAcIna pANDulipi meM samantabhadra ke sAtha * zAnti varmA kA bhI ullekha milatA hai yathA "iti phaNimaMDalAlaMkAsyoragapurAdhipa sUnunA zAMtivarmanAmna zrI * samantabhadreNa" / isakI puSTi unakI racanA stutividyA ke nimna ullekha se bhI ho jAtI hai - citrabaddhAtmaka Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 stutividyA ke 116 veM padya kI saMskRta TIkA meM AcArya vasunandine likhA hai -SaDaranavavalayaM cakramAlikhya, saptamavalayezAntivarma kRtaM iti bhavati / caturthavalaye jinastutizataM iti ca bhavati ata: kavi kAvyanAma garbha cakravRttaM bhavati / (vistRta vizleSaNa pariziSTa 'sa para dekhiye) svAmI samantabhadra kA samaya 120 I. se 185 taka kA sunizcita hotA hai| sva. jugalakizora jI mukhtAra, sva. DA. jyotiprasAda jaina evaM sva. DA. nemicandra zAstrI, prabhRti vidvAnoM ne isakI puSTi kI hai| unake pitA nAgavaMzI cola nareza kIlika varmana tathA agraja zrI sarvavarmana (zeSanAga) the| aTThAraha varSa kI alpAyu meM hI Apa muni pada para dIkSita ho gaye the aura lagabhaga AdhI sadI taka jaina dharma kA DaMkA bajAte hue jaina tatvajJAna aura dArzanika pakSoM kI vyAkhyA karate hue eka krAntikArI AcArya ke rUpa meM apane pratidvandviyoM ko sammohita karate hue lagabhaga 185 I. ko svargArohita hue| aisA diggaja vidvAna aura sarala pariNAmI sazakta vivakSAkAra jainavAGmaya meM dUsarA nahIM dikhAI detaa| sva. jugalakizora jI mukhtAra to unheM 'bhagavAna' saMbodhana dene meM apanA gaurava samajhate haiN| isa sadI meM mukhtAra sA. jaise samantabhadra ke viziSTa bhakta rahe haiM vaise hI aSTasahasrI ke nirmAtA AcArya vidyAnanda svAmI (navamI sadI) bhI samantabhadra ke zreSTha prazastivAcaka rahe haiM unhoMne svAmI jI kI jo stuti aura prazaMsAsUcaka padya likhe haiM ve itihAsa meM ullekhanIya haiM, bhaktirasa ke rasiyA pAThaka unakA rasAsvAdana kIjie - zrImadvIrajinezvarAmalaguNastotraM parIkSekSaNaiH, sAkSAtsvAmI samantabhadra guru bhistatvaMsamIkSyAkhilaM proktaM yuktyanuzAsanaM vijayibhi: syAdvAdamArgAnugaiH vidyAnaMda budhairalaM kRtamidaM zrI satyavAkyAdhipaiH // 1 // (yuktyanuzAsana TIkA) nityAyekAntagarta prapatana vivazAnprANino'narthasArthA, duddhartuM netumuccaiH padamamalamalaM maMgalAnnamalaMghyaM / syAdvAdanyAyavartma prathayadavitayArthaM vacaH svAminodaH, prekSAvatvAd pravRttaM jayatu vidyaTitAzeSa mithyApravAdaM // 2 // prajJAdhIza prapUjyojjvala guNanika rodbhUta satkIrti sampa, dvidyAnaMdo dayAyAnavarata makhilaklezanirNAzinAya / stA dvauH sAmantabhadrI dinakara ruci jitsaptabhaMgI vidhIddhA / bhAvAdyekAnta cetarittamira nirasanI vo'kalaMka prakAzA // 3 // advaitAdyAgrahogragrahagahana vipannigrahe'laMdhya vIryAH, syAtkArAmoghamaMtra praNayata vidhayaH zuddha sadhyAnadhIrAH / dhanyAnAmnahadhAnA dhatumadhivasatAM maMDala jainamagnaM vAca: sAmantabhadrayo vidadhR vividhAM siddhimudbhUta mudrAH // 4 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 apekSaikAntAdi prabalaga ralodreka dalinI, pravRddhAne kAntAmRta rasa niSekAnanavaratam / pravRtrA vAgeSA sakala vikalAdeza vazata: samantAtbhadraM vo dizatu munivasyAmalamate: ||5|| kAryAderbheda eva sphuTamiha niyataH sarvathAkAraNAde rityAdye kAntavAdoddhatataramatayaH zAMtatAmAzrayanti / prAyo yasyopadezAdavighaTita nayAnmAnamUlAdalaMghyAt svAmI jIyAtsa zazvata prathitatarayatIzo'kalaM korukIrtiH ||6| yenAzeSa kunIti vRtti sarita: prekSAvatAM zoSitA: yadvAco'thakalaMkanIti rucirAtatvArtha sArthadyuta: / - zrI svAmisamantabhadrayati bhRdbhUyAdvibhurbhAnumAn vidyAnaMdaghanaprado'naghadhiyAM syAdvAda mArgAgraNIH ||7|| ( aSTa sahastrI ) 39 pramANanayanirNItvastutatvamavAdhitaM / jIyAtsamantabhadrasya stotraM yuktyanuzAsanaM // 8 // ( yuktyanuzAsana TIkA) mahAkavi vIranaMdI AcArya ne apane candraprabha-carita meM svAmI samantabhadra kA yazogAna nimna zabdoM meM kiyA hai. guNAnvitAnirmalavRtta mauktikA narottamaiH kaNThavibhUSaNIkRtA / na hArayaSTi paramevadurlabhI samantabhadrAdimavA ca bhAratI / / 'siddhAnta-sAra-saMgraha' ke racayitA zrI narendrasenAcArya ne samantabhadra kI vANI ko anagha (niSpApa ) sUcita kiyA hai. zrImatsamantabhadrasya devAsyApivaco'naghaM / prANinAM durlabhaM yadvamAnuSatvaM tathA punaH / / apabhraMza ke yazasvI manISI bhaTTAraka yazakIrti (lagabhaga 12vIM sadI) ne apane 'caMdappaha- cariu' meM muni saMmatabhadra kI vaMdanA karate hue zivapiMDI ko phor3a candraprabha bhagavAna ke avataraNa se rAjA rudra (ziva) raMjita karane kA ullekha nimna chaMda meM kiyA hai - NAmeM samantabhaddu vimuNiMdu ai Nimmatvu NaM puNNimahI caMdu / jiya raMjiu rAyA ruddakoDi jiNathuti mitti sipiMDi phoDi // yadbhAratyAH kaviH sarvo'bhavatsajjJAnapAragaH / . taM kavinAyakaM staumi samantabhadra yoginam // saMvat 1727 meM kavi dAmodara ne candraprabha - caritra kI racanA karate hue svAmI samaMtabhadra ko namana kiyA hai - Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 saM. 1657 meM bha. vidyAbhUSaNa ke ziSya zrIbhUSaNa ne pANDavapurANa' meM svAmI jI kA puNya smaraNa kiyA hai - samaMtabhadro bhadrArtho bhAnubhAbhArabhUSitaH / yena devAgamastotraM kRtaM vyaktamihAvanau / inhIM ne apane zAntipurANa meM svAmI samaMtabhadra ko sUrya kI bhAMti damakatA huA mAnA hai - vAkyaM samantabhadrasya dadhe'haM cittakairave / yena sUryAyate nityaM hRdayAmbuja koSake // harivaMzapurANa ke kartA punnATa saMghI AcArya jinasena (840 vi.sa.) ne likhA hai ki samantabhadra kI vANI bhagavAna mahAvIra kI bhAMti dyotita hai aura unhoMne jIvasiddhi' aura 'yuktyanuzAsana' nAmaka racanAeM racI thIM - jIvasiddhividhAyahi kRtayuktatyanuzAsanaM / vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRbhate / AThavIM sadI ke dhurandhara vidvAna AcArya akalaMka deva ne apanI aSTazatI meM samantabhadra ko syAdvAdamArga ke praNetA ke rUpa meM praNAma kiyA hai - zrI varddhamAnamakalaMkamandhivandyapAdAravindayugalaM praNipatya mUrlA / bhavyaikalokanayanaMparipAlayantaM syAdvAdavama pariNaumi samantabhadram / devAgamavRtti (bhASya) kA praNayana karate hue bhaTTAkalaMkadeva ne samaMtabhadra ko unakI vizeSatAoMsahita praNAma kiyA hai tIrthaM sarvapadArthatatvaviSaya syAdvAda puNyodadhe-, bhavyanAmakalaMkabhAvakRtaye prabhAvikAle kalau / yenAcArya samantabhadraMyatinA tasmai namaH saMtataM, kRtvA vibriyatestavaM bhagavatAM devAgamastatkRtiH / / AcArya vasunandi saiddhAntika ne svAmI samantabhadra ke syAdvAdazAsana kI stuti nimna zabdoM meM kI hai lakSmIbhRtparamaM niruktinirataM nirvANasaukhyapradaM, kujJAnAta pavAraNAya vidhRtaM chatraM yathA bhAsuraM / sajjAnairnaya yukti mauktikaphalaiH sazobhamAnaM paraM, vande taddhata kAladoSamamalaM sAmantabhadram matam // kalikAla meM samantabhadra kA saptabhaGgAtmaka mArga sabakA kalyANakArI ho aisI prArthanA zravaNavelagola ke zilAlekha meM utkIrNa hai Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA 18 AcAryasya samantabhadragaNa bhRdyenehakAlekalau / jaina vartma samantabhadramabhavadbhadraM samantAdbhuhu. // AcArya ajitasena ne apanI 'alaMkAra cintAmaNi' meM tathA kavi hastimalla ke nATaka 'vikrAntakaurava' kI prazasti meM svAmI samantabhadra kI vAda-vivAda pratibhA kA bakhAna karate hue likhA hai - avaTutaTamaTati jhaTiti sphuTa - paTuvAcATa dhUrjaTerjihvA / vAdini samantabhadre sthitavati sati kA kathAnyeSAm // 'gadyacintAmaNi' ke kartA mahAkavi vAdIbhasiMha sUri ne svAmI samantabhadra kI siddha sArasvatatA ko praNAma karate hue unakI zAstrArthajJatA ko namana kiyA hai - sarasvatIsvairavihArabhUmayaH samantabhadrapramukhAH munIzvarAH / jayantivAgvajranipAta pATita pratIparAddhAntamahIghra koTayaH // zvetAmbara vidvAna zrI haribhadra sUri jo bhaTTAkalaMka deva jaise se udbhaTa aura mUrdhanya manISI the, apanI 'anekAntajaya patAkA' tathA usakI svopajJa TIkA meM svAmI samantabhadra ko 'vAdi mukhya' ke rUpa meM praNana kiyA hai. 'Aha ca vAdimukhyaH samantabhadraH" / "" 'hanumaccaritra' ke karttA brahma ajita ne svAmI samantabhadra kI prazasti nimna vizeSaNoM se yukta aMkita kI hai - - jIyAtsamantabhadro' sau bhavya kairavacandramAH / durvAdivAdakaMDUnAM zamanaika mahauSadhiH // 41 'AdipurANa' ke karttA bhagavajjinasenAcArya prathama ne svAmI samantabhadra ko mahAkavi brahmA ke rUpa meM puNya smaraNa kiyA hai - namaH samantabhadrAya mahate va vivedhase / yadvaco vajrapAtena nirbhinnAH kumatAdrayaH // zrI ajitasenAcArya ne apane 'alaMkAra cintAmaNi' graMtha meM svAmIjI ko Adi kavikuMjara ke rUpa praNAma kiyA hai. zrI matsamantabhadrAdikavi kuMjara saMcayam / munivandyaMjanAnaMda namAmi vacanazriyai / / zrI vardhamAna sUri ne apane 'varAMga caritra' meM samantabhadra ko 'sutarkazAstrAmRtasAra sAgara' kI upAdhi se vibhUSita karate hue unakI kRpAkAMkSA kI abhilASA kI hai - samantabhadrAdi mahAkavIzvarAH kuvAdi vidyAjayalabdhakIrtayaH / sutarkazAstrAmRtasArasAgarA mayiprasIdantu kavitvakAMkSiNi // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 'jJAnArNava' jaise dhyAna-graMtha ke praNetA yogIrAja AcArya zubhacandra ne svAmIjI ko kavIndra bhAsvAn jaise sazakta vizeSaNa se prazastisUcaka stuti kI hai - samantabhadrAdikavIndra bhAsvatAM sphuranti yatrAmala sUktirazNayaH / vrajanti khadyotavadeva hAsyatAM na tatra kiM jJAnalavoddhatA: jnaaH|| gyArahavIM sadI ke mahAkavi vAdirAja sUri ne apane yazodhara carita' meM svAmI samantabhadra ko utkRSTa kAvyamaNiyoM kA parvata' kahakara vaMdanA kI hai - zrI matsamantabhadrAdyA: kaavymaannikyrohnnaaH| santu naH saMtatotkRSTAH sUktiratnotkarapradAH // inhIM kavi ne apane pArzvanAtha carita' meM svAmIjI ke graMthoM kA ullekha karate hue stuti kI hai - svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvaha, devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradarzyate / tyAgI sa eva yogIndro yenAkSayya sukhAvahaH arthinebhavyasArthAya diSToratnakaraNDakaH // anyatra bhI likhA hai - acintyamahimA devaH so'bhivaMdyo hitaissinnaa| zabdAzca yena sidhyanti sAdhutvaM pratilaMbhitAH // solahavIM sadI ke bhaTTAraka zubhacandra ne apane 'pANDava purANa' meM svAmI samantabhadra kI bhArata bhUSaNa' upAdhi se yazogAthA gAI hai - samantabhadroyadrArthobhAnu bhAratabhUSaNaH / devAgamena yenAtra vyaktodevAgamaH kRtH|| 'jina zataka' kI TIkA karate hue kavi narasiMha bhaTTa ne svAmI jI ke guNoM kI stuti karate hue likhA samantabhadraM sadbodhaM stuve varaguNAlayaM / nirmalaM yadyazaSdAntaM vabhUva bhuvanatrayaM // AcArya zivakoTi ne apanI ratnamAlA' meM svAmIjI ko apane manamaMdira meM biThAyA hai - svAmI samantabhadro me'harnizaMmAnase'nagha / tiSTatAjinarAjodyacchAsanAmbudhicandramAH // bIsavIM sadI meM svAmI samantabhadra ke parama bhakta AcArya jugalakizora jI mukhtAra svAmI jI kI stuti gAte hue likhate haiM - yasya sacchAsanaM loke syaadvaad'moghlaacchnm| sarvabhUtadayopetaM damatyAga samAdhimRta // 1 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 nayapramANasampuSTa sarvabAdhA vivarjitaM / sArvamanyairajayyaMca taM vIraM praNidadhmahai ||2|| bhakti bhAvaniratA munayo'kalaMka, vidyAdinanda jinasenasuvAdirAjAH // gAyanti divyavacanaiH suyazAMsi yasya, bhUyAcchiyaisa yugavIra samantabhadraH // 3 // devAgamahindI, TIkA ( pUrA stotra pariziSTa 'a' para dekheM) dakSiNa ke eka kavi nAgarAja (1253 zaka. saM.) svAmI samantabhadra kI bhAratI se itanA adhika prabhAvita hue the ki unhoMne ATha zlokoM kA eka sazakta stotra 'samantabhadra bhAratI stotra' zIrSaka se saMskRta meM racA thA ( yaha pariziSTa 'ba' para prakAzita hai ) / svAmI samantabhadra kA stutigAna sAhityakAroM, kaviyoM, AcAryoM yA muniyoM taka hI sImita nahIM rahA apitu unake anya prazaMsaka unakI yazogAthAeM zilAlekhoM meM bhI utkIrNa karA gaye haiM jo anantakAla taka cirasthAyI raheMgI unameM se kucha zilAlekhoM kA ullekha hama yahA~ karanA cAhate haiM - zravaNavelagola meM siddharavastI meM dakSiNI ora para eka stambha para zaka saM. 1355 tadanusAra 1433 I. ke utkIrNita lekha meM svAmIjI ko jina zAsana kA praNetA likhA hai, yathA samantabhadro'jani bhadramUrtistata: praNetA jinazAsanasya / yadIyavAgvajrakaThorapAtazcUrNIcakAra prativAdizailAn ||14|| 2 43 isI vastI ke uttarI ora ke stambha para I. san 1498 ke prastara lekha meM svAmI jI ke prati vaMdanA karate hue likhA hai. - samantabhadrassa cirAyajIyAdvAdIbhavajrAMkuzasUktijAlaH / yasya prabhAvAtsakalAvanIyaM vandhyA sa dUrvvAdukavArtayo'pi // 17 // syAtkAra mudrita samasta padArtha pUrNam, trailokya harmyamakhilaM sa khalu vyanakti / durvAdukoktitamasA pihitAntarAlaM, sAmantabhadravacanasphuTa ratnadIpa: / / 18 / / 3 zravaNabelagola ke candragiri parvata para mahAnavamI maNDapa meM zaka saM. 1085 I. san 1163 ke prastara lekha meM svAmIjI ke lie likhA hai - evaM mahAcArya paramparAyAM syAtkAra mudrAMkita tatvadIpaH / bhadrassamantAdguNato gaNIzassamantabhadro'janivAdisiMhaH ||9|| isI parvata kI pArzvanAthavasti ke eka stambha lekha para 1128 I., zaka saM. 1050 meM svAmI samantabhadra ke viSaya meM likhA hai 15 - vandyobhasmaka bhasmasAtkRti paTuH padmAvatI devatA, dattodAtta padasva maMtra vacana vyAhUta candraprabhaH / AcAryassa samantabhadragaNabhRdyeneha kAle kalau, jainaM vartma samantabhadramabhavadbhadraM samantAnmuhuH ||6|| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 cUrNi / / , yasyaivaM vidhAvAdAraMbhasaMrabha vijRbhitAbhivyaktassUktayaH / ___sAtha hI pRSTha eka para aMkita 'pUrva pATali putra madhya ------' ityAdi zloka bhI aMkita hai tathA 'vikrAnta kaurava' kI prazasti meM ullikhita avaTutaramarati ------' ityAdi zloka bhI utkIrNita hai| tirumakUuluna rasIpura tAlluke ke zaka saM. 1105 tadanusAra 1183 I. ke zilAlekha meM utkIrNita hai ki svAmI samantabhadra ne vArANasI ke rAjA ke Age vipakSiyoM ko parAjita kiyA thA - samantadrassaMstutyaH kasya na syaanmuniishvrH| vArANasIzvarasyAgre nirjitA yena vidviSaH // 16 // I. san 1077 tadanusAra zaka saM. 999 meM zimogA jile nagara tAluke meM hamaca sthAna se mile eka bar3e kanar3I zilAlekha meM svAmI samantabhadrAcArya ko kAlikAla gaNadhara' aura zAstrakAra' vizeSaNoM se alaMkRta kiyA hai| yathA - itta kalikAlavarttaneyiM gaNabhedaM puhidud avara anvayakramadiMkalikAla gaNadharUM zAstrakartumaluma enisida samantabhadrasvAmigalu . ---------" / " ___ AcArya vasunandi ne devAgama kI saMskRta TIkA meM svAmI samantabhadra ko 'tribhuvanalabdhajayapatAka' 'pramANanayacakSu' aura 'syAdvAda zarIra', 'tArkika cUDAmaNi' - jaise vizeSaNoM se alaMkRta kiyA hai| sAhitya meM citrakAvya kI racanA koI viziSTa kAvya-kauzala kA jJAtA manISI hI kara sakatA hai jo adbhuta vyAkaraNa-pANDitya aura advitIya zabdAdhipatya se yukta sazakta lekhanI kA dhanI ho / svAmI samantabhadrAcArya aisI hI adbhuta pratibhA ke dhanI the tabhI ve 'stutividyA' jaisI sazakta zabdAlaMkAra aura citrAlaMkAroM se yukta racanA kA prasravaNa kara ske| saMskRta sAhitya ke itihAsa meM aise pratibhA-sampanna manISI kucha virale hI, aMguliyoM para ginane lAyaka haiN| aisA lagatA hai ki citrakAvya ke sarvaprathama sraSTA svAmI samantabhadrAcArya hI rahe hoN| inase pUrva aisI viziSTa citrakAvyAtmaka kRti kataI dRSTigocara nahIM hotI hai| sambhavataH citrakAvya kI yaha sabase pahalI hI racanA ho / isa racanA ke nimna aMtima padya meM AcArya zrI ne jahAM devAdhideva bhagavAna jinendra kI stuti karate hue sva-para-kalyANa kI kAmanA kI hai vahIM citrAlaMkAra ke rUpa meM cha: AroM tathA dazavalayoM se yukta cakravRtta ke rUpa meM parivartita karane para isameM se isa racanA kA nAma jina: stutizataM' tathA isake kartA zAnti varmakRtaM' se nAma bhI dhvanita hotA hai tathA mUlagarbha sthAna meM 'ma' eka aisA akSara phiTa hotA hai jo sAre padya ke tInoM caraNoM ke madhya meM nibaddha ho jAtA hai, (khulAsA ke lie pariziSTa 'sa' para cakravRtta dekhie) padya nimna prakAra hai - gatvaikastutameva vAsamadhunA taM yecyutaM svIzate yannatyaiti suzarma pUrNamadhikAM zAntiM vjitvaadhvnaa| yadbhaktyA zamitAkRzAghamarujaM tiSThejana: svAlaye, ye sadbhogakadAyatIva yajate te me jinAH suzriye // 116 / / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA 18 aMta meM 'lAmbuza' zabda kI carcA karate hue hama lekhanI ko virAma dete haiM / 'kAJcyAM nagnATako'ham ityAdi zloka meM lAmbuze pANDupiNDaH vAkya hai jisakA artha sva. jugalakizora jI mukhtAra ne sthAna vizeSa se kiyA hai para yaha sthAna yA janapada kisa pradeza meM kahAM haiM ? koI ullekha nahIM milatA hai| Aja 70-75 varSa bAda bhI hamane bahuta prayAsa kiyA ki isa sthAna yA pradeza kA patA cala sake para nirAza rahe / sva. mukhtAra sA. ke sahayogI DA. darabArIlAla jI koThiyA tathA anya vidvAnoM se carcA ke pazcAt isa niSkarSa para pahuMce ki 'lAmbuze' isa saptamyAnta pATha kI jagaha 'lAmbuza: ' prathamAnta pATha vizeSaNa ke rUpa meM upayukta ThaharatA hai jisakA artha hai bar3e-bar3e romoMvAlA saMnyAsI, ata: jaba taka naI zodha-khoja sAmane nahIM AtI hai taba taka 'lAmbuze' kI jagaha 'lAmbuza: ' pATha hI zreyaskara hogA / itizam 1. 2. 3. 4. devAgama stotra, zloka - 11 jaina dharma kA prAcIna itihAsa, dvitIya-bhAga, pR. 93- paM. paramAnanda zAstrI / pUrvaM pATaliputra madhyanagare bherI mayAtADitA, pazcAnmAlava sindhu Thakka viSaye kAJcIpure vaidize / prApto'haM kara hATake bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM, vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUla vikrIDitam ||1|| kAJcyAM nagnATako'haM malamalina tunurlAmbuze pANDa piNDaH, puNDroNDe zAkya bhikSudarzapura nagare miSTabhojI parivrAT / vArANasyAmabhUvaM zazidhara dhavalaH pANDaraMgastapasvI, rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jaina nirgranthavAdI ||2|| karNATe karahATake bahubhaTe vidyotkaTe saMkaTe / vAdArthaM vijahAra saMpratidina zArdUla vikrIDitam ||3|| hisTrI oNpha kanaDIja liTarecara / yuktyanuzAsana, prastAvanA, pR. 45 / stutividyA, prastAvanA, pR. 25 1 5. 6. 7. 8. 9. 10. stutividyA, pR. 141 / 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, prastAvanA, pR. 62 1 jinasahasranAma, bhAratIya jJAnapITha prakAzana / AptamImAMsA, prastAvanA, pR. 42-431 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, DaoN. nemIcandra zAstrI, pR. 174 | tIrthaMkara mahAvIra aura unakI unacArya paramparA, bhAga 2, pR. 183-1841 jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, pR. 211 / jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, pR. 198 / jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, pR. 251 jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, pR. 1021 ratnakaraNDa zrAvakAcAra, prastAvanA, pR. 33 1 epigrephiyA karNATikA, bhAga AThavAM / 45 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jainavidyA 18 pariziSTa 'a' samantabhadra stotra (sva. zrI jugalakizora mukhtAra, sarasAvA) - zrI varddhamAnavarabhukta sukarmayogI, sadbodhacAru critaa'nghvaaksvruupii| syAdvAda tIrtha jala pUta samasta gAtra: jIyAtsa pUjya gurudeva samantabhadraH // 1 // daivajJamAntrika bhiSagvara tAntriko yaH sArasvataM sakala siddhigataM ca ysy| mAnyaH kavirgamaka vAgmi ziromaNiH sa, vAdIzvarojayati dhIra samantabhadraH // 2 // sarvajJa zAsana parIkSaNa labdha kIrtira ekAntagAr3ha timirA'rdana tigmrshmiH| / tejonidhiH pravarayogayutoyatiryaH, so'jJAnamAzu vidhunotu samantabhadraH // 3 // AjJA susiddha guNaratnamahodadhiryo, hyAcAryavarya sukRtI svavazI vareNyaH / / so'nvarthasaMjJa ihaloka hite'nuraktaH, zreyastanotu sukhadhAma samantabhadraH // 4 // yena praNItamakhilaM jinazAsanaM ca,kAle kalau prakaTitaM jinacandrabimbam / prAbhAvi bhUpazivakoTi zivAyanaM vai, svAmI sa pAtu yatirAja samantabhadraH // 5 // devAgamAdikRtayaH prabhavantiyasya, yAsAM samAzrayaNataH prtibodhmaaptaaH| pAtrAdikesari samA bahavo budhA: sa, ceta: punAtu vacanarddhi samantabhadraH // 6 // yadbhAratI sakala saukhyavidhAyinIhi, tatva-prarUpaNaparA nayazAlinI vaa| yuktyA''gamena ca sadA'pya virodharUpA, sadvartmadarzayatu zAsta samantabhadraH // 7 // yasyaprabhAvavazata: pratibhAparasya mUkaMgatA: sunipuNAH prativAdino'pi / vAcATa dhUrjaTi samAH zaraNaM prayAtAH, prAbhAviko jayatu netR samantabhadraH // 8 // zrIvIrazAsanavitAnadhiyA stataMtro, dezAntarANi vijahAra padarddhiko yH| tIrthaM sahasraguNitaM prabhuNA tu yena, pUyAtsa bhAvi jinarAja samantabhadraH // 9 // yaddhayAnataH sphurati zaktiranekarUpAnighnaH prayAnti vilayaM suphlntikaamaaH| mohaM tyajanti manujA: svahite'nuraktAH, bhadraM prayacchatuM munIndra samantabhadraH // 10 // yadbhaktibhAva niratA munayo'kalaMka, vidyAdinanda jinasena suvAdirAjAH / gAyanti divyavacanaiH suyazAMsiyasya, bhUyAcchriyai sa yugavIra samantabhadraH // yugavIra bhAratI, pRSTha 103, ahiMsA maMdira prakAzana, dillI, san 1960, rAjakRSNa jain| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 47 pariziSTa 'ba' samantabhadra bhAratI stotra (zrI nAgarAja 'ubhayakavitA' vilAsa zaka saM. 1253) saMsmarImi toSTavImi naMnamImi bhAratI taMtanImi paMpaTImi vaMbhaNImi temitAM / devarAjanAgarAjamartyarAja pUjitAM, zrI samantabhadravAda bhAsurAtma gocarAM // 1 // mAtR mAna meya siddhivastugocarAM stuve, saptabhaMga sapta nItigamyatatvagocarAM / mokSamArga tadvipakSabhUridharma gocarA, mAptatva gocarAM samantabhadrabhAratI // 2 // sUrisUkti vaMditAmupeyatatvabhASiNI cAru kIrtibhAsurAmupAya tatva sAdhanIM / pUrvapakSa khaMDana pracaNDa vAgvilAsinI saMstuve jagaddhitAM samantabhadrabhAratI // 3 // pAtrakesari prabhAva siddhikAriNI stuve, bhASyakAra poSitAmalaMkRtAM munIzvaraiH / gRddhapicchabhASitaprakRSTa maMgalArthikAM, siddhisaukhya sAdhanIM samantabhadrabhAratI // 4 // indrabhUtibhASita prameyajAlagocarAM, varddhamAna deva bodha buddha cidvilaasiniiN| yauga saugatAdigarvaparvatAzaniM stuve, kSIravArdhisannimAM samantabhadra bhAratI // 5 // mAnanItivAkya siddhavastu dharmagocarAM, mAnita prabhAvasiddha siddhisiddhsaadhniiN| ghora bhUri dukha vArdhitAraNAkSamAmimAM, cAruceta sAstuve samantabhadrabhAratIm // 6 // sAntanAdyanAdyananta madhyayukta madhyamAM,zUnya bhAva sarvaveditatva siddhisaadhniiN| hetvahetuvAda siddhavAkya jAlabhAsurAM, mokSasiddhaye stuve samantabhadrabhAratIm // 7 // vyApakadvayApta mArga tatva yugmagocarAM, pApahAri vAgvilAsibhUSaNAMzukAM stuve / zrI karIMca dhIkarI ca sarva saukhyadAyinI, nAgarAja pUjitAM samantabhadrabhAratIm // 8 // 'karNATaka kavi carita' se inakA racA 'puNyAzravacampU' graMtha bhI milatA hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 pariziSTa 'sa' kavi kAvyanAma garbha cakravRttam gatvaikastutameva vAsamadhunA taM yecyutaM svIzate, yannatyati suzarmapUrNamadhikAM zAntiM vajitvAdhvanA / yadbhaktayA zamitAkRzAghamarujaM tiSThejanaH svAlaye, ye sadbhogakadAyatIva yajate te me jinAH suzriye // 116 // (stutividyA) - ye/ svA BE plal AWARDAml ru gha zA ka tA > | mi za |ktyA - | ANDE FERRTHe - - saMketa sUcI - pra. - prathama caraNa 'gatvaika ---- svIzate' dvi. - dvitIya caraNa 'yannatyaiti --- bRjitvAdhvanA' tR. - tRtIya caraNa yadbhaktyA--- svAlaye' prathama valaya ke akSara 'ye' (tR.) se caturtha caraNa 'ye sadbhoga kadAyatIva--- zuru hotA hai| cauthe valaya ke 'ji' se lekara valayAkAra zabdoM meM 'jinastutizataM' graMtha kA nAma dhvanita hotA hai| sAtaveM valaya ke 'zA' se lekara valayAkAra zabdoM meM zAntivarmakRta' graMtha karmA svAmI samantabhadrAcArya kA nAma dhvanita hotA hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 49 pariziSTa 'da' svAmI samantabhadrAcArya kI yAyAvarI kA mAnacitra 6 1. tricanApallI 2. kAMcI 3. kAMcIpurama (kAMjIvaram) paTanA mAlavA 6. sindha 7. Thakka (paMjAva) vidizA 9. karNATaka 10. karahATaka (kolhApura) 11. kauzAmbhI 12. maNavaka hallI 13. puNDra (baMgAla) 14. uDU (uDIsA) 16. vArANasI pariziSTa 'sa' aura 'da' hamAre putra ci. rAjeza jaina B.Arch. ne bar3I sundaratA aura saphAI se taiyAra kiye haiM ata: ye zubhAzISa aura dhanyavAda ke pAtra haiN| isa vistRta lekha meM jina manISiyoM kI sAmagrI kA upayoga kiyA gayA hai una sabake prati AbhAra vyakta karatA huuN| vizeSatayA sva. jugalakizora jI mukhtAra sA. ko jinhoMne aba se lagabhaga 70-75 varSa pUrva svAmI samantabhadra para vizeSa zodha-khojakara jaina vAGmaya ke bhaNDAra ko zrIsampanna aura samRddha kiyA thaa| zruti kuTIra 68, vizvAsanagara, zAhadarA, dillI - 32 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 phalaM kutaH yadi satsarvathA kArya puMvannotpattumarhati / pariNAma praktRptizca nityatvaikAntabAdhinI // 39 // puNyapApakriyA na syAtpretyabhAvaHphalaM kutaH / bandhamokSau ca teSAM na yeSAM tvaM nAsi nAyakaH // 4 // yadyasatsarvathA kAryaM tanmA jani khupaSpavat / mopAdAnaniyAmo bhUnmAzvAsa: kAryajanmani / / 41 // __ - AptamImAMsA - kArya ko yadi sarvathA sat mAnA jAya to caitanya puruSa kI taraha usakI utpatti nahIM ho sktii| vastu meM pariNAma kI kalpanA nityatva ke ekAnta kI bAdhaka hai| - he bhagavan, sarvathA nityatva-ekAntavAdiyoM ke yahA~ puNya-pApa kI kriyA nahIM banatI, paralokagamana bhI nahIM banatA, phala-prApti kI to bAta hI kahA~ se ho sakatI hai ? aura na bandha tathA mokSa hI bana sakate haiN| yadi kArya sarvathA asat hai to AkAza-puSpa ke samAna usakI utpatti nahIM ho sktii| yadi asat kA bhI utpAda mAnA jAya to phira upAdAna kAraNa kA koI niyama nahIM rahatA aura na kArya kI utpatti meM vizvAsa rahatA hai| anu. - paM. jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 jainavidyA 18 apraila-1996 aprela-1996 AcArya samantabhadra aura unakI kRti AptamImAMsA/devAgama stotra -DaoN. ramezacandra jaina . svAmI samantabhadra (vikrama kI dUsarI-tIsarI zatAbdI) kA janma kSatriya kula meM huA thaa| unake pitA phaNimaNDalAntargata uragapura ke rAjA the| yaha bAta unakI kRti AptamImAMsA kI eka prAcIna tAr3apatrIya prati ke nimnalikhita puSpikA vAkya se jAnA jAtA hai| yaha prati zravaNabelagola ke zrI daurbalijinadAsa zAstrI ke zAstrabhaNDAra meM surakSita hai|' 'iti zrI phaNimaNDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnoH zrI svAmisamantabhadramuneH kRtau AptamImAMsAyAm / ' uragapura pANDya deza kI rAjadhAnI jAna par3atA hai| isakA ullekha kAlidAsa ne bhI kiyA hai'athoragAkhyasya purasya nAthaM' (raghuvaMza 6/59) / samantabhadra kI racanAeM AcArya samantabhadra dvArA praNIta racanAeM nimnalikhita mAnI jAtI haiM - 1. vRhatsvayambhU stotra 2. stutividyA 3. AptamImAMsA yA devAgama stotra __4. yuktyanuzAsana 5. ratnakaraNDa zrAvakAcAra 6. jIvasiddhi 7. pramANa padArtha 8. tattvAnuzAsana 9. prAkRta vyAkaraNa 10. karmaprAbhRta TIkA 11. gndhhstimhaabhaassy| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 AptamImAMsA ___ yathArtha upazadeSTA ko Apta kahate haiN| 'yo yatra avaJcakaH sa tatraAptaH - jo jahA~ avaJcaka hai vaha vahA~ Apta hai, aisA kahA jAtA hai| kisI viSaya para bhalI-bhA~ti UhApoha karanA - vicAra karanAtarkaNA karanA mImAMsA kahalAtI hai| AptamImAMsA meM kauna Apta ho sakatA hai ? isakI mImAMsA kI gayI hai| prAyaH pratyeka bhAratIya Astika darzana ne apane mata kI puSTi ke lie Apta kA sahArA liyA hai| yadi sabhI ko Apta mAnA jAya to unameM matabheda kyoM hai ? isa samasyA ke nirAkaraNa hetu AcArya samantabhadra ne AptamImAMsA likhI hai| isakI gambhIra aura yuktiparaka zailI se AkRSTa hokara hI AcArya akalaMkadeva ne isa para aSTazatI aura AcArya vidyAnanda ne aSTasahasrI kI racanA kI hai| vaha aSTasahasrI bhI itanI kaThina hai ki use samajhane meM vidvAnoM ko bhI kaSTa sahanI kA sAmanA karanA par3atA hai| isameM devAgama kA vizeSa alaGkAra hai, ataH ise devAgamAlaGkAra ke nAma se bhI kahate haiM athavA samantabhadra dvArA kRta AptamImAMsA ko sAmane rakhakara yaha vyAkhyAnarUpa alaMkAra kiyA gayA hai, ataH ise AptamImAMsAlaMkAra bhI kaha sakate haiN| isa grantha ke sambandha meM svayaM granthakAra ne kahA hai zrotavyASTasahasrI zrutaiH kimanyaiH sahasrasaMkhyAnaiH / vijJAyeta yayaiva svasamaya parasamaya sadbhAvaH / / - hajAra zAstra ke sunane se kyA lAbha hai ? kevala eka aSTasahasrI ke sunane se hI prayojana siddha ho sakatA hai, jisake sunane se svasamaya aura parasamaya kA bodha ho jAtA hai| AptamImAMsA yA devAgamastotra para vasunandi siddhAntadeva kA devAgama vRtti nAmaka grantha bhI hai| isase zlokoM ke arthamAtra kI sUcanA prApta hotI hai| AptamImAMsA daza paricchedoM meM vibhakta hai |ismeN devAgama nabhoyAna, cAmarAdi vibhUtiyoM ke kAraNa bhagavAna stuti karane yogya nahIM haiM, isakI sahetuka vyAkhyAkara sarvajJatA viSayaka anumAnakara yaha siddha kiyA gayA hai ki sarvajJa , vItarAgapanA arahantadeva meM hI hai; kyoMki unake vacana yukti aura zAstra ke avirodhI haiN| avirodhI isalie haiM ki unakA iSTa tattva prasiddha pratyakSAdi se bAdhita nahIM hotA hai| arahanta mata se bAhya, sarvathA ekAntavAdI, Apta ke abhimAna se dagdha logoM kA iSTatatva pratyakSAdipramANoM se bAdhita hotA hai| sva-para-vairI ekAntavAdiyoM ke yahA~ zubhAzubha karma, paralokAdi kA niSedha ThaharatA hai| ekAntavAdiyoM meM bhAvaikAnta, abhAvaikAnta, bhAvAbhAvaikAnta, avaktavyaikAnta, dvaitaikAnta, advaitekAnta, dvaitAdvaitaikAnta, avaktavyaikAnta, nitya ekAnta, anitya ekAnta, nitya aura kSaNika ina donoM kA ekAnta, avaktavyaikAnta, dharma aura dharmI kI apekSA, anapekSA kA ekAnta, hetu aura Agama viSayaka ekAnta, antaraGga aura bahiraGga tattva viSayaka ekAnta, daiva ekAnta, puruSArthaikAnta, puNya-pApa viSayaka ekAnta, ajJAna se bandha aura alpajJAna se mokSa ityAdi ekAnta Ate haiN| ina sabakI samIkSA AptamImAMsA meM hai| ekAntavAda kI samIkSAkara jIvoM kI zuddhi, azuddhi, pramANa kA svarUpa, saMkhyA, viSaya aura phala, syAt pakSa kA svarUpa, syAdvAda aura kevala jJAna kI samAnatA, naya kI hetuvAdakatA, pramANa viSayaka anekAntAtmaka vastu kA svarUpa, pramANa vAkya aura naya vAkya tathA syAdvAda kI saMsthiti kA varNana kiyA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 53 gayA hai| sampUrNa rUpa se yaha kahA jA sakatA hai ki apane pratipAdya viSaya kI apekSA AptamImAMsA gAgara meM sAgara' kI ukti ko caritArtha karatI hai| isake viSaya kI vyApakatA ko dekhate hue bhaTTa akalaGka aura vidyAnanda kI TIkAoM ke bAda upAdhyAya yazovijaya ne aSTasahasrI tAtparyavivaraNa likhaa| AptamImAMsA bhAratIya darzana ke vizvakoSa ko apane meM samAhita kie hue hai| zrI vAdirAjasUri ne nyAyavinizcayAlaMkAra meM likhA hai ki sarvatra phaile hue durnayarUpI prabala andhakAra ke kAraNa jisakA tatva loka meM durbodha ho rahA hai, vaha hitakArI vastu zrImatsamantabhadra ke vacanarUpa dedIpyamAna ratnadIpakoM ke dvArA hameM saba ora se spaSTa pratibhAsita ho|' . samantabhadra ke paravartI jaina dArzanika unase kisI na kisI rUpa meM prabhAvita avazya haiN| unake 'AptamImAMsA' nAmaka prakaraNa para akalaGkadeva ne aSTazatI bhASya kI racanA kii| AptamImAMsA meM pratyeka tattva ko anekAnta kI kasauTI para kasA gayA hai| akalaGka deva ne rAjavArtika meM tattvaviSayaka pratyeka siddhi anekAnta ke AdhAra para kI hai| AcArya vidyAnanda ne akalaGkadeva kI aSTazatI para ATha hajAra zlokapramANa aSTasahasrI kI racanA kii| sarvajJa kI siddhi meM prAyaH jaina granthakAroM ne samantabhadra kA sahArA liyA hai| kaI ne unakA nAmollekha kiyA hai| aneka sthala para unheM svAmI zabda se abhihita kiyA gayA hai| akalaGkadeva (vikrama kI sAtavIM zatAbdI) ne apanI aSTazatI meM samantabhadra ko bhavyaikaloka nayana' bhavya jIvoM ke hRdayAndhakAra ko dUra karake antaH prakAza karane tathA sanmArga dikhalAnevAlA advitIya sUrya aura syAdvAda-mArga kA pAlaka batalAte hue yaha bhI likhA hai ki unhoMne sampUrNa padArthoM ko apanA viSaya karanevAle syAdvAdarUpI puNyodadhi tIrtha ko isa kalikAla meM bhavya jIvoM ke Antarika mala ko dUra karane ke lie prabhAvita kiyA hai - usake prabhAva ko sarvatra vyApta kiyA hai aura aisA likhakara unheM bAra-bAra namaskAra kiyA hai| devAgama stotra ke mAdhyama se AcArya samantabhadra ne kucha upAdAnoM kI sRSTikara unheM jainadarzana ko pradAna kiyA hai| ve isa prakAra haiM 1. pramANa kA sva-parAvabhAsi lkssnn| 2. pramANa ke akramabhAvi aura kramabhAvi bhedoM kI priklpnaa| pramANa ke sAkSAt aura paramparA phaloM kA niruupnn| pramANa kA vissy| naya kA svruup| hetu kA svruup| 7. syAdvAda kA svruup| vAcya kA svruup| 9. vAcaka kA svruup| 10. abhAva kA vastu dharma nirUpaNa evaM bhAvAntara kathana / 11. tattva kA anekAnta rUpa pratipAdana / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 12. 13. 14. jainadarzana meM avastu kA svarUpa / 15. anumAna se sarvajJa kI siddhi / 16. syAt nipAta kA svarUpa / 17. yuktiyoM se syAdvAda kI vyAkhyA / Apta kA tArkika svarUpa / 18. 19. vastu (dravya - prameya) kA svarUpa / anekAnta kA svarUpa / anekAnta meM bhI anekAnta kI yojanA / uparyukta yogadAna ke kAraNa hI AcArya samantabhadra jaina nyAya ke pravartaka kahe jAte haiN| bhaTTa akalaGkadeva tathA AcArya vidyAnanda ne apane aSTazatI tathA aSTasahasrI grantha meM maGgalarUpa padyoM dvArA svAmIjI ko varddhamAna mahAvIra ke vizeSaNa meM nivezita kara bhagavAn sadRza hI namaskAra bhAva pradarzita kiyA hai| 1. 2. 3. jainavidyA 18 zrIvarddhamAnamakalaGkamanindyavandha, pAdAravindayugalaM praNipatya mUrdhnA / bhavyaikalokanayanaM paripAlayantam, syAdvAdavartma paribhaumi samantabhadram // assttshtii|| zrIvarddhamAnamabhivandya samantabhadramudbhUta bodhamahimAnamanindyavAcam / zAstrAvatAraracitastuti gocarApta mImAMsitaM kRtiralaMkriyate mayAsya // assttshsrii|| unake vyaktitva ko ujAgara karanevAlA yaha AtmaparicayAtmaka padya kiMcit bhI atizayoktipUrNa nahIM lagatA, jisameM ve kahate haiM AcAryo'haM kavirahamahaM vAdirAT paNDito'haM / daivajJo'haM bhiSagahamahaM mAntrikastAntriko'haM // rAjannasyAM jaladhivalayAmekhalAyAmilAyAM / AjJAsiddhaH kimiti bahunA siddha sArasvato'haM // - he rAjan ! isa samudravalayarUpa pRthvI para maiM AcArya, kavi, vAdirAT, paNDita, daivajJa, bhiSak mAntrika, tAntrika, AjJAsiddha aura siddha sArasvata hU~ / anta ke do vizeSaNa vizeSa mahatva ke haiM, jinameM ve kahate haiM ki maiM AjJA-siddha hU~, jo Adeza detA hU~ vahI hotA hai aura maiM siddhasArasvata hU~, arthAt mujhe sarasvatI siddha hai| yuktyanuzAsana - paM. jugalakizora mukhtAra dvArA likhita prastAvanA, pR. 44 / svayambhU stotra - paM. jugalakizora mukhtAra dvArA likhita prastAvanA, pR. 91 / devAgama/AptamImAMsA, DaoN. darabArIlAla koThiyA dvArA likhita prastAvanA, pR. 45 / jaina mandira ke pAsa bijanaura (u. pra. ) - 246701 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 aprela-1996 55 samantabhadra ke darzana meM 'Apta' kI avadhAraNA - DaoN. rAjavIrasiMha zekhAvata jagat evaM usakI vastuoM ke svarUpa, utpatti, nityatA-anityatA, astitva, AtmA, mokSa, karma, puNya-pApa Adi viSayoM ko lekara loka meM aneka mAnyatAeM pracalita haiN| parantu vastutaH ve sabhI mAnyatAeM paraspara virodhI hone ke kAraNa na to yathArtha haiM aura na hI ve vastusthiti ko vyakta karatI haiN| phira bhI unake pravartakoM ne apanI mAnyatAoM athavA matoM ke paraspara virodhI hone para bhI yathArtha hone kA dAvA kiyA hai| aisI sthiti meM sAmAnyajana ke sAmane yaha samasyA AtI hai ki una pracalita mAnyatAoM athavA matoM meM se kisa mAnyatA athavA mata ko sahI mAnA jAya ? sAmAnyataH yaha mAnA jAtA hai ki Apta'' ke dvArA batalAyI gaI mAnyatA athavA mata hI sahI hai| kintu, prAyaH sabhI mAnyatAoM ke pravartakoM ne apanIapanI mAnyatAoM ke yathArtha hone ke dAve sAtha svayaM ke Apta hone kA bhI dAvA kiyA hai| parantu una sabhI ko unakI mAnyatAoM meM paraspara virodha hone ke kAraNa Apta' nahIM mAnA jA sakatA, unameM se kisI eka ko Apta' mAnA jA sakatA hai| ataH yahAM prazna uThatA hai ki vaha Apta' kauna hai ? isa prazna kA vicAra kiyA jAya isake pUrva do anya praznoM para vicAra apekSita hai| ve prazna haiM - 'Apta' se kyA tAtparya hai ? aura 'Apta' kA mAnadaNDa kyA hai ? . ina praznoM ke javAba meM samantabhadra ke anusAra jo niyama se vItarAgI, sarvajJa aura Agama kA Iza hai vaha Apta' hai| niyama se 'vItarAgI', 'sarvajJa' aura 'Agama kA Iza' honA 'Apta' kA svarUpa bhI hai aura mAnadaNDa bhii| kintu prazna hai ki vItarAgI', 'sarvajJa' aura 'Agama kA Iza' se kyA tAtparya hai ? athavA yoM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA 18 kaheM yahAM yadi 'vItarAgI', 'sarvajJa' aura 'Agama kA Iza' para vicAra kiyA jAya to 'Apta' kI avadhAraNA adhika spaSTa hogii| 56 'vItarAgI' se tAtparya hai jisameM kisI bhI prakAra ke doSa na hoM, athavA jisake samasta doSoM kA nAza ho gayA ho| yahAM samasta doSoM se tAtparya kSudhA, tRSA, bur3hApA, roga, janma, maraNaM, bhaya, garva, rAga, dveSa, moha, cintA, rati, viSAda, kheda, sveda, nidrA aura Azcarya ina aThAraha doSoM se hai| ina doSoM se rahita honA hI 'vItarAgI' honA hai / ' yahAM prazna uThatA hai ki yaha kaise mAnA jAya ki koI vyakti vizeSa ina doSoM se rahita hai athavA kisI vyakti vizeSa ke ina samasta doSoM kA pUrNa kSaya ho jAtA hai ? isa samasyA ke samAdhAna meM samantabhadra kA kahanA hai ki kisI vyakti - vizeSa meM ina doSoM kA pUrNa kSaya dekhA jAtA hai, kyoMki sabhI vyaktiyoM meM rAga Adi doSoM kA kSaya athavA nAza eka jaisI mAtrA meM nahIM rahatA hai, apitu unameM nyUnAdhikya rUpa se tAratamya rahatA hai| jaise kisI vyakti ke doSoM kA kSaya eka pratizata hai, kisI ke doSoM kA kSaya do pratizata, kisI ke tIna pratizata aura kisI ke cAra pratizata, kisI ke . / isa prakAra doSoM ke kSaya kA yaha krama vahAM taka calatA hai jahAM samasta doSoM kA pUrNa kSaya athavA nAza ho jAtA hai|' isase phalita hai ki kisI vyakti-vizeSa ke samasya doSoM kA pUrNa kSaya ho jAtA hai aura kisI vyakti vizeSa ke samasta doSoM kA pUrNa kSaya hone kA artha hai usakA samasta doSoM se rahita honA, arthAt 'vItarAgI' honA / 'sarvajJa' se tAtparya hai jo trikAla aura trilokavartI samasta padArthoM aura unakI samasta paryAyoM arthAt avasthAoM ko sAkSAt rUpa se jAnatA hai arthAt jagata ke kisI bhI viSaya evaM usakI kisI bhI avasthA se aura ghaTanA se anabhijJa na honaa| 'sarvajJatA' jJAna kI vaha uccatama avasthA hai jisameM AtmA binA sAdhana ke hI sUkSma, dUrastha, prakRSTa, atIta aura bhaviSyata kAla ke viSayoM ko sAkSAtarUpa se 1 hai / yaha avasthA taba prApta hotI hai jaba jJAna ke samasta AvaraNoM kA nAza ho jAtA hai| jJAna kI yahI avasthA 'nirAvaraNa-jJAna' athavA 'kevala-jJAna' kahalAtA hai jo ananta aura atIndriya hotA hai| isa jJAna se yukta vyakti vizeSa hI 'sarvajJa' kahalAtA hai| yahAM prazna uThatA hai ki yaha kaise mAnA jAya ki koI vyakti vizeSa 'kevala - jJAna' se yukta hai, arthAt 'sarvajJa' kI sattA kA pramANa kyA hai ? pratyuttara meM, samantabhadra ne anumAna pramANa se 'sarvajJa' kI siddhi kI hai / samantabhadra ke anusAra jinakA svabhAva indriyoM se nahIM jAnA jA sakatA aise padArtha, atIta aura anAgata kAlavartI padArtha aura dUravartI padArtha kisI vyakti-vizeSa ke pratyakSa avazya haiM; kyoMki hama unako anumAna se jAnate haiN| jo padArtha anumAna se jAne jAte haiM ve kisI ko pratyakSa bhI hote haiM jaise hama parvata para agni ko anumAna se jAnate haiM, kintu parvata para sthita vyakti use pratyakSa jAnatA hai / isase yaha phalita hotA hai ki jo padArtha kisI ke anumAna ke viSaya hote haiM ve kisI ke pratyakSa ke viSaya bhI hote haiM aura jinakA svabhAva indriyoM se nahIM jAnA jA sakatA, aise padArthoM ko atIta aura anAgata kAlavartI padArthoM ko aura dUravartI padArthoM ko hama anumAna se jAnate haiN| ataH unako pratyakSa se jAnanevAlA bhI koI avazya hai, aura jo vyakti vizeSa unako pratyakSa se jAnatA hai vahI sarvajJa hai|' ataH kahA jA sakatA hai ki 'sarvajJa' kI sattA hai / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 'Agama kA Iza' se tAtparya hai jo bhUta, bhaviSya aura vartamAna ke samasta padArthoM ke samasta paryAyoM arthAt avasthAoM kA aura samasta jIvoM ke hita-ahita kA jJAtA hai tathA unakA upadeza karatA hai, arthAt jo jIvoM ko sabhI duHkhoM se sadaiva ke lie chuTakArA pAne kA mArga batalAtA hai vaha Agama kA Iza' hai| spaSTa hai Agama kA Iza' vahI ho sakatA hai jo sarvajJa aura vItarAgI ho| binA sarvajJatA evaM vItarAgatA ke koI na to jIvoM ke hita-ahita kA jJAtA ho sakatA hai aura na unakA updessttaa| uparyukta carcA se spaSTa hotA hai ki 'vItarAgatA', 'sarvajJatA' aura 'Agama kA Iza'- ye 'Apta' kI tIna pramukha vizeSatAeM haiN| jisa vyakti-vizeSa meM ye tInoM vizeSatAeM hoM vahI 'Apta' hai| ina tInoM vizeSatAoM se yukta vyakti hai, arthAt vItarAgI, sarvajJa aura Agama kA Iza kI sattA, jaisA ki hama Upara dekha cuke haiM, pramANasiddha hai| ataH 'Apta' kI sattA hai| kintu prazna hai ki sAmAnyajana,alpajJa yaha kaise nirdhArita kareM ki amuka vyakti hI Apta' hai ? pratyuttara meM samantabhadra ke anusAra yukti aura pramANa ke dvArA yaha nirdhArita karanA cAhie, arthAt jisake upadeza yuktiyukta, pramANa se abAdhita aura virodharahita hoM ise hI sAmAnyajana Apta' smjheN| isake viparIta jisake upadeza tarkasaMgata na hoM, kisI pramANa se bAdhita hoM aura unameM virodha ho taba use Apta' nahIM maane| 1. yahAM 'Apta' zabda ko 'Apta-puruSa' ke artha meM liyA gayA hai| 2. tIrthakRtsamayAnAM ca prsprvirodhtH| sarveSAmAptatA nAsti kazcideva bhavedguruH // 3 // -AptamImAMsA 3. AptenotsannadoSeNa srvjnyenaagmeshinaa| bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet / / 5 / / -ratnakaraNDa zrAvakAcAra 4. akalaMkadeva ke anusAra jo jisa viSaya meM avisaMvAdaka hai vaha usa viSaya meM 'Apta' hai| AptatA ke lie tadviSayaka jJAna aura usa viSaya meM avisaMvAdakatA anivArya hai| -yo yatrAvisaMvAdakaH sa tatrAptaH, tataH paro'nAptaH / tattvapratipAdanamavisaMvAdaH, tadarthajJAnAt / -aSTazatI - aSTasahasrI, pR. 236, AptamImAMsA-tattvadIpikA meM uddhRta, pR. 1 5. kssutpipaasaajraatngkjnmaantkbhysmyaaH| na rAgadveSamohAzca yasyAptaH sa prakIrtyate / / 6 / / -ratnakaraNDa zrAvakAcAra 6. dossaavrnnyorhaanirnishshessaastytishaaynaat| kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH // 4 // -AptamImAMsA sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH ksycidythaa| anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJa saMsthitiH / / 5 / / -vahI anya jaina dArzanikoM ne bhI sarvajJa' kI sattA siddha karane ke lie aneka pramANa diye haiN| akalaMkadeva Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jaina vidyA 18 ne sarvajJa kI sattA ke pakSa meM tarka diyA hai ki sarvajJa ke bAdhaka pramANoM kA abhAva sunizcita hone se sarvajJa kI sattA meM koI sandeha nahIM hai| kisI vastu kI sattA siddha karane ke lie yahI 'bAdhakAbhAva' svayaM eka balavAna sAdhaka pramANa hai, jaise 'maiM sukhI hU~' yahA~ sukha kA sAdhaka pramANa yahI hai ki mere sukhI hone meM koI bAdhaka pramANa nahIM hai aura sarvajJa kI sattA meM bhI koI bAdhaka pramANa nahIM hai| ataH usakI sattA hai| 8. vidyAnanda ne tarka diyA ki AtmA kA svabhAva jAnane kA hai aura jAnane meM jaba koI pratibandhaka na rahe taba vaha jJeya padArthoM se ajJa kaise raha sakatA hai ? jaise agni kA svabhAva jalAne kA hai to koI pratibandhaka na rahane para vaha jalanevAle padArtha ko jalAyegI hii| usI prakAra jJAna-svabhAva AtmA ke pratibandhaka ke abhAva meM vaha samasta padArthoM ko jAnegA hI / prabhAcandra ke anusAra, koI AtmA sampUrNa padArthoM kA sAkSAtkAra karanevAlA hai, kyoMki usakA svabhAva unako grahaNa karane kA hai aura jaba jJAna ke pratibandhaka sabhI kAraNa naSTa ho jAte haiM taba AtmA sampUrNa padArthoM ko jAnatA hai| anantavIrya ne sarvajJa kI sattA ko siddha karane ke lie 'anumAna pramANa' kA prayoga kiyA hai| anantavIrya ke anusAra sarvajJa kI sattA kA grAhaka anumAna pramANa hai, jo isa prakAra hai - koI puruSa samasta padArthoM kA sAkSAta karanevAlA hai-- pratijJA, kyoMki una padArthoM kA grahaNa-svabhAvI hokara prakSINa pratibandha jJAnavAlA hai-- hetu, jo jisakA grahaNa svabhAvI hokara ke prakSINa pratibandha jJAnavAlA hotA hai vaha usa padArtha kA sAkSAtka hotA hai jaise timira se rahita netra 'rUpa' kA sAkSAtkArI hotA hai-- udAharaNa, una padArthoM kA grahaNa svabhAvI hokara prakSINa pratibandha jJAnavAlA hai-- upanaya / yahAM anumAna prayoga meM cAra avayavoM kA hI prayoga kiyA gayA hai| 'Agama' se tAtparya hai bhUta, bhaviSya aura vartamAna ke samasta padArthoM kA evaM unakI samasta paryAyoM arthAt avasthAoM kA aura samasta jIvoM ke hita-ahita kA jJAna / 9. 'Iza' se tAtparya hai saccA deva athavA upadeSTA / 10. sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate ||6|| - AptamImAMsA 12, pratApa nagara, zAstrI nagara, jayapura 16 - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 jainavidyA 18 aprela-1996 aprela-1996 'yuktyanuzAsana' aura AcArya samantabhadra - vidyAvAcaspati DaoN. zrIraMjanasUrideva IsA kI dvitIya zatI ke sarvodayatIrthavAdI AcArya svAmI samantabhadra Arhata darzana ke pramANapuruSa sArasvatAcAryoM meM dhurikIrtanIya haiN| unhoMne bhagavAn mahAvIra ke zAsanakalpa pravacana ko saba prANiyoM ke sarvatobhadra abhyudaya tathA AtmA ke pUrNa abhyudaya kA kAraNa mAnA hai aura isIlie apane kAlottIrNa grantha 'yuktyanuzAsana' meM usa jina-zAsana ko 'sarvodayatIrtha' kI vyAkhyA dI hai| isa sandarbha meM isa grantha kA ikasaThavA~ zloka draSTavya hai - sarvAntavattadguNa-mukhya-kalpaM sarvAnta zUnyaM ca mitho'npekssm| sarvA'' padAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva / / 61 / / vIra bhagavAn ko sambodhita isa zloka yA kArikA kA tAtparya yaha hai ki bhagavAna mahAvIra kA tIrtha arthAt zAsana-kalpa pravacana sarvAntavAdI athavA anekAntavAdI hai jisameM gauNa aura mukhya donoM ko mUlya diyA gayA hai| isalie isameM asaMgati yA virodha kI sthiti kI sambhAvanA nahIM hai| bhagavAn kA zAsanavAkya vastu ke vibhinna dharmoM meM pArasparika apekSA ko mahatva na dekara unameM sarvanirapekSatA kI sthiti kA nirdeza karatA hai, isalie vaha sarvAntazUnya arthAt saba dharmoM se zUnya aura parasparAnapekSI hai| isalie, bhagavAn kA zAsana-vAkya athavA zAsanatIrtha hI saba du:khoM kA anta karanevAlA hai| kintu isakI vilakSaNatA yaha hai ki sarvaduHkhAntakArI hone para bhI yaha niranta hai, arthAt isakA kisI bhI mithyAdarzana se khaNDana nahIM ho Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 sktaa| isa prakAra, sarvabhUta- hitakArI aura sarvAbhyudayavAdI hone ke kAraNa bhagavAna kA zAsanavAkya sarvodaya tIrtha ke samAna hai| pUrNa abhyudaya, utkarSa aura vikAsa hI sarvodaya hai jo syAdvAda - zAsana se upalabhya hai| 60 'yuktyanuzAsana' meM kula cauMsaTha bhASyagarbha zloka yA kArikAe~ haiN| pratyeka zloka vIra bhagavAn ke sarvodaya tIrtha kA nirdezaka hai| yathAsaMkalita zlokoM meM mahAvIra ke zAsana kA maNDana aura isake virodhI matoM kA khaNDana upanyasta kiyA gayA hai| kula cauMsaTha zlokoM meM samagra jina zAsana ko sameTanA gAgara meM sAgara samAne kI ukti ko anvartha karatA hai / AcArya samantabhadra ke isa grantha ke mUla padyoM meM athavA maMgalAcaraNa meM yA anta kI puSpikA meM kahIM bhI 'yuktyanuzAsana' zabda ko grantha ke nAma ke rUpa meM saMdarbhita nahIM kiyA gayA hai| granthakAra ne apanI pratijJA meM aura puSpikA meM bhI isa grantha ko spaSTata: 'vIra jina kA stotra' kahA hai / draSTavya - kI hatyA bhuvi varddhamAnaM tvAM varddhamAnaM stuti - gocaratvam / ninISavaH smo vayamadya vIraM vizIrNa-doSA''zaya-pAza- bandham ||1|| ( maMgalAcaraNa ) iti stutyaH stutyaistridaza - muni-mukhyaiH praNihitaiH stutaH zaktyA zreyaH padamadhigatastvaM jina ! mayA mahAvIro vIro durita - para- senA'bhivijaye vidheyA me bhaktiM pathi bhavata evA'pratinidhau 116411 ( puSpikA) isase spaSTa hai ki isa grantha kA mUla nAma 'vIra jina stotra' rahA hogA, bAda meM isakA nAma 'yuktyanuzAsana' ho gayA hogA; kyoMki grantha kI upalabdha pratiyoM tathA zAstra - bhANDAroM kI sUciyoM meM 'yuktyanuzAsana' nAma se hI isakA ullekha upalabdha hotA hai| isa grantha ke prasiddha TIkAkAra AcArya vidyAnanda ne bahuta spaSTa zabdoM meM TIkA ke maMgala, madhya aura antya padyoM meM ise 'yuktyanuzAsana' nAma kA stotra-grantha udghoSita kiyA hai - 'jIyAtsamantabhadrasya stotraM yuktyanuzAsanam / ( maMgalapadya) stotre yuktyanuzAsane jinapatervIrasya ni:zeSata: / (madhyapadya) proktaM yuktyanuzAsana vijayibhiH syAdvAda mArgAnugai: / (antya padya) jJAtavya hai ki isa grantha ke ar3atAlIsaveM padya meM granthakAra ne 'yuktyanuzAsana' zabda kA ullekha grantha nAma ke saMdarbha meM nahIM, apitu viSaya-vivecana kI dRSTi se kiyA hai| anumAna hai, paravartI TIkAkAroM ne isI zabda ko isa grantha ke nAma ke rUpa meM udghoSita kara diyaa| zloka isa prakAra hai - dRSTA''gamAbhyAmaviruddhamartha prarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 67 pratikSaNaM sthityudaya - vyayAtma tattvavyavasthaM sadihArtharUpam // 48 // arthAt, dRSTa yA pratyakSa aura Agama ke aviruddha artha (sAdhanarUpa artha) se artha (sAdhyarUpa artha) kA prarUpaNa hI yuktyanuzAsana athavA yukti vacana hai aura isa artha kA rUpa pratikSaNa sthiti (dhrauvya), udaya (utpAda) aura vyaya (nAza)-rUpa tattva-vyavasthA se saMvalita hai; kyoMki vaha sat hai| AcArya samantabhadra ne bhI isa grantha kI racanA kA mUla uddezya vIra-stavana hI batAyA hai| isa grantha ke prathama zloka se bAsaThaveM zloka taka kA nibandhana upajAti chanda meM huA hai aura tirasaThaveM-cauMsaThaveM zloka ko zikhariNI chanda meM Abaddha kiyA gayA hai| vIra-stavana kA sUcaka tirasaThavA~ zloka isa prakAra hai - na rAgAnaH stotraM bhavati bhava-pAza-cchidi munau na cA'nyeSu dvessaadpgunn-kthaa'bhyaas-khltaa| kimu nyAyA'nyAya-prakRta-guNa-doSajJa-manasAM hitAnveSopAyastava guNa-kathA-saMga-gaditA // 63 // arthAt, yaha stotra vIra bhagavAn jaise bhavapAzanAzaka muni ke prati nivedita hai| yaha na to unake prati rAgabhAva se yA dUsaroM ke prati dveSa bhAva se racA gayA hai / yaha to bhagavAna ke hitAnveSaNa ke upAya-rUpa guNakIrtana ke sAtha-sAtha unake lie likhA gayA hai jo nyAya aura anyAya ko pahacAnanA cAhate haiM aura jo prakRta viSaya ke guNa-doSoM ko jAnane kI icchA karate haiN| vidvAnoM ke svAmI, svAmI samantabhadra ne apane vIra-stavana meM vIra-zAsana kI mahattA pratipAdita kI hai| unakA vizvAsa hai ki vIra-zAsana abhadra ko bhI samantabhadra athavA sarvatobhadra banA detA hai| mUla kArikA isa prakAra hai - kAmaM dviSannapyupapattitacakSuH samIkSyatAM te samadRSTiriSTam / tvayi dhruvaM khaNDita-mAna-zRGgo bhavatyabhadro'pi samantabhadraH / / 62 // ___ arthAt, vIra-zAsana kA vaiziSTaya yaha hai ki jo isa zAsana ke prati pUrNa vidveSa rakhatA hai vaha bhI jaba mAtsarya kA tyAgakara samadRSTi yA samAdhAna kI dRSTi se isakA avalokana yA samIkSaNa karatA hai taba usakA mAnazrRMga yA ahambhAva khaNDita ho jAtA hai| vaha sarvathA ekAnta-rUpa mithyAmata ke Agraha se mukta ho jAtA hai aura abhadra se samanta-bhadra bana jAtA hai| yahAM zabdazAstrajJa AcArya kavi ne apane nAma meM nihita dvayarthatA kA upayoga karate hue kahA hai ki abhadra arthAt mithyAdRSTi vyakti bhI vIra-zAsana ke mAhAtmya yA prabhAva se saba ora bhadra yA kalyANa dekhanevAlA samyagdRSTi bana jAtA hai| ____ saMskRta ke Adi jaina kavi, vAdakuzala dhurandhara AcArya samantabhadra kI tulanA meM hama unake paravartI agar3adhatta kAvyazAstrI paNDitarAja jagannAtha ko rakha sakate haiN| paNDitarAja ne (bhAminIvilAsa meM) ghoSaNA kI thI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 digante zrUyate madamalinagaNDAH karaTina: kariNyaH kAruNyAspadamasamazIlAH khalu mRgAH / idAnIM loke'sminnanupamazikhAnAM punarayaM nakhAnAM pANDityaM prakaTayatu kasminmRgapatiH / / jainavidyA 18 arthAt, mada se malina kapolavAle hAthI, dayA kI pAtra hathiniyA~ aura asadRza svabhAvavAle mRgajaise paNDita mere vaiduSya ke bhaya se dUra bhAga khar3e hue| aba mere jaisA paNDita - siMha apane pANDitya-rUpa nakhoM kI tIvratA prakaTa kare to kisa para ? ThIka isI prakAra, apane samaya meM, AcArya samantabhadra ne bhI apane prakANDa vaiduSya kI dundubhi bhArata kI sabhI dizAoM meM ninAdita kI thii| eka apratidvandvI siMha ke samAna krIr3A karate hue unhoMne nirbhayatA ke sAtha zAstrArtha ke lie samagra bhArata kA bhramaNa kiyA thaa| eka bAra vaha vidyA kI utkaTa bhUmi karahATaka nagara pahu~ce aura vahA~ ke tatkAlIna rAjA ko apanA paricaya isa prakAra diyA - pUrvaM pATaliputra- madhyanagare bherI mayA tADitA pazcAnmAlava- sindhu-Thakka-viSaye kAJcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam // (zravaNabelagolA zilAlekha saM. 54) svAmI samantabhadra ke isa Atma-paricaya se yaha spaSTa hai ki vAda yA zAstrArtha-yAtrA ke krama meM unake karahATaka pahu~cane ke pUrva unhoMne anya jina dezoM aura nagaroM kA bhramaNa kiyA thA unameM sarvaprathama pATaliputra (vartamAna paTanA) meM apanI vaiduSya-dundubhi bajAI thii| tatpazcAt unake bhramaNa-sthAnoM meM mAlava (mAlavA), sindhu, Thakka (paMjAba), kAMcIpura (kAMjIvaram) aura vidizA (bhilasA) jaise deza aura janapada pramukha theM / ina sthAnoM meM unhoMne zAstrArtha kI jo vijaya - vaijayantI phaharAI thI usake virodha kA sAhasa koI nahIM dikhA sakA thaa| AcArya samantabhadra ke isa zAstrArthI mijAja aura tevara kI talkhI 'yuktyanuzAsana' meM nihita pUre vIra-stavana meM puMkhAnupuMkha-rUpa se dRSTigata hotI hai| stotra ke mAdhyama se unhoMne dRDhatApUrvaka paramata kA khaNDana aura Arhata mata kA sayuktika maNDana kiyA hai| unhoMne pANDitya-pradarzana ke krama meM svayaM apane ko dasa vizeSaNoM ke mAdhyama se siddha sArasvatAcArya ghoSita kiyA hai. - AcAryo'haM kavirahamahaM vAdirATa paNDito'haM daivajJo'haM bhiSagahamahaM mAntrikastAntriko'ham / rAjannasyAM jaladhivalayAmekhalAyAmilAyA mAjJAsiddha: kimiti bahunA siddhasArasvato'ham / / svayambhUstotra meM Akalita isa zloka meM svAmI samantabhadra ke dasa vizeSaNa isa prakAra haiM AcArya, kavi, vAdirAja, paNDita, daivajJa (jyotiSI), bhiSak (vaidya), mantrika, tAntrika, AjJAsiddha aura Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 siddha-sArasvata / antima do vizeSaNoM se spaSTa hai ki vaha AjJAsiddha the - jo Adeza dete the vahI hotA thA aura siddha sArasvata hone ke kAraNa sarasvatI unheM siddha thii| ___ arhadbhakta samantabhadra ke yuktyanuzAsana' kA mukhya pratipAdya yahI hai ki vIra-zAsana kI dvitIyatA nahIM hai| vIra-zAsana kI dRSTi se vastu-tatva abheda-bhedAtmaka hai| svAmI samantabhadra ne bauddhoM ke kSaNikAtmavAda kA vistArapUrvaka khaNDana karate hue unakI dRSTi ko vibhrAnta kahA hai| pratIta hotA hai sarvathA zUnyavAdI bauddhoM ke asaMgata mata ke khaNDana ke lie hI AcArya samantabhadra ne 'yuktyanuzAsana' kI racanA kI hai| AcAryazrI kA dRr3ha mata hai ki sat aura asatrUpa vacana kI vyavasthA syAdvAda se hI sambhava hai| isa saMdarbha meM unhoMne cArvAkoM ke nitAnta bhUtacaitanyavAdI siddhAnta ke prati hArdika kheda vyakta kiyA hai| cArvAkoM ke isa mata kA ki jagat svabhAva se svacchandavRtti hai, isalie hiMsAmUlaka kArya meM koI doSa nahIM hai, pracaNDa khaNDana karate hue likhA hai ki cArvAka isa prakAra kI hiMsA kA samarthana karanevAlI saiddhAntika pravRtti kI ghoSaNA karake svayaM vibhrama meM par3a gaye haiM aura 'dIkSAsamamuktimAna' bana gaye haiN| mUla kArikA draSTavya hai - svacchandavRtterjagataH svabhAvA - duccairanAcAra - patheSvadoSam / niryuSya dIkSAsamamuktimAnA - stvadRSTi-bAhyA vata: vibhramanti // 37 // isa kArikA meM 'dIkSAsamamuktimAna' pada dvayarthaka hai| prathama artha meM, una mAntrikoM ko saMketita kiyA gayA hai jo mantradIkSA ke sAtha hI apane ko mukti kA adhikArI mAna lete haiM aura yama-niyamarahita dIkSA ko hiMsA Adi anAcAra kI kSayakAriNI samartha dIkSA samajhate haiN| dUsare artha meM AcAryazrI ne una mImAMsakoM ko Ar3e hAthoM liyA hai jo karmoM ke kSaya se utpanna ananta jJAna Adi ko mukti nahIM mAnate, yamaniyama Adi ko dIkSA nahIM svIkArate aura jagat ko bhUta caitanyavAdI, svacchandavAdI pravRtti batAkara paMcamakAra ke sevana meM bhI koI doSa nahIM dekhte| sAtha hI, eka ora ve vedavihita pazughAta jaise anAcArI mArga ko nirdoSa kahate haiM aura dUsarI ora vedabAhya brahma-hatyA Adi ko sadoSa batAte haiN| aise vadatovyAghAtI dArzanikoM kI dUSita pravRttiyoM para AcArya samantabhadra ne tato'dhika kheda prakaTa kiyA hai| ___AcArya samantabhadra kA mantavya hai ki vIra jina kI anekAnta dRSTi advaitavAdiyoM athavA ekAntavAdiyoM ke lie bAdhaka hai; kyoMki vIra-dRSTi meM tattva to anekAntAtmaka hai| anekAnta bhI azeSarUpa liye hue anekAnta-rUpa hai / yaha anekAnta dravya aura paryAya kI dRSTi se do prakAra kA hai| yaha jo vizeSa aura sAmAnyAtmaka bheda hai vaha vIra bhagavAn ke syAdvAda-zAsana meM abheda-buddhi se aviziSTa aura bhedabuddhi se viziSTa hotA hai| isa saMdarbha meM nimnAMkita kArikA draSTavya hai - vizeSa-sAmAnya-viSakta-bheda - vidhi vyvcched-vidhaayi-vaakym| abheda-buddhe raviziSTatA syAd vyAvRttibuddhezca viziSTatA te // 60 / / kavirmanISI samantabhadra ne vIra-stuti kI samApti karate hue kahA hai ki jina vaitaNDikoM-parapakSa meM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 jainavidyA 18 kevala dUSaNa ke anveSakoM ne jisa kusRti-kumArga kA nirmANa kiyA vaha syAdvAda-zAsana kI dRSTi se asamIcIna hai aura svayaM inhoMne nirbheda (phaTane) ke bhaya se anabhijJa aura darzana moha se AkrAnta cintaka kI bhA~ti paraghAtI kulhAr3e ko apane hI mastaka para mArA hai| mUla zloka isa prakAra hai - nizAyitastaiH parazuHparaghnaH . svamUrdhni nirbheda-bhayA 'nbhijnyeH| vaitaNDikairyai:kusRti: praNItA mune ! bhavacchAsana - dRkpramUraiH // 58 // AcArya samantabhadra ke vIrastuti-rUpa yuktyanuzAsana' kI antarvastu kA niSkarSa isa prakAra hai - prabhucyate ca pratipakSadUSIjina ! tvdiiyaiHpttusiNhnaadaiH| ekasya nAnAtmatayA jJa-vRtte - stau bandhamokSau svmtaadbaahyo| 52 // vIra bhagavAna anekAntavAdI haiN| unakI ekA'nekarUpatA, nizcayAtmaka tathA siMha-garjanA kI taraha abAdha evaM yuktizAstra ke aviruddha Agamana vAkyoM ke upayoga dvArA vastutattva ke prati viveka utpanna-kara atattva-rUpa ekAnta ke Agraha se mukti pradAna karatI hai| nAnAtmaka vastu kA nAnAtmaka rUpa se nizcaya yA pratyaya hI sarvathA ekAnta kA pramocana hai| aisI sthiti meM hI anekAntavAdI kA ekAntavAdI se koI dveSa nahIM ho sktaa| svapakSa arthAt anekAnta kI svIkRti se pratipakSa, arthAt ekAnta ke prati sarvathA Agraha nahIM rhtaa| anantAtmaka tattva se yukta bandha aura mokSa anekAnta ke mata se bAhya nahIM hai, vastuta: ina donoM kA sadbhAva usI anekAnta meM hai, isIlie inheM jJa-vRtti' kahA gayA hai, arthAt inakI pravRtti anekAntavAdiyoM dvArA svIkRta jJAtA AtmA meM hai| Aja ke ekAntavAda ke pUrvAgrahI samAja ke lie AcArya samantabhadra ke isa anekAntavAda arthAt samatAvAdI dRSTikoNa ko apanAnA atyAvazyaka hai; kyoMki binA anekAntadRSTi ke nyAya-anyAya kI pahacAna sambhava nahIM hai| jo sukhamaya aura samatAmUlaka jIvana kI vastusthiti yA mUlakAraNa ko jAnane kI icchA karate haiM unake lie AcArya samantabhadra kA vIra-stavarUpa yuktyanuzAsana' hitAnveSaNa ke upAyasvarUpa hai| Aja samasta alokatAntrika ghaTanAe~ zraddhA aura guNajJattA ke abhAva ke kAraNa hI ghaTatI haiN| avazya hI, 'yuktyanuzAsana' eka aisI mahimAmayI zAzvatika kRti hai jisameM lokahita kI anekAnta-dRSTi nihita hai| Alekhagata vivecana kA upajIvya : zrI jugalakizora mukhtAra yugavIra' dvArA anUdita evaM sampAdita-'yuktyanuzAsana'; saMskaraNa : san 1951 I0 prakAzaka: vIrasevA mandira, sarasAvA (sahAranapura) pI.ena. sinhA kaoNlonI, bhikhanA pahAr3I, paTanA -6 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 aprela-1996 saMskRta paramparA kA Adya zataka : jinastutizataka - DaoN. (ku.) ArAdhanA jaina 'svataMtra' IsA kI dvitIya zatAbdI ke svAmI samantabhadrAcArya kA digambarAcAryoM meM mahatvapUrNa sthAna hai| AcArya jinasena, vAdirAjasUri, zubhacandrAcArya, vardhamAnasUri, vAdIbhasiMha, vIranandI AcArya Adi ne apane granthoM meM atyanta zraddhA se samantabhadrAcArya ke nAma kA smaraNa kiyA hai| ve dharmazAstrI, tArkika aura yogI the| dharma, nyAya, vyAkaraNa, sAhitya, jyotiSa, Ayurveda, mantra, tantra Adi vidyAoM meM to nipuNa the hI, vAda-vivAda meM bhI atyanta paTu the| unhoMne svAntaHsukhAya ke sAtha sarvajana hitAya ke lakSya se aneka granthoM kA sRjana kiyA hai| unake dvArA saMskRta meM viracita upalabdha grantha haiM - svayaMbhUstotra, AptamImAMsA, yuktyanuzAsana, jina stutizataka aura ratnakaraNDazrAvakAcAra / inameM prathama cAra stuti grantha bhakti rasa se paripUrNa haiN| svayaMbhUstotra, AptamImAMsA aura yuktyanuzAsana meM stotra-praNAlI se darzana, nyAya, dharma, bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayoga samAhita hai| jinastutizataka zabdAlaMkArapradhAna stuti kAvya hai| samantabhadrAcArya ne kAvya-sRjana ke mAdhyama se stutividyA kA uddhAra, saMskAra evaM vikAsa kiyA hai ata: unheM digambara jaina saMskRta paramparA ke Adi kavi, Adya stutikAra evaM Adya zatakakAra hone kA gaurava prApta hai| unase pUrva kA jaina saMskRta sAhitya kAvya ke rUpa meM na hokara sUtra ke rUpa meM upalabdha hai| yahA~ jinastutizataka ke kucha binduoM para vicAra kiyA jA rahA hai| zataka zabda sau ke samUha kA vAcaka hai / zataka kAvya meM sau-eka sau paccIsa taka padya hote haiN| jinastutizataka ucca koTi kA stuti kAvya hai| isameM vividha chandoM meM nibaddha 116 padya haiN| alaMkRta bhASA meM kalAtmaka rUpa se caturviMzati tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai| zabdAlaMkAroM, arthAlaMkAroM aura citrAlaMkAroM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 jainavidyA 18 kA prayoga huA hai| yahI kAraNa hai ki isake TIkAkAra AcArya vasunandi ne TIkA ke prArambha meM samasta guNagaNopetA' 'sarvAlaMkAra bhUSitA', yoginAmapi duSkarA', 'sadguNAdhArA', 'supadminI' Adi vizeSaNoM se yukta kahA hai / alaMkAroM kI pradhAnatA ke kAraNa ise jina zatakAlaMkAra tathA saMkSiptarUpa se jinazataka bhI kahate haiN| isakA mUla nAma stutividyA' hai jo grantha ke pratijJA vAkya stutividyA prasAdhaye' se spaSTa hai / loka meM guNoM ko bar3hA-car3hA kara kahanA stuti kahA jAtA hai para samantabhadrAcArya isa kathana se asahamata haiN| unakA kahanA hai ki he bhagavan, Apake to ananta guNa haiM jinheM pUrNarUpa se kahA nahIM jA sakatA, bar3hA-car3hA kara kahane kI to bAta hI alaga hai| ata: loka meM pracalita stuti Apa meM bana hI nahIM sakatI hai, phira bhI ApakA nAma, kIrtana bhI hameM pavitra karatA hai isalie hama Apake guNoM kA AMzika kIrtana karate haiM / kavi ne stutividyA ke Arambha meM jinendradeva kA smaraNa kara AgasAM jaye' (pApoM ko jItane ke lie) kahakara kAvya ke prayojana ko spaSTa kiyA hai| Adya stuti-zatakakAra sacce arhad-bhakta the| unakA ahaMkAra/mAna vigalita ho gayA thaa| aneka sthAnoM para unhoMne jinendra kI stuti karane meM asamarthatA abhivyakta kI hai jo unakI vinamratA kI parAkASThA kI paricAyaka hai - vaMde cArurucAM deva bho viyAtatayA vibho| tvAmajeya yaje matvA tamitAMtaM tatAmita // 28 // - he vibho, Apa uttama kAnti, bhakti athavA jJAna se sampanna jIvoM ke deva ho, aMtaraMga aura bahiraMga zatruoM se ajeya ho, ananta padArthoM ke nirUpaka ho| he padmaprabha deva, maiM Apako antarahita/avinazvara mAnakara bar3I dhRSTatA se namaskAra karatA hUM aura bar3I dhRSTatA se hI ApakI pUjA kara rahA huuN| yahA~ AcArya kA abhiprAya hai ki indra, gaNadhara Adi bhI jaba yathocita rIti se ApakA pUjana, guNa-stavana nahIM kara sakate phira Apake prati mere pUjanAdi kArya dhRSTatA hI haiN| jaba bhakta kA ahaMkAra vigalita ho jAtA hai taba vaha atyanta bhakti-bhAva se jinendradeva ke guNastavana kara unheM namaskAra karatA hai - cAruzrIzubhadau naumi rucA vRddhau prapAvanau / zrIvRddhautau zivau pAdau zuddhau tava zaziprabha // 36 // - he candraprabha jinendra, Apake caraNa-kamala sundara samavasaraNAdi lakSmI aura niHzreyasa Adi kalyANadAyaka haiM, kAntimAna haiM, atyanta pavitra haiM, antaraMga-bahiraMga lakSmI ko varanevAle haiM, prakSAlita haiM, kalyANarUpa haiM aura atyanta zuddha haiM ata: unheM namaskAra karatA huuN| zAntinAtha jinendra kI ArAdhanA/vandanA kavi ke zabdoM meM dekhiye - nAgase na inAjeya kAmodyanmahimAdine / jagatritayanAthAya namo janmapramAthine // 75 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA 18 rogapAtavinAzAya tamo nunmahimAyine / yogakhyAtajanArcAya zramocchinmaMdimAsine // 76 // - he svAmin! he ajeya ! Apa aparAdharahita haiM/niSpApa haiM, kAma kI bar3hatI huI mahimA ko aura janma-maraNarUpa saMsAra ko naSTa karanevAle haiM tathA tInoM lokoM ke svAmI haiM / ata: he zAnti jina, Apako namaskAra hai| Apa rogoM tathA pApoM ke nAzaka haiM, Apane ajJAnAndhakAra naSTa kara diyA hai| ApakI bar3I mahimA hai| Apa sveda, kheda Adi doSoM ke nAzaka haiN| atyanta dayAlu haiN| yogiyoM meM prasiddha gaNadhara Adi deva ApakI pUjA karate haiN| Apako namaskAra karate haiM / 67 arhad-bhakti ke mAdhyama se bhakta bhagavAna kI zaraNa meM AtA hai aura duHkhoM se mukta hone tathA zAzvata akSaya sukha kI prApti meM unako hI AdhAra mAnakara nivedana karatA hai - dhAma svayamameyAtmA matayAdabhrayAzriyA / svayA jina vidheyA me yadanantamavibhrama // 20 // atamaH svanatArakSI tamohA vandanezvaraH / mahAzrImAnajo netA svava mAmabhinandanaH // 21 // - he moharahita jinendra ! Apa apanI abhimata lakSmI se hI ameyAtmA hue ho ataH Apa mujhe bhI uttama puNya/sukha se paripUrNa vaha dhAma/ teja / jJAna pradAna kIjie jisakA anta na ho| he ajJAnAndhakAraha abhinandananAtha jinendra, jo Apako namaskAra karate haiM Apa unakI rakSA karate haiN| Apa moharahita haiM, vandanA ke Izvara haiM, ananta catuSTaya tathA aSTa prAtihAryarUpa lakSmI se sahita haiM, aja / janma se rahita haiM aura netA / mokSamArgopadezaka haiM ata: merI rakSA kIjie / saMsAra ke duHkhoM se bhayabhIta evaM mokSamArga ke pathika svAmI samantabhadrAcArya ne arhat jina ke samakSa AtmAbhivyakti kI hai aura bhakti kA mAhAtmya spaSTa kiyA hai| bhagavAna kI bhakti kA mahAtmya acintya hai / yadi koI vyakti cAhe to nAva ke dvArA samudroM ko pAra kara sakatA hai para stutirUpa vacanoM se Apake guNoM ko pAra nahIM kara sakatA kyoMki Apake guNa ananta haiM phira bhI bhakta puruSa kSaNa-bhara ApakI bhakti karake svayaM ko pavitra banA sakatA hai - yataH kopi guNAnuktyA nAvAbdhInapi pArayet / na tathApi kSaNAd bhaktyA tavAtmAnaM tu pAvayet // 59 // bhagavAna kI bhakti kA hI prabhAva hai ki jo unheM namana karatA hai vaha janma-maraNa kA anta karake ananta ho jAtA hai| pApoM kA kSaya karake jJAnAdi guNoM se sampanna hotA hai| vartamAna meM niroga aura paraloka svarga/mokSa prApta karatA hai| jinezvara ke stavana se zubha bhAva hote haiM phalasvarUpa pApa prakRtiyoM kA kSaya hotA hai aura puNya prakRtiyA~ bar3hatI haiM jisase vAMchita prayojana anAyAsa hI siddha ho jAte haiM / isIlie stuti - vandanA ko Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jainavidyA 18 iSTaphala kA dAtA, paramparA se mokSa kA kAraNa kahA jAtA hai| svAmI samantabhadra ne jina-stavana ko bhavaparamparA ke viccheda kA kAraNa mAnA hai aura karmabandhana se mukta hone kI kAmanA kI hai - nunnAtItitanUnnatiM nitanutAnnItiM ninUtAtanu ntAntAnItitatAnnutAnana natAnno nUtanainontu no / / 109 // bhagavad-bhakti kA hI prabhAva hai ki mAnava janma, jarA, maraNa Adi rogoM ko aura karmoM ko naSTa karake arhanta tathA siddha avasthA prApta kara letA hai| isIliye AcAryazrI ne jinendra ke guNa-samudra meM snAna karane, pUjana-namana evaM bhakti karane hetu mAnava ko prerita kiyA hai| ___ bhaktirasa ke sAgara 'jinazataka' meM jahAM bhAvoM kI manoharatA spRhanIya hai vahIM isakA kAvya-vaibhava, zabda-gaurava, alaMkAra-saundarya bhI pAThakoM ko Azcaryacakita kara detA hai| isake kalApakSa para dRSTipAta karanA ucita hogaa| ___ eka hI akSara 'ta' se nirmita (ekAkSara) padya meM kavi ke agAdha pANDitya aura zabda-kauzala kA camatkAra darzanIya hai - tatotitA tu tetItastotRtotItitotRtaH / tato'tAtitatotote tatatA se tatotataH // 13 // isI prakAra eka hI akSara se nirmita eka-eka pAda, 'ekAkSara viracitaikaika pAdaH' zloka kA udAharaNa dekhiye - yeyAyAyAyayeyAya nAnAnUnAnanAnana / mamAmamAmamAmAmitAtAtatItitatI titaH // 14 // yamaka alaMkAra ke vividha bhedoM kA prayoga bhI jinastutizataka meM pracuratA se milatA hai| yathA - samudgaka yamaka - dehino jayina: zreyaH sadA'taH sumete hitH| dehi nojayinaH zreyaH sa dAta: sumatehitaH / / 25 / / sAdhika pAdAbhyAsa yamaka - natapIlA sanAzoka sumnovrssbhaasitH| bhAmaNDalA sanA'zoka sumanovarSabhASitaH // 5 // pAdAbhyAsa sarvapAdAnta yamaka - gAyato mahimAyate gA yato mahimAya te| padmayA sa hi tAyate padmayA shitaayte||15|| zloka yamaka - svayaM zamayituM nAzaM viditvA sannatastu te| cirAya bhavate pIDyamahorugurave' zuce // 11 // svayaM zamayituM nAzaM viditvA sannataH stute| cirAya bhavate pIDya mahorugurave zuce // 12 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 69 dvayakSara viracita samudgaka yamaka - netAnatanute nenonitAntaM nAtato nutAt / . netA na tanute neno nitAntaM nA tato nutAt // 52 // nimna padya meM aSTama tIrthaMkara candraprabha aura candramA donoM pakSa meM artha nikalane se zleSa alaMkAra hai - prakAzayan khamudbhUtastvamudghAMka klaalyH| vikAsayan samudbhUtaH kumudaM kamalApriyaH // 31 // adholikhita padya meM jinendradeva aura kSIrasAgara meM abheda sthApita kiyA gayA hai ata: rUpaka alaMkAra hai - kAmametya jagatsAraM janAH snAta mahonidhim / vimalAtyantagambhIraM jinAmRtamahodadhim / / 42 // * bhavya jIva ke dvArA jinendradeva ko namaskAra karane para kavi ne kalpanA kI hai mAno ve unake caraNakamaloM kA saundarya lene ke lie hI namaskAra karate haiN| yaha utprekSA alaMkAra kA udAharaNa hai - Alokya cAru lAvaNyaM padAllAtumivorjitam / trilokI cAkhilA puNyaM mudA dAtuM dhruvoditam // 45 // bhagavAna (upameya) ke saundarya ko hRdayaMgama karAne ke lie kavi ne vyatireka alaMkAra kA prayoga kiyA hai - khalolUkasya govAtastamastApyati bhAsvataH / kAlovikalagodhAtaH samayo'pyasya bhAsvataH // 34 // yahA~ bhagavAna ko sUrya se bhI adhika guNavAlA darzAyA gayA hai| ata: vyatireka alaMkAra hai| kavi ne virodhAbhAsa alaMkAra ke mAdhyama se jinezvara ke vaiziSTya ko nirUpita kiyA hai| yathA - etaccitraM kSitireva ghAtakopi prsaadkH| bhUtanetra patesyaiva zItalopi ca pAvakaH // 1 // ___- he prANilocana prabho, Azcarya kI bAta hai ki Apa pRthvI ke (pakSa meM jJAnAvaraNAdi karmoM ke ) ghAtaka hokara bhI pAlaka/rakSaka haiM aura zItala/ThaNDe (pakSa meM zItalanAtha dazama tIrthaMkara) hokara bhI pAvaka/agni (pakSa meM pavitra karanevAle) haiM / yahA~ virodhAbhAsa se ramaNIyatA kA AdhAna huA hai| nimna padya meM kavi ne parisaMkhyA alaMkAra ke mAdhyama se apane manobhAvoM ko abhivyaMjita kiyA hai - prajJA sA smaratIti yA tava zirastadyannataM te pade / janmAdaH saphalaM paraM bhavabhidI yatrAzrite te pade // mAMgalyaM ca sa yo ratastava mate gI: saiva yA tvA stute / te jJA me praNatA janAH kramayuge devAdhidevasya te||113|| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 jinastutizataka ke anta meM AcArya samantabhadra ne bhagavAna kI ArAdhanA kara svayaM ko usake phala kA adhikArI batalAyA hai, yahAM parisaMkhyA ke sAtha kAvyaliMgaalaMkAra kA camatkAra parilakSita ho rahA hai - suzraddhA mama te mate smRtirapi tvayaMrcanaM cApi te, hastAvaMjalaye kathAzrutirataH karNo'kSi saMprekSate / sustutyAM vyasanaM ziro matiparaM sevedRzI yena te / tejasvI sujano'hameva sukRtI tenaiva teja:pate // 1141 zabdAlaMkAra aura arthAlaMkAra ke sAtha yaha kAvya citrAlaMkAra se maNDita hai| isameM murajabandha, artha-bhrama', gatapratyAgatArda, caturakSara cakrazloka', anantarapAda murajabandha, aSTaikAkSarAntarita murajabandha", anuloma pratilomazloka'', dasavalaya ke cakrazloka', anuloma-pratiloma zloka yugala' Adi citrAlaMkAroM kA prayoga huA hai| yaha alaMkAranirUpaNa pAThakoM ko Azcaryacakita kara detA hai| jinastutizataka bhaktiyoga kA pramukha grantha hai| isake stuti, pUjA, vandanA, ArAdhanA, zaraNAgati, bhajana, smaraNa, nAma-kIrtana Adi aMga haiM jo AtmavikAsa meM aura mana kI ekAgratA meM sahAyaka haiN| bhaktiparaka isa grantha meM jaina darzana ke siddhAntoM kI vivecanA rocaka aura kalAtmaka zailI meM huI hai| jahA~ isakA kalA-pakSa sabala hai vahIM bhAvapakSa bhI manohArI hai| kAvya se nisRta rasa-saritA meM avagAhanakara sahRdaya alaukika Ananda kI mastI meM DUba jAtA hai| saMskRta zataka paramparA kA Adya zataka 'jinastuti zataka' paravartI zatakoM ke lie AdhAra stambha hai| 1. stutividyA, samantabhadrAcArya, vIrasevA mandira, sarasAvA (sahAranapura), 30 julAI 1950, prastAvanA, pRsstth-5| vahI, prastAvanA, pRSTha-11 svayaMbhUstotra, samantabhadrAcArya, 86-87 / stutividyA, samantabhadrAcArya, 22, 24, 70 / vahI 2,50, 521 vahI, 2,6-9,21,30-35,39-42,45,58-63,65,67-71,73-78,80,82,99, 101-1051 vahI, 3, 4, 18-21, 27, 36, 43, 44,56, 90, 92 / vahI, 10, 83, 88,951 vahI, 22, 26, 53,541 vahI, 48, 64, 66, 1001 vahI, 50,89,911 vahI, 57, 96, 98 / / vahI, 110-115 / vahI, 861 mIla roDa, gaMjabAsodA, vidizA, ma.pra.-464221 10. 11. 12. 13. 14. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 aprela-1996 te AcArya samaMtabhadra kI ratnakaraMDa zrAvakAcAra - zrImatI prabhAvatI jaina bhAratIya AcArya-paramparA meM ativiziSTa advitIya pratibhAzAlI dArzanika, saMpUrNatA ko digdarzita karanevAle anupama kavitva-zaktisampanna, AdhyAtmika alaukikatA se pUrNa gauravazAlI AcAryoM meM ziromaNi svAmI samaMtabhadra ke viSaya meM jitanA bhI kahA jAye, kama hai| bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt aneka utkRSTa manISI bhAratabhUmi para hue haiM, parantu unameM AgAmI tIrthaMkara hone kA saubhAgya zalAkA puruSoM meM rAjA zreNika ke sAtha svAmI samaMtabhadra ko hI prApta ho sakA hai| aneka uttaravartI digambara evaM zvetAmbara AcAryoM ne, jaina-ajaina manISiyoM ne, prakhyAta evaM prAmANika vidvAnoM ne ApakI alaukika sAhitya-marmajJatA, dArzanika sUkSmatA, adbhuta tArkikatA, bhakti evaM darzana kI adbhuta samanvayatA jaise guNoM kI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| samaMtabhadrAcArya ne anekAtaMvAda evaM syAdvAda ke mAdhyama se jina-zAsana-darzana kI sarvatonmukhI unnatikara bhAratIya darzana ke cahuMmukhI vikAsa meM vilakSaNa yogadAna diyA hai| AcArya samaMtabhadra AcArya kuMdakuMda ke sadRza digambara jaina sAhitya ke prANa-pratiSThApaka haiN| unakI utkRSTa evaM alaukika racanAoM meM bhavya jIvoM ke kalyANa kI bhAvanA nihita hai| samaMtabhadrAcArya ke upalabdha graMthoM meM zrAvakAcAra eka pramukha graMtha hai / use upAsakAdhyayana bhI kahate haiN| AcArya samaMtabhadra ne itane gahana viSaya ko kevala 150 kArikAoM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA 18 meM sUtrabaddha kiyA hai, isase unakI vizAla zruta-samudra ko maMthana karanevAlI zruta-saMpatti kA bhI paricaya hotA hai / zrI vAdirAja sUri ne ise akSaya sukhAvaha aura prabhAcaMdra ne akhila sAgaramArga ko prakAzita karanevAlA nirmala sUrya kahA hai| yaha jaina sAhitya kA suprasiddha graMtha hai jo pratyeka choTe-bar3e zAstra bhaMDAra meM pAyA jAtA hai| isakA hindI, aMgrejI, marAThI Adi bhASAoM meM anuvAda prakAzita ho cukA hai| 72 isa graMtha meM zrAvakoM ko lakSya karake usa samIcIna dharma kA upadeza diyA hai jo karmoM kA nAzaka evaM saMsAra ke dukhoM se nikAlakara uttama sukhoM ko dhAraNa karanevAlA hai| yaha dharma samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritrarUpa hai aura vahI ArAdhya hai| darzana Adi kI jo sthiti isake pratikUla hai, arthAt jo samyak - rUpa na hokara mithyA - rUpa hai vahI adharma hai aura saMsAra - paribhramaNa kA kAraNa hai| paM. khUbacaMda jI jaina zAstrI dvArA racita 'ratnatraya-caMdrikA' ke vibhinna bhAgoM meM ratnakaraMDa zrAvakAcAra kI bhASA - TIkA vistRtarUpa se kI gaI hai| anya vidvAnoM ne bhI vibhinna bhASAoM meM TIkAeM kI haiN| 1 isa graMtha meM dharma ke samyagdarzanAdi tInoM aMgoM kA vistArapUrvaka varNana hai / use sAta paricchedoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| pratyeka pariccheda kA saMkSipta varNana isa prakAra hai - maMgalAcaraNa namaH zrIvardhamAnAya, nirdhUta kalilAtmane / sAlokAnAM trilokAnAM yadvidyA darpaNAyate // 1 // - karma- mala ko dhokara apanI AtmA ko zuddha karanevAle zrI varddhamAna jinendra ko namaskAra karatA hU~, jinakA kevalajJAna alokAkAza sahita tInoM lokoM ko darpaNa ke samAna jhalakAtA hai / arthAt anaMta catuSTaya-rUpa aMtaraMga lakSmI evaM samavazaraNa Adi rUpa bahiraMga lakSmI se vibhUSita bhagavAna mahAvIra ko evaM paramAtizaya prApta kevalajJAnI caubIsa tIrthaMkaroM ko namaskAra karatA huuN| ve apane evaM dUsaroM ke karmoM ke nAzaka haiN| darpaNa ke sadRza darzaka ke netroM se dikhanevAle usake mukha Adika ke prakAzaka haiN| ThIka usI prakAra jinakA kevalajJAna AlokAkAza sahita trikAlavartI anaMtAnaMta paryAyoM sahita SaDdravyoM ke samUharUpa loka ko krama binA eka sAtha jAnate haiM / uddezya yA dharma kA lakSaNa dezayAmi samIcInaM, dharmaM karmanivarhaNam / saMsAraduHkhataH satvAn, yo dharatyuttame sukhe // 2 // - karmoM ke nAzaka, abaMdhita, samIcIna evaM rakSaka, upakArI usa dharma kA kathana kahU~gA jo saMsArI prANI ko saMsAra ke zArIrika evaM mAnasika Adi dukhoM se chuTakArA dilAkara mokSa - sukha ko prApta karAtA hai / sadRSTijJAnavRttAni, dharmaM dharmezvarA viduH / yadIya- pratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH // 3 // samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyagcAritra - inhIM kA nAma dharma hai| yahI mokSamArga hai| inase viparIta Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcaritra - ye tInoM saMsAra-du:kha ke kAraNa haiN| ye kabhI bhI sukha ke hetu nahIM ho sakate haiN| . samyagdarzana kA lakSaNa zraddhAnAM, paramArthAnAmAptAgama tapo-bhRtAm / trimUDhA poDhamaSTAMgaM, samyagadarzanamasmayam // 4 // - sacce Apta, Agama evaM muni (deva, zAstra, guru) kA tIna mUr3hatArahita, ATha aMgasahita, ATha mada-rahita jaisA kA taisA zraddhAna samyagdarzana (samyaktva) kahalAtA hai| satyArtha deva (Apta) kA lakSaNa AptenotsannadoSeNa, sarvajJenAgamezinA / bhavitavyaM niyogena, nAnyathAhyAptatA bhavet / / 5 // . - jo vItarAga (18 doSarahita), sarvajJa evaM hitopadezI haiM ve hI sacce deva haiN| kintu jo ina guNoM se rahita haiM ve Apta nahIM ho sakate arthAt sacce deva nahIM ho sakate haiN| - 1. prathama pariccheda meM satyArtha, Apta, Agama aura tapomRta ke trimUr3hatArahita tathA ATha madahIna aura aSTa aMgasahita zraddhAna ko samyagdarzana batalAyA hai| Apta, Agama, tapasvI ke lakSaNa, loka, deva, pAkhaMDI, mUr3hatAoM kA svarUpa, jJAnAdi aSTa karmoM ke nAma aura ni:zaMkAdi aSTa aMgoM ke mahatvapUrNa lakSaNa evaM ina aMgoM ke sAdhaka prasiddha vyaktiyoM ke nAma diye haiN| dharma kA lakSaNa, samyagdarzana, deva-zAstra-guru kA lakSaNa, mUr3hatA, mada ke nAma evaM samyagdarzana kI mahimA kA vistAra ke sAtha varNana kiyA hai| samyagdarzana ke lakSaNa, viSaya, guNa, doSa, niHzreyasa tathA abhyudayika phala kA varNana kiyA hai| inameM nimnalikhita vizeSatAeM dRSTigocara hotI haiM - (1) samyagdarzana yukta cAMDAla bhI pUjya hai| (2) jJAna aura cAritra kI apekSA samyagdarzana mukhya hai| vaha mokSa-mArga meM khevaTiyA ke sadRza hai, usake binA jJAna-cAritra kI utpatti, sthiti, vRddhi aura phalodaya usI taraha nahIM ho pAte ___ jisa taraha bIja ke abhAva meM vRkSa kI utpatti Adi nahIM ho paate| (3) nirmohI samyagdRSTi gRhastha mokSamArgI hai, parantu mohI (mithyAdRSTi) muni mokSamArgI nhiiN| ataeva mohI muni se nirmohI gRhastha zreSTha hai| 2. dvitIya pariccheda meM samyagjJAna kA lakSaNa dekara usake viSayabhUta prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga kA sAmAnya svarUpa diyA hai| 3. tRtIya pariccheda meM samyagcAritra ke dhAraNa karane kI pAtratA aura AvazyakatA kA varNana karate hue use hiMsA, asatya, corI, maithuna aura parigraharUpa pApa-praNAliyoM se viratirUpa batalAyA hai| sakala cAritra muniyoM ke hotA hai aura vikala cAritra parigrahasahita gRhasthoM ke hotA hai| gRhasthoM ke yogya vikala Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 cAritra ke bAraha bheda kiye haiM jinameM pAMca mahAvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata zAmila haiN| isake bAda hiMsA, asatya, corI, kuzIla aura parigraharUpI pAMca pApoM ke sthUlarUpa se tyAga ko aNuvrata batalAyA hai| ahiMsAdi pAMcoM aNuvratoM kA svarUpa usake pAMca-pAMca aticAroMsahita diyA hai| sAtha hI yaha prati kiyA hai - madya-mAMsa aura madhu ke tyAgasahita ye pAMca aNuvrata gRhasthoM ke aSTa mUlaguNa kahalAte haiN| 74 4. cauthe pariccheda meM digvrata, anarthadaMDavrata aura bhogopabhoga-parimANa vrata nAma se tIna guNavratoM kA unake pAMca-pAMca aticAroMsahita varNana hai| pApopadeza, hiMsAdAna, apadhyAna, duHzruti aura pramAdacaryAaise anarthadaMDa ke pAMca bhedoM kA varNana hai, bhogopabhoga kI vyAkhyA hai aura usameM kucha vizeSa tyAga ka vidhAna, vrata kA lakSaNa aura yama-niyama kA svarUpa bhI diyA hai| 5. pAMcave pariccheda meM dezAvakAzika, sAmAyika, prauSadha upavAsa aura vaiyAvRtya nAma se cAra zikSAvratoM kA pAMca-pAMca aticAroM sahita varNana hai| sAmAyika aura proSadhopavAsa ke kathana meM kucha vizeSa kartavyoM kA bhI ullekha kiyA hai aura sAmAyika ke samaya gRhastha ke celopasRSTa muni kI upamA dI hai| vaiyAvRtya meM saMyamiyoM ko dAna dene aura devAdhideva kI pUjA karane kA bhI vidhAna kiyA hai aura usa dAna ke AhAra, auSadha, upakaraNa, AvAsa- aise cAra bheda kiye haiN| 6. chaThe pariccheda meM anuSThAnAvasthA ke nivezasahita sallekhanA - samAdhimaraNa kA svarUpa aura usakI AvazyakatA kA pratipAdana karate hue saMkSepa meM samAdhimaraNa kI vidhi kA ullekha kiyA hai aura sallekhanA ke pAMca aticAra bhI diye haiN| aMta meM niHzreyasa sukha ke svarUpa kA kucha digdarzana bhI karAyA hai| 7. sAtaveM pariccheda meM zrAvakoM ke una gyAraha padoM kA svarUpa diyA hai jinheM pratimA bhI kahate haiM / unameM uttarottara pratimAoM ke guNa pUrva kI pratimAoM ke saMpUrNa guNoM ko liye hue hote haiM aura isa taraha kramazaH vivRddha hokara tiSThate haiN| ina pratimAoM meM pratyeka pratimAdhArI kA svarUpa batAyA hai| karane yogya va na karane yogya AcaraNa kI vyAkhyA bhI mokSa - mahala meM jAne ke lie ye kramaza: sIr3hiyAM haiN| pratimAoM meM vRddhi karate hue uttarottara gyArahavIM pratimA meM pahuMca jAtA hai| ratnakaraMDa ke nimna pada meM upasaMhArarUpa meM AtmA ko samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ina ratnoM kI piTArI banA lene kI preraNA dI hai aura usakA phala tInoM lokoM meM saba arthoM kI siddhi batAyA hai yena svayaM vItakalaMkavidyA- dRSTikriyA ratnakaraMDabhAvam / nItastamAyAti patIcchayeva, sarvArthasiddhistriSuviSTapeSu ||1491 ratnakaraMDa zrAvakAcAra svAmI samaMtabhadra kI maulika evaM praur3ha sAhitya kI prAmANika kRti hai / zrAvakacAra dhArmika dRSTi se likhA gayA hai aura usake dvArA sAmAnya logoM ko dharma kA jJAna karAnA iSTa hai| ataH zrAvakAcAra zraddhApradhAna zrAvakoM ke dharma kA pratipAdaka graMtha hai| sArAMzataH isa graMtha meM zrAvakoM ke anuSThAna dharma kA jo varNana diyA hai vaha bar3A hI hRdayagrAhI, samIcIna, sukhamUlaka aura prAmANika hai / isaliye pratyeka gRhastha ko cAhe vaha strI ho yA puruSa, isa graMtha kA adhyayana-manana karanA caahie| isake Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 anukUla AcaraNa niHsaMdeha kalyANa kA kartA hai aura AtmA ko unnata tathA svAdhIna banAne meM samartha hai| graMtha kI bhASA bar3I hI madhura, praur3ha aura artha-gaurava ko liye huye hai| niHsaMdeha yaha graMtha dharma-ratnoM kA choTAsA piTArA hai aura isIliye isakA nAma ratnakaraMDa bahuta hI sArthaka jAna par3atA hai| isase pahale kA isa viSaya kA koI bhI svataMtra graMtha upalabdha nahIM hai| puruSArtha siddhayupAya, cAritrasAra, upAsakAdhyayana, amitagati zrAvakAcAra, vasunaMdi zrAvakAcAra, sAgAra dharmAmRta aura lATI saMhitA Adi prasiddha graMtha isake bAda hI bane hue haiN| choTA hone para bhI isameM zrAvakoM ke lie kalyANakArI dharma-ratnoM kA saMgraha kiyA hai, ve avazya hI bahumUlya haiN| samaMtabhadra svAmI kA mata thA ki nirmohI (samyagdRSTi) gRhastha mokSamArgI hai, paraMtu mohI muni mokSamArgI nahIM hai aura isIliye mohI muni se nirmohI gRhastha zreSTha hai| unakA sAdhu jIvana, unakI isa yukti kA pratibiMba thaa| dvArA- pro. ela. sI. jaina 554, sarrAphA, dIkSA jvailarsa ke Upara jabalapura-482002 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jainavidyA 18 naivAsato janma sato . sata: kathaMcitta dasatvazaktiH khe nAsti puSpaM taruSu prasiddham / sarvasvabhAvacyutamapramANaM svavAgviruddhaM tava dRSTito'nyat // 23 // na sarvathA nityamudetyapaiti na ca kriyAkArakamatra yuktam / naivAsato janma sato na nAzo dIpastama: pudgalabhAvato'sti / / 24 / / vidhirniSeghazca kathaMcidiSTau vivakSayA mukhyaguNavyavasthA / iti praNItiH sumatestaveyaM matipravekaH stuvato'stu nAtha ||25|| - svayaMbhUstotra - jo sat hai usake kathaMcit asatvazakti bhI hotI hai| jaise - puSpa vRkSoM para to astitva liye hue - prasiddha hai parantu AkAza para usakA astitva nahIM hai / AkAza kI apekSA vaha asat-rUpa hai| yadi vastutatva ko sarvathA svabhAvacyuta mAnA jAya to vaha apramANa ThaharatA hai| isI se ApakI dRSTi se sarvajIvAdi tatva kathaMcit sat-asatarUpa anekAtmaka haiN| isa mata se bhinna vaha vacana - viruddha hai / * yadi vastu sarvathA nitya ho to vaha udaya asta ko prApta nahIM ho sakatI aura na usameM kriyAkAraka kI hI yojanA bana sakatI hai| jo sarvathA asat hai usakA kabhI janma nahIM hotA aura jo sat hai usakA kabhI nAza nahIM hotA / dIpaka bhI bujhane para sarvathA nAza ko prApta nahIM hotA kintu usa andhakArarUpa pudgala-paryAya ko dhAraNa kiye hue apanA astitva rakhatA hai| - vidhi aura niSedha donoM kathaMcit iSTa haiN| vivakSA se unameM mukhya-gauNa kI vivakSA hotI hai| isa prakAra he sumati jina ! ApakA jo yaha tatvapraNayana hai isa tatvapraNayana ke dvArA ApakI stuti karanevAle mujhe totA kI mati kA utkarSa hove / anu. - paM. jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 aprela-1996 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' kI pAribhASika zabdAvali : prayoga aura prayojana - vidyAvAridhi DaoN. mahendrasAgara pracaMDiyA madrAsa prAnta meM kAMcIvarama ke sannikaTa phaNimaNDalAntargata uragapura nAmaka grAma hai| vahA~ sambhrAnta kSatriya parivAra ke pramukha kAkustha varmA ke yahA~ saMvata 125 meM putra-ratna kA janma huA' / bAlaka kA nAma rakhA gayA zAntivarmA, nAmAnurUpa bAlaka zAnta svabhAva kA thaa| sAtA-asAtA karmoM ko bhogate hue Apane antevAsI ke rUpa meM prArambhika zikSArjana kiyaa| Apane aneka tIrthATana kie tathA sAdhu-saMtoM kA zubha sAnnidhya prApta kiyaa| antatogatvA Apa digambara municaryA meM dIkSita hue aura nAma rakhA gayA - svAmI samantabhadra / dIkSoparAnta Apane prAkRta, saMskRta, kannar3a tathA tamila bhASAoM kA gambhIra adhyayana kiyA aura aneka upayogI graMthoM kA praNayana kara sva-para kalyANa ko prApta hue| ratnakaraNDa zrAvakAcAra, Apta mImAMsA, yuktyanuzAsana, jinazataka aura svayaMbhUstotra jaise graMtharAja adhika ullekhanIya haiN| jaina jagata meM zrAvakacaryA ko saMyata aura sugaThita rakhane ke lie ratnakaraNDa zrAvakAcAra kA avadAna atyadhika mUlyavAna hai| karaNDa zabda kA artha hai - manjUSA / zrAvaka arthAt gRhasthacaryA ke AcAra-ratnoM kI maJjUSA hai - ratnakaraNDa zrAvakAcAra / gRhasthacaryA ke lie ratnakaraNDa zrAvakAcAra vastuta: eka naitika saMvidhAna hai| isake anusAra AcaraNa karane se jIvana kA vikAsa sunizcita hai| Aja kA jIvana anekamukhI pradUSaNoM aura vikAroM se sampRkta hai phalasvarUpa Aja kA AdamI AdamI ke rakta kA pyAsA ho gayA hai| isa bhayaMkara Adhi Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 aura vyAdhi se ubarane ke lie ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI prAsaMgikatA Aja bhI asaMdigdha hai| ratnakaraNDa kI zabdAvali Aja ke pAThI ke lie vastuta: pAribhASika ho gayI hai| jana-sAmAnya ke lie usa zabdAvali kA prayoga aura prayojana vastuta: vizeSa adhyayana aura anuzIlana kI apekSA rakhatA hai / isI abhAva ko dhyAna meM rakhakara 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI pAribhASika zabdAvali: prayoga aura prayojana' viSayaka saMkSipta adhyayana karanA yahA~ hamArA mUlAbhipreta hai / ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM prayukta sAta pAribhASika zabdoM kA vizleSaNa akArAdi krama se nimnAMkita rUpa meM kiyA jA sakatA hai, yathA 1- aticAra, 4- pratimA, 7- sAmAyika / aticAra yathA - aticAra zabda ke aneka artha kie gae haiM - atikramaNa, Age bar3ha jAnA, eka rAzi kA bhoga kAla samApta hue binA dUsare meM calA jAnA, maryAdA kA ullaMghana, bahuta khela-tamAze dekhane kA doSa Adi arthaabhiprAya ullekhanIya haiN| 1 2 jainAgama meM aticAra zabda se jo artha liyA gayA hai usameM nijatA mukhara ho uThI hai / kisI karane yogya kArya ke na karane para aura tyAgane yogya padArtha ke tyAga na karane para jo pApa hotA hai use vastutaH aticAra kahA gayA hai ' / AcArya samantabhadra ne zrAvakAcAra meM vividha vratoM ke saMdarbha meM aticAra zabda kA prayoga kiyA hai| 3 -- -- 2- anuyoga, 5- vaiyAvRttya, - aNuvrata meM pA~ca-pA~ca prakAra kA aticAra guNavrata meM pA~ca-pA~ca prakAra kA aticAra zikSAvrata meM pA~ca-pA~ca prakAra kA aticAra 4 saMlekhanA meM pA~ca prakAra kA aticAra -- - jaina vidyA 18 - 3- deva, 6- sallekhanA, paccIsa prakAra, pandraha prakAra, bIsa prakAra, pA~ca prakAra / ( 1 ) chedana - arthAt nAka, kAna Adi aMgoM kA kATanA / (2) baMdhana arthAt rassI yA jaMjIra se kisI ko bA~dhanA / isa prakAra ukta vratoM ke saMdarbha meM paiMsaTha prakAra ke aticAroM kI carcA ullikhita hai / ina sabhI aticAroM kI kramika sthiti para nimna prakAra vicAra kiyA jA sakatA hai| ahiMsANuvrata ke aticAra nimnAMkita haiM', yathA (3) pIr3ana pITanA, ghAyala karanA / (4) atibhArArohaNa - zakti aura sAmarthya se adhika bojha lAdanA / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 79 (5) AhAravAraNA - AhAra-pAnI Adi na denA yA samaya para na denaa| satyANuvrata ke aticAroM kA vivaraNa nimna prakAra hai - (1) jhUThA upadeza denaa| (2) strI-puruSoM kI gopanIyatA ko bhaMga krnaa| (3) zArIrika ceSTA dvArA abhiprAya jAnakara IrSyA se dUsare kI bAta ko prakaTa karanA - ujAgara krnaa| (4) jhUThe lekha likhnaa| (5) kisI kI dharohara kA haraNa krnaa| acauryavrata ke aticAra nimnAMkita haiM - (1) corI kI prareNA denaa| (2) corI kA mAla lenaa| (3) kara Adi ko chipAnA, bhugatAna na karanA athavA kama krnaa| (4) khAdya-akhAdya padArthoM meM milAvaTa krnaa| (5) mApane-taulane meM kama karanA athavA Adhikya krnaa| brahmacarya vrata ke aticAra ullekha nimnAMkita draSTavya haiM - (1) dUsare kA vivAha kraanaa| (2) kAma-sevana ke lie nizcita aMgoM se bhinna aMgoM dvArA kAma-sevana krnaa| (3) zArIrika tathA vAcanika pravRtti krnaa| (4) apanI patnI ke bhogane meM bhI atyanta Asakti rkhnaa| (5) vyabhicAriNI striyoM se sambandha rkhnaa| aparigrahavrata ke aticAra nimnAMkita haiM(1) ativaahn| (2) atisNgrh| (3) ativismy| (4) atilobh| (5) atibhAravahana (adhika lobha ke abhiprAya se)| aNuvratoM kI bhA~ti guNavratoM meM bhI pA~ca-pA~ca aticAroM kI carcA kI gayI hai jo nimnAMkita haiM - digvata vrata ke aticAra nimnalikhita haiM:(1) ajJAna athavA pramAda se Urdhva dizA kI maryAdA kA ullaMghana krnaa| (2) ajJAna athavA pramAda se adhodizA kI maryAdA kA ullaMghana krnaa| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 (3) ajJAna athavA pramAda se dizA aura vidizAoM kI maryAdA kA ullaMghana krnaa| (4) ajJAna athavA pramAda se kisI dizA kI sImA ghaTA-bar3hA lenaa| (5) pUrva meM kI huI maryAdA ko ajJAna athavA pramAda se bhUla jaanaa| anarthadaNDa vrata ke aticAroM kI carcA nimnAMkita hai| daNDa zabda bhI pAribhASika hai| isa zabda kA artha hai mana, vacana, kAya kI azubha prvRtti| (1) kandarpa-arthAt rAga se hAsyayukta gande zabda bolnaa| (2) kautkucya-arthAt hAsya aura azlIla vacanasahita kAyika kuceSTA krnaa| (3) maukharya - AvazyakatA se adhika mukhara honA arthAt adhika bolnaa| (4) atiprasAdhana-bhogopabhoga kI cIjoM ko AvazyakatA se adhika rkhnaa| (5) asamIkSyAdhikaraNa arthAt binA vicAre kAma krnaa| bhogopabhoga parimANavrata ke aticAra nimna prakAra haiN| - (1) viSayarUpa viSa meM Asakta honaa| (2) bhoge hue viSayoM ko smaraNa krnaa| (3) isa bhava ke arthAt vartamAna ke viSayoM ko bhogane meM atyanta lAlasA rkhnaa| (4) para-bhava arthAt bhaviSya ke viSayabhogoM kI tRSNA rkhnaa| (5) viSaya ke na bhogane para bhI viSaya-bhogane jaisA anubhava krnaa| isa aticAra meM bhoga aura upabhoga do zabdoM kA prayoga huA hai| jo eka bAra bhogane meM Ae use bhoga aura jise bAra-bAra bhogane kI pravRtti ho use upabhoga kahA gayA hai| aNuvratoM aura guNavratoM kI bhA~ti jIvana-sAdhanA ke lie zikSAvratoM kA bhI vidhAna kiyA gayA hai| ina vratoM meM bhI aticAroM kI carcA ullikhita hai| isa dRSTi se sarvaprathama dezAvakAzika vrata ke aticAra nimnAMkita haiN|2(1) preSaNa - svayaM maryAdA ke bhItara rahate hue kisI dUsare ko maryAdA ke bAhara apane kArya ke lie bhejnaa| (2) zabda-svayaM maryAdA ke bhItara rahakara bAhara kAma karanevAloM ko khA~sakara yA anya kisI zabda ke dvArA saceta krnaa| (3) Anayana - maryAdA ke bAhara se kisI vastu ko mNgaanaa| (4) rUpAbhivyakti - maryAdA ke bAhara kAma karanevAloM ko apanA rUpa dikhAkara sAvadhAna krnaa| (5) pudgalakSepa - kaMkar3a-patthara pheMkakara bAhara ke logoM ko izArA krnaa| sAmAyika ke aticAra bhI pA~ca prakAra ke kahe gae haiN|3(1) vAgdu:praNidhAna - arthAt zAstraviruddha azuddha pATha krnaa| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 (2) ( 3 ) ( 4 ) ( 5 ) kAya duHpraNidhAna arthAt zarIra ko caMcala karanA / mAnasa duH pANidhAna - arthAt mana se duSTa pariNAma karanA, mana ko sthira na karanA / anAdara - sAmAyika kI vidhi kA Adara nahIM karanA / asmaraNa - sAmAyika pATha yA maMtra vagairaha bhUla jAnA / proSadhopavAsa ke aticAra nimnAMkita haiM" ( 3 ) ( 4 ) ( 5 ) - (1) adRSTamRSTa grahaNa - bhUkha se pIr3ita hokara binA dekhI - zodhI huI vastuoM ko uThAnA / (2) adRSTamRSTa visarga- binA dekhI - zodhI huI bhUmi para mala-mUtra Adi karanA / adRSTamRSTAstaraNa - binA dekhI - zodhI huI bhUmi para Asana Adi bichAnA / anAdara - Avazyaka kAmoM meM Adara na honA' 5 asmaraNa - vidhi ko bhUla jAnA / vaiyAvRtya ke aticAra nimnarUpa se ullikhita haiM 15 (1) harita pidhAna (2) ( 3 ) (4) asmaraNa - dAna kI vidhi Adi bhUla jAnA / (5) matsaratva - dUsare dAtAroM kI prazaMsA ko na sahanA athavA IrSyA-bhAva se AhAra denA / - - dene yogya AhAra ko hare pattoM se DhakanA / harita nidhAna dene yogya AhAra ko hare pattoM para parosanA / - anAdara - Adara se nahIM denA / . sallekhanA ke saMdarbha meM bhI pA~ca prakAra ke aticAroM kI carcA kI gayI hai " / sallekhanA mRtyu kA uttama Ayojana hai| isake sampAdana hetu pA~ca aticAroM kA sarvathA tyAga Avazyaka hai. (1) jIvitAzaMsA- jIne kI abhilASA karanA / (2) ( 3 ) ( 4 ) (5) - maraNAzaMsA - adhika takalIpha hone se marane kI icchA karanA / bhaya paraloka kA bhaya / mitrasmRti paricita mitroM kA smaraNa karanA / nidAna - paraloka meM uttama bhoga Adi kI icchA karanA / 81 saMgata hai vahA~ ajJAna aura pramAda ke vazIbhUta hone se AcaraNa meM zithilatA kI bhI sambhAvanA utpanna ho jAtI hai| aisI sthiti meM aticAra kA udaya aura unnayana hotA hai| Aja mAnavIyacaryA prAyaH vrata-vihIna ho gayI hai, usameM aticAroM kA Adhikya hai| phalasvarUpa jana-jIvana duHkha - dvandvoM se sampRkta hai| anuyoga AcArya - paramparA se Agata mUla siddhAnta ko Agama kahate haiN| 7 / Agama vastuta: cAra bhAgoM meM * vibhakta haiM, jinheM anuyoga kahate haiM / yathA - Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 (1) prathamAnuyoga, (2) karaNAnuyoga, (3) caraNAnuyoga, (4) drvyaanuyog| prathamAnuyoga - prathamAnuyoga paurANika prasaMgoM kA varNana karatA hai / AcArya samantabhadra ne prathamAnuyoga ko pAribhASita karate hue kahA ki jisameM mahApuruSoM ke jIvanacaritra likhe hoM use prathamAnuyoga kahate haiN| isa anuyoga meM purANoM, tajjanya aneka caritra, kathAkoza sammilita kie gae haiN| karaNAnuyoga - karaNa eka maulika zabda hai jisakA abhiprAya hai gaNita-sUtra athavA AtmA ke pariNAma / jisa anuyoga meM isI loka-aloka kA varNana ho, utsarpiNI-avasarpiNI Adi kAloM kA kathana ho, manuSya Adi gatiyoM tathA guNasthAna Adi kA varNana ho vaha vastuta: karaNAnuyoga kahalAtA hai| 20 isa anuyoga meM trilokasAra, jambUdvIpa prajJapti tathA gommaTasAra Adi graMtharAja ullekhanIya haiN| caraNAnuyoga - upAsakAdhyayana Adi meM zrAvaka kA dharma aura mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA Adi meM yati kA dharma jahA~ mukhyatA se kahA gayA hai use vastuta: caraNAnuyoga kahA jAtA hai / isI bAta ko. vivecya kRti meM isa prakAra paribhASita kiyA gayA hai - vaha anuyoga jisameM gRhastha aura muniyoM ke cAritra kA varNana kiyA gayA ho vaha caraNAnuyoga kahalAtA hai| isa dRSTi se mUlAcAra, anagAra-dharmAmRta, dharmasaMgrahazrAvakAcAra Adi ullekhanIya graMtha haiN| dravyAnuyoga - tattvArtha siddhAnta, zuddha-azuddha jIva Adi SaT dravyoM kA varNana jisa anuyoga meM kiyA gayA hai usa anuyoga ko dravyAnuyoga kahate haiN| isI abhipreta ko vivecya kRti meM isa prakAra kahA hai ki jisa anuyoga meM jIva Adi sapta tatvoM, puNya aura pApa tathA SaT dravyoM kA varNana kiyA gayA hai use dravyAnuyoga kahate haiN| Aja jIvana meM svAdhyAya ke saMskAra hI lupta ho rahe haiM, yatkiMcit par3hA bhI jA rahA hai, vaha jAgatika jIvana ko protsAhana detA hai aura jIva-kalyANa ke lie kahIM koI vAtAvaraNa hI sulabha nahIM ho pA rahA hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM gRhasthakalyANArtha aneka upayogI saMdarbho kI carcA kI gayI hai| pUrva puruSoM ke prabhAvaka AkhyAna, loka-bodha, jIva-zuddhi tathA AdhyAtmika utkarSa ke lie pRthak-pRthak rUpa se jahA~ zAstroM, sUktoM aura vividha sAmagrI kI carcA kI gayI hai, unake svAdhyAya kie binA bhalA vyakti ke sudhArauddhAra kI sambhAvanA kaise kI jA sakatI hai ? isa prakAra Aja anuyoga kI pAribhASikatA aura lAkSaNikatA kA abhyAsa kie binA bhalA koI kaise lAbhAnvita ho sakatA hai ? deva sAmAnyata: svarga meM vicaraNa karanevAlA divya zaktisampanna amara prANI deva kahalAtA hai| isI ko devatA, paramAtmA, indra bhI kahate haiM / jainAgama meM deva zabda kA prayoga vItarAgI bhagavAn arthAt arhatasiddha ke lie hotA hai / ullekhanIya bAta yaha hai ki yahA~ vItarAga-deva kisI kI mA~ga ko nahIM puurte| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 sAdhaka ko pratyeka upalabdhi ke lie svayaM puruSArtha karanA hotA hai| deva-darzana se mAtra apane meM pracchanna Atma-zakti ko jagAyA jAtA hai| AcArya samantabhadra bhI deva arthAt Apta ko vItarAgI, sarvajJa aura hitopadezI svIkArate 1 pratimA miTTI, pASANa athavA dhAtu kI mUrti vastutaH pratimA kahalAtI hai 28 / pratimA zabda jainAgama meM zreNI evaM avasthA ke lie bhI prayukta huA hai 29 / dezasaMyama kA ghAta karanevAlI kaSAyoM ke kSayopazama kI vRddhi ke vaza se zrAvaka yA gRhastha ke gyAraha saMyama sthAna hote haiM / inhIM ke AdhAra para zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ kahI gayI haiM / yathA - 1 1. darzana pratimA, 2. vrata pratimA, 3. sAmAyika pratimA, 4. proSadha pratimA, 5. sacitta - tyAga pratimA, 6. rAtri - bhojana tyAga pratimA, 7. brahmacarya pratimA, 8. Arambha-tyAga pratimA, 9. parigraha- tyAga pratimA, 10. anumati-tyAga pratimA, 11. uddiSTa - tyAga pratimA / Agama meM prathama chaha pratimAe~ jaghanya mAnI jAtI haiM, sAta-ATha aura navamI pratimAe~ madhyama kahalAtI haiN| dasavIM-gyArahavIM pratimAe~ uttama mAnI jAtI haiN| aba yahA~ pratyeka pratimA para saMkSepa meM carcA kreNge| yathA - 1. 2. 83 3. 4. 5. darzana pratimA - darzana pratimAdhArI saMsAra aura zArIrika bhogoM se virakta paMca parameSThiyoM kA bhakta hotA hai tathA samyak darzana se vizuddha rahatA hai" / vivecya kRti meM jo zrAvaka samyagdarzana se zuddha ho, zarIra evaM viSaya-bhogoM se udAsIna ho, paMca parameSThI kA zraddhAnI ho tathA aSTamUla guNoM kA dhAraka ho vastuta: vahI darzana pratimA kA dhAraka kahalAtA hai'+- / vrata pratimA - zalya aura aticArarahita paMcANuvratoM, guNavratoM aura zikSAvratoM kA dRr3hatApUrvaka pAlaka vrata pratimA kA dhAraka hotA hai / vivecya kRti meM isI Azaya arthAt dvAdaza zIlavratoM ke pAlaka ko vrata pratimAdhArI kahA hai 34 / sAmAyika pratimA - kAyotsarga meM sthita zrAvaka anukUla-pratikUla sthiti meM samabhAva se svapara ko dekhatA hai| vaha siddha-svarUpa ko dhyAna karatA hai''| vivecya kRti meM sAmAyika pratima kAyotsarga sthiti meM mana, vacana, kAya ko zuddha rakhakara prAtaH, madhyAhna aura sAMyakAla tIna bAra sAmAyika dhyAna karatA hai 36 1 proSadha pratimA - aSTamI aura caturdazI (ke cAroM) parvoM meM zubha dhyAna meM tatpara eka bAra savidhi AhAra-grahaNa karatA hai vaha zrAvaka proSadha pratimAdhArI hotA hai" / vivecya kRtikAra ne proSadha pratimAdhArI ko ekAzana tathA rasoM kA tyAga karane kA nirdeza diyA hai " / sacitta-tyAga pratimA - harita, chAla - patra, pravAla, phala, bIja aura aprAsuka jala jo parityAga karatA hai vaha sacitta tyAga - pratimA kA dhArI kahalAtA hai" / isI bhAva kI anumodanA karate hue vivecya kRtikAra ne spaSTa kiyA ki isa pratimA kA dhArI kacce mUla, phala, zAka, zAkhA, karIra, kanda, puSpa aura bIjoM kA sarvathA tyAgI hotA hai | Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 6. rAtri-bhojana-tyAga pratimA - jo sAdhaka cAroM prakAra kA AhAra evaM jala rAtri meM tyAgatA hai sAtha hI mana, vacana, kAya tathA kRta, kArita aura anumodanA se maithuna-divA kA tyAga karatA hai| vivecya kRti meM isa pratimA kAdhArI dayAlu zrAvaka rAtri meM cAroM prakAra ke bhojana kA tyAga kara detA 8. brahmacarya pratimA - isa pratimA kA dhArI zrAvaka mana, vacana, kAya; kRta, kArita aura anumodanAguNita nau prakAra ke brahmacarya kA tyAga karatA hai / vivecya kRti meM ullikhita hai ki jo zrAvaka zArIrika azucitA kA anubhavakara kAma-sevana kA sarvathA tyAga kara detA hai vaha isa pratimA kA dhArI hotA hai| Arambha-tyAga-pratimA - Arambha zabda kA artha hai prANiyoM ko duHkha pahu~cAnevAlI pravRtti / isa pratimA kA dhArI zrAvaka gRhakArya meM honevAlI hiMsA kA sarvadA ke lie tyAga kara detA hai| vivecyakRti meM bhI isa pratimA kA dhArI jIva hiMsA ke kAraNAbhUta naukarI, khetI tathA vyApAra Adi ArambhoM kA tyAga kara detA hai| parigraha-tyAga pratimA - jo Avazyaka vastrAdi ko rakhakara zeSa sabhI parigraha tyAgatA hai vahI parigraha-tyAga pratimA ko dhAraNa kara sakatA hai / vivecya kRti meM zrAvaka dvArA daza parigrahoM arthAt, kSetra, vAstu, dhana, dhAnya, dvipada, catuSpada, yAna, zayana, Asana, kupya aura bhANDa meM mamatA chor3akara santoSa-vRtti dhAraNa karane kA nirdeza diyA gayA hai| aisA vairAgyamukhI zrAvaka hI parigraha-tyAga pratimA dhAraNa karatA hai| 10. anumati-tyAga pratimA - Arambha, parigraha tathA lokadharmI kAryoM meM koI anumati arthAt anumodanA nahIM karanA anumati-tyAga pratimAdhArI zrAvaka kA lakSaNa hotA hai / vivecya kRti meM spaSTa kiyA hai ki jisa sadgRhastha kI Arambha, parigraha tathA isa loka sambandhI kAryoM meM anumati nahIM hai vaha samAna buddhivAlA satpuruSa nizcaya se anumati pratimA kA dhArI mAnane yogya hai| 11. uddiSTa-tyAga pratimA - jo sAdhaka zrAvaka mana, vacana, kAya; kRta, kArita, anumodana se nava koTi zuddha AhAra ko gRhastha ke ghara para ekabAra grahaNa karatA hai vaha uddiSTa-tyAga pratimAdhArI zrAvaka hotA hai| isa prakAra zrAvaka - gRhastha ko sAdhanA-sampanna karane ke lie ina pratimA ke dhAraNa karane kA saMkalpa-abhyAsa Avazyaka hai| vaiyAvRttya ___ muni, upAdhyAya tathA AcArya para vyAdhi, parISaha, mithyAtva Adi kA upadrava hone para usakA prAsuka auSadhi, AhAra-pAna, Azraya, caukI, takhtA aura saMthArA Adi dharmopakaraNoM se pratIkAra karanA tathA samyaktva mArga meM dRr3ha karanA, auSadhi Adi ke abhAva meM apane hAtha se khakAra, nAka-mala Adi abhyantara mala ko sApha karanA aura unake anukUla vAtAvaraNa banA denA vastuta: vaiyAvRttya hai / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 85 vivecya kRtikAra ne vaiyAvRttya kA vizleSaNa do prakAra se kiyA hai| eka to zikSAvRtta ke antargata kevala dharmabuddhi se gRha-tyAgI munirAja ke lie AhAra, kamaNDalu, pIchI, zAstra Adi kA dAna denA vaiyAvRttya zikSAvrata hai / dUsarA artha vyakta karate hue kahA gayA ki vratI puruSoM ke guNoM kA Adara karate hue unake kaSToM ko dUra karanA vastuta: vaiyAvRttya hai"| sallekhanA sat aura lekhanA ina donoM ke saMyoga se sallekhanA zabda kA gaThana huA hai| sat se tAtparya hai samyak aura lekhanA kA artha hai kRza karanA / samyak prakAra se kRza karanA / jaina dRSTi se kAya aura kaSAya ko karmabaMdha kA mUla kAraNa mAnA hai, isIlie use kRza karanA hI sallekhanA hai| bAharI zarIra kA aura bhItarI kaSAyoM kA kramaza: unake kAraNoM ko ghaTAte hue samyak prakAra se kSINa karanA vastuta: sallekhanA hai| vivecya kRtikAra sallekhanA kI carcA karate hue kahate haiM ki upAyarahita, upasarga, duSkAla, bur3hApA tathA roga vagairaha ke Ane para ratnatrayasvarUpa, dharma kA uttama rIti se pAlana karane ke lie zarIra chor3anA sallekhanA hai| sAmAyika samaya zabda ke artha haiM AtmA kI ora mur3anA aura samaya kA bhAva hai - sAmAyika / isI bAta ko prakArAntara se isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai ki sama zabda kA artha hai zreya aura ayana kA artha hai AcaraNa arthAt zreSTha AcaraNa hai saamaayik| sAmAyika kI carcA karate hue vivecya kRtikAra kI mAnyatA rahI hai ki mana, vacana, kAya tathA kRta, kArita aura anumodana se maryAdA ke bhItara aura bAhara bhI kisI nizcita samaya taka pA~coM pApoM kA tyAga karanA sAmAyika hai| ___eka sau pacAsa zlokoM kI isa kRti meM aneka pAribhASika zabdoM kA prayoga - upayoga huA hai kintu yahA~ udAharaNArtha mAtra sAta zabdoM kI pAribhASikatA para saMkSepa meM carcA kI gaI hai tAki sudhI aura rucivaMta anusaMdhitsu isa dizA meM pravRtta ho skeN| isase Aja dhArmika paramparA se anabhijJa vyaktiyoM ke lie isa dizA meM praveza karane meM yathocita sahAyatA prApta hogii| ityalam / 1 (a) ratnakaraNDa zrAvakAcAra, paM. pannAlAla jI sAhityAcArya / (ba) bRhat hindI koza, kAlikAprasAda, pRSTha 35 / 2. cAritrasAra, 137, 2, caamunnddraay| 3. chedanabandhanapIDanamatibhAropaNaM vyatIcArA : / AhAra vAraNApica sthUlavadhAd vyuparate: paJca / / 54 / / -ratnakaraNDa zrAvakAcAra, AcArya smntbhdr| parivAdaraho'bhyAkhyA, paizUnyaM kUTalekhakaraNaM c| nyAsApahAritApi ca, vyatikramA paMca satyasya / / 560 -vahI cauraprayoga caurArthAdAna vilopa sadRza snmishraaH| hInAdhika vinimAnaM paMcAsteye vyatIpAtA: / / 58 / / -vahI Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 anya vivAhAkaraNA-naMgakrIDAviTatva vipulatRSaH / itvarikA gamanaM cAsmarasya paJca vytiipaataa:||60|| -vahI ativAhanAti saMgraha - vismayalobhAtibhAravahanAni / parimita parigrahasya ca, vikSepA: paMca lakSyante / / 62 / / -vahI UrdhvAdhastAttiryakhatipAtA: kSetravRddhiravadhInAm / vismaraNaM digvirataratyAzA: paJca mnynte||731-vhii kandarpa kautkucyaM, maukharyamati prasAdhanaM pnyc| asamIkSyacAdhikaraNaM, vyatItayo'narthadaNDakRdvirateH // 81 / / -vahI viSayaviSato'nuprekSAnusmRti ratilaulyamati tRssaanubhvau| bhogopabhogaparimAvyatikramA: paJca kathyante // 9011 -vahI 11 bhuktvA parihAtavyo, bhogo bhuktvA punazca bhoktvyH| upabhogo'zanavasanaprabhRti: pAJcendriyo viSayaH / / 83 / / -vahI 12 preSaNa zabdAnayanaM, rUpAbhivyakti pudglkssepau| dezAvakAzikasya, vyapadizyante'tyayAH paJca // 96 / / -vahI vAkAyamAnasAnAM, duHprnnidhaanaanynaadrsmrnne| sAmayikasyAtigamA, vyajyante paJca bhAvena // 105 / / -vahI grhnnvisrgaastrnnaanydRssttmRssttaanynaadraasmrnne| yatproSadhopavAsa vyatilaMghana paMcakaM tadidam / / 1100 -vahI 15. haritapidhAnanidhAne, hyanAdarAsmaraNamatsaratvAni / vaiyAvRtyasyaite, vyatikramA: paMca kathyante / / 121 / / -vahI jIvitamaraNAzaMse, bhymitrsmRtinidaannaamaanH| / sallekhanAticArA :paJca jinendraiH samuddiSTAH / / 129 / / -vahI 17. jainendra siddhAnta koza, prathama bhAga, pRSTha. 225, kSu. jinendra vrnnii| 18. paDhamANiyogo paMca sahassa padehi purANaM vnnnnedi| 2.3, graMtharAja dhavalA 19 prathamAnuyogamAkhyAnaM caritaM purANamati punnym| bodhisamAdhinidhAnaM bodhati bodha: samIcInaH / / 43 / / -ratna.zrA. 20. (a) lokAloka vibhikteyugaparivRttezcaturgatInAM c| ___Adarzamiva tathAmatiravaiti karaNAnuyogaM ca / / 44 / / vahI (ba) trilokasAre jinAntare lokavibhAgAdigranthavyAkhyAnaM karaNAnuyogo vijJeya : // 42 // -dravya saMgraha, AcArya nemIcandra, ttiikaa| 21. upAsakAdhyayanAdau zrAvaka dharmas, AcArAdhanau yati dharma ca yatra mukhyatvena kathayati sa caraNAnuyogo bhaNyate / / 42 / / - dravya saMgraha, AcArya nemiicndr| 22. grahamedhyanagArANAM caaritrotpttivRddhirkssaagNm| caraNAnuyogasamaya, samyagjJAnaM vijAnAti // 45 / / -ratna. zrA. 23. prAbhRta tattvArtha siddhAntAdau yatra zuddhAzuddhajIvAdi SaDadravyAdInAM mukhyavRttyA vyAkhyAnaM kriyate sa dravyAnuyogo bhaNyate / / 42 // -dravya saMgraha, nemIcandrAcArya, ttiikaa| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 24. jIvAjIva sutattve, puNyApuNye ca bandhamokSau c| dravyAnuyogadIpa: zrutavidyAlokamAtanute // 46 / / -ratna. zrA. . 25. bRhat hindI koza, kAlikA prasAda, pRSTha 645 / 26. jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, pRSTha 443, kSu. jinendra vrnnii| 27. AptenotsannadoSeNa srvjnyenaagmeshinaa| bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet / / 5 / / -ratna. zrA. vRhata hindI koza, kAlikA prasAda, pRSTha 78 | 29. arhat sUtra, pRSTha 41, bra kumArI kaushl| 30. cAritrasAra, 40.3 / 31. cAritrasAra, 3.5 / 32. samyagdarzanazuddha :, saMsArazarIrabhoganirviSNaH / paJcagurucaraNa zaraNo, darzanikastattva pathagRhayaH / / 137 // -ratna. zrA. 33. vasunandI zrAvakAcAra , 2071 34. niratikramaNamaNuvrata paJcakamapi zIlasaptakaM caapi| dhArayate niHzalyo, yo'sau vatinAmato-vratika : / / 138 // -ratna. zrA. 35. vasunandI zrAvakAcAra, 276-278 / 36. caturAvarttatritayazcatuH praNAma: sthito ythaajaat:| sAmayiko dviniSadya-striyogazuddha strisndhymbhivndii||139|| -ratna. zrA. arhat sUtra, pRSTha 42, bra. kaushl| ___parvadineSucaturdhvapi, mAse mAse svazaktimaniguhya / proSadhaniyama vidhAyI. praNadhipara: proSadhAnazanaH / / 140 // -ratna zrA. vasunandI zrAvakAcAra, 2951 40. mUlaphalazAka zAkhA-karIra-kanda-prasUna-bIjAni / nAmAni yo'tti sau'yaM, sacittavirato dayAmUrtiH // 141 // -ratna. zrA vasunandI zrAvakAcAra, 296 / annaM pAnaM khAdyaM, lehyaM nAznAti yo vibhAvaryAm / saca rAtribhuktivirataH, sttvessvnukmpmaanmnaaH||142|| -ratna zrA. kArtikeyAnuprekSA, 403 / malabIjaM malayoni, galanmalaM pUtigandhi bIbhatsam / pazyannaMgamanaMgAdviramati yo brahmacArI sH||143|| -ratna zrA. prArambha: prANipIDA hetu vyApAraH, sarvArthasiddhi, 333.9 / vasunandI zrAvakAcAra, 298 / sevAkRSi vANijya pramukhAdArambhato vyupaarmti| prANAtipAtahetoryo'sAvArambhavinivRttaH / / 144 / / -ratna zrA. 48. vasunandi zrAvakAcAra, 299 / 49. bAhyeSu dazasu vastuSu, mamatvamutsRjya nirmmtvrtH| svastha: saMtoSaparaH, paricitta parigrahAdvirata: / / 145 / / -ratna. zrA. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 jainavidyA 18 50. sAgAra dharmAmRta, 7.31 se 34 / 51. anumatirArambhe vA, parigrahe aihikeSu karmasu vaa| nAsti khalu yasya samadhIranumativirata: sa mantavya: / / 146 / / -ratna. zrA. 52. vasunandI zrAvakAcAra, 303-311 / rAjavArtika, 15-161 ___dAnaM vaiyAvRtyaM dharmAya tapodhanAya guNanidhaye / anapekSitopacAro-pakriyamagRhAya vibhavena // 111|| -ratna. zrA. vyApattivyapanodaH padayo: saMvAhanaM ca gunnraagaat| vaiyAvRtyaM yAvAnupagraho'nyo'pi saMyaminAm // 112 / / -vahI 56. cAritrasAra, 22, caamunnddraay| 57. upasarge durbhikSe, jarasirujAyAM ca ni:prtiikaare| dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH / / 122 / / -ratna. zrA 58. sarvArtha siddhi, 7, 21 / 59. AsamayamuktimuktaM, paJcAghAnAmazeSabhAvena / sarvatra ca sAmAyikAH, sAmayikaM nAma zaMsanti ||971-rtn. zrA. maMgala kalaza 394, sarvodaya nagara, alIgar3ha-202001 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 89. ratnakaraNDa zrAvakAcAra kA pratipAdya - DaoN. rAjIva pracaMDiyA abhivyakti vyakti kI sahaja pravRtti hai| jaba vaha zabdoM meM kaida hotI hai taba vaha sAhitya kA rUpa dhAraNa karatI hai| vizva sAhitya meM bhAratIya sAhitya aura bhAratIya sAhitya meM jaina sAhitya kI vizeSatA apratima hai| jaina sAhitya pradhAnatayA nivRttiparaka hone se usameM jo kathya-tathya garbhita hai vaha hai sAMsArika eSaNAoM tathA bhogavAsanAoM meM lipta jIvana kI nissaartaa| jIvana kA sAra hai ananta catuSTaya kI samprApti / ananta catuSTaya hI AtmA kA yathArtha svarUpa hai| AtmA kI yathArthatA bhautikatA kI apekSA adhyAtmasAdhanA se sunizcita hai| adhyAtma-sAdhanA se karma-kula zIrNa hote haiN| ye karma-kula Atma-yathArthatA ke bAdhaka tatva haiN| yathArthatA kA eka bAra prakaTIkaraNa yA sAkSAtkAra ho jAne para anAdikAlIna janma-maraNa kA cakra TUTa yA chUTa jAtA hai| phira jo hai vaha zAzvatatA se sampRkta hotA hai| jaina sAhitya kA mUla srota hai jinendravANI kA saMkalitarUpaAgamajo cAra anuyogoM- prathamAnuyoga, caraNAnuyoga, karaNAnuyoga, dravyAnuyoga meM vibhakta hai| dvitIya zatAbdI ke digambara jainAcArya samantabhadra dvArA praNIta ratnakaraNDa zrAvakAcAra' caraNAnuyoga se anuprANita jaina sAhitya yA Agama kA pratinidhitva karatA hai| zrAvakAcAra se saMdarbhita aneka kRtiyA~ digambara jainAcAryoM dvArA praNIta haiN| yathA-AcArya yogendradeva - (I.za.6) kRta navakAra zrAvakAcAra, AcArya amitagati (I. 993-1021) - kRta zrAvakAcAra, AcArya vasunandi (I. 1068-1118) - kRta zrAvakAcAra, AcArya sakalakIrti (I. 1406-1442) - kRta praznottara zrAvakAcAra, paMDita AzAdhara (I. 1173-1243) - kRta sAgAra dharmAmRta tathA AcArya padmanandi (I. 1280-1330) - kRta zrAvakAcAra / ina sabhI kRtiyoM meM zrAvakoM ke AcAra pakSa para pramukharUpa se Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 jainavidyA 18 prakAza DAlA gayA hai| prastuta nibandha ratnakaraNDa zrAvakAcAra kA pratipAdya' viSaya se saMdarbhita hai ata: isI para saMkSepa meM carcA karanA hamArA mUla abhipreta hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM jIvana kI sArthakatA ko siddha karanevAle pramukha tatvoM kA kAvyAtmakatA ke sAtha savistAra pratipAdana huA hai| ye tatva haiM - dharma, vrata, pratimAe~ tathA sllekhnaa| ina tatvoM kA samyak zraddhAna-vizvAsa tathA avabodha tadanurUpa AcaraNa saMsArastha prANI meM vyApta moha-mithyAtva ko dUrakara nirmala samyaktva kI ora le jAte hue ananta avinAzI sukha kA avagAhana karAtA hai| kAvyaparamparA kA nirvAha karate hue AcArya samantabhadra maMgalAcaraNa se vivecya kRti kA praNayana karate haiM jisameM unhoMne anuSTup chanda meM apane ArAdhyadeva kI guNAnuvAda ke sAtha vandanA kI hai| yathA - namaH zrIvarddhamAnAya nirdhUtakalilAtmane / sAlokAnAM trilokAnAM, yadvidyA drpnnaayte||1|| taduparAnta dharma ke lakSaNa evaM svarUpa para prakAza DAlA gayA hai| saMsAra kI samasta dhArmika mAnyatAoM meM dharma' kA svarUpa apane-apane DhaMga se abhivyakta hai| jaina mAnyatAnusAra 'iSTa sthAne dhatte iti dharma:' arthAt jo iSTa sthAna (svarga-mokSa) meM dhAraNa karAtA hai, dharatA hai, use dharma kahate haiN| isI kathya ko AcArya samantabhadra vivecya kRti meM isa prakAra se abhivyakta karate haiM ki jo prANiyoM ko saMsAra ke duHkha se uThAkara uttama sukha (vItarAga sukha) meM dhAraNa karatA hai, rakhatA hai, vaha dharma hai / vAstava meM dharma saMsAra se rakSA tathA svabhAva meM dhAraNa karane se karmoM kA vinAzaka tathA samIcIna hai| AcArya Age kahate haiM ki dharma ratnatraya kA samanvita rUpa hai / isa ratnatraya arthAt samyak darzana, samyak jJAna tathA samyak cAritra ke sopAna se bhavya jIva karmarUpI saMsAra-sAgara se tirakara mokSa kA varaNa karate haiN| yathA sadRSTijJAnavRttAni dharma dharmezvarA viduH / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH // 3 // AcArya pravara ne vivecya kRti meM ratnatraya para vistArapUrvaka carcA kI hai| sampUrNa grantha isI para AdhRta hai| sarvaprathama unhoMne samyagdarzana jo dharma kA mUla hai, ke svarUpa-mAhAtmya ko ar3atIsa zlokoM meM pratipAdita kiyA hai| samyagdarzana ke svarUpa ko sthira karate hue jainAgama meM nirdiSTa hai ki svAtmapratyakSapUrvaka sva-parabheda kA yA karttavya-akartavya kA viveka samyagdarzana hai| yaha svataH athavA kisI ke upadeza se yA jAtismaraNa, jinabimba-darzana Adi ke nimitta se kAla pAkara bhavya jIvoM ko utpanna hotA hai / AcArya samantabhadra samyagdarzana ke lakSaNa ko vyavahAra naya kI apekSA se sarala zabdAvali meM spaSTa karate hue kahate haiM ki sacce deva-zAstra-guru kA tIna mUr3hatArahita, ATha aMgasahita tathA madarahita zraddhAna karanA samyagdarzana hai| yathA - zraddhAnaMparamArthAnAmAptAgamatapobhratAm / trimUDhApoDhamaSTAMgaM samyagdarzanamasmayam / / 4 / / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 aprela-1996 isameM tIna vizeSatAe~-trimUDhA, por3ha, aSTAMga tathA asmayaM jur3I huI haiM jinakA vivecana vivecya kRti meM parilakSita hai| saccAdeva vItarAgI, sarvajJa tathA hitopadezI hotA hai| saccA zAstra vItarAga sarvajJa deva ke upadezAnusAra praNIta zAstra hai tathA sAMsArika viSaya-vikAroM se udAsIna Arambha-parigraharahita aura jJAna-dhyAna-tapa meM lavalIna sAdhaka saccA guru kahalAtA hai / isI saMdarbha meM tIna mUr3hatAoM-loka mUr3hatA, deva-mUr3hatA, tathA pASaNDi-mUr3hatA (guru-mUr3hatA) kA bhI ullekha huA hai / samyagdarzana ke ATha aMgoM - ni:zaMkita, ni:kAMkSita, nirvicikitsA, amUDhadRSTi, upagUhana, sthitikaraNa, vAtsalya, prabhAvanA', - ke vivecanoparAnta ina aMgoM kI mahattA para prakAza DAlate hue kahA gayA hai ki ni:zaMkita Adi aMgoM se rahita samyagdarzana saMsAra-paramparA ko naSTa-vinaSTa karane ke lie samartha nahIM hai kyoMki nyUnAkSaroMvAlA maMtra viSavedanA ko dUra karane meM sakSama nahIM hotA hai| yathA - nAMgahInamalaM chattuM darzanaM janmasantatim / nahi mantro'kSaranyUno nihanti vissvednaam||21|| - samyagdarzana kI tIsarI vizeSatA hai -asmayaM arthAt mdrhit| 'mada' zabda kA artha hai ahNkaar| niyamasAra meM mada zabda madana yA kAma pariNAma ke artha meM prayukta hai / yaha mada ATha prakAra kA hotA hai - vijJAna, aizvarya, AjJA, kula, bala, tapa, rUpa tathA jAti / vivecya kRti meM mada ke lakSaNoM meM ATha bheda isa prakAra se nirUpita haiM - jJAnamada, pUjAmada, kulamada, jAtimada, balamada, Rddhimada, tapamada tathA shriirmd| AcArya ne mada dUra karane ke upadeza meM batAyA ki yadi pApoM kA nAza ho gayA to puNya kA bandha hone se uttama kula Adi saba sampattiyA~ svayameva mila jAtI haiM aura yadi pApoM kA Asrava hai arthAt yadi pApa Ate rahate haiM to uttama kula Adi kI prApti para bhI unase koI lAbha nahIM ho sktaa| ata: kula Adi AThoM mada nahIM karanA cAhie / yathA yadi pApanirodho'nya-sampadA kiM prayojanam / atha pApAsavo'styanya-sampadA kiM prayojanam // 27 // samyagdarzana ke svarUpa ko jAna lene para usakA mAhAtmya apane Apa prakaTa ho jAtA hai| samyagdarzana ke mAhAtmya kI bhI carcA vivecya kRti meM draSTavya hai| yahA~ samyagdarzana, samyagjJAna-cAritra kI apekSA zreSThatama rUpa meM pratiSThita hai| mokSa-mArga meM yahI mukhya hai, binA isake ina donoM kA bhI honA asambhava hai| ata: sarvakAla-kSetroM meM samyagdarzana kalyANakArI evaM maMgalakArI tatva hai| ratnatraya kA dvitIya avayava hai samyak jnyaan| vivecya kRti meM AryA chanda meM isakA lakSaNa pratipAdita huA hai jisameM kahA gayA hai ki jo padArtha jaisA hai usako usI rUpa meM jAnanA samyagjJAna hai| padArtha ko hInAdhika, sandehasahita aura viparIta jAnanA mithyAjJAna hai jo saMsAra kA kAraNa hai| yathA - anyUnamanatiriktaM yAthAtathyaM vinAca vipriitaat| niHsandehaM veda yadA hustajjJAnamAgaminaH / / 42 / / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 jainavidyA 18 samyagjJAna ke saMdarbha meM hI cAra anuyogoM - prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga, dravyAnuyogake svarUpa ko bhI sthira kiyA gayA hai| - ratnatraya kA tRtIya avayava hai samyak caaritr| jo jJAnI puruSa saMsAra ke kAraNoM ko dUra karane ke lie udyata hai usake karmoM ke grahaNa karane meM nimittabhUta kriyA ke tyAga ko samyak cAritra kahate haiN| yahI bAta vivecya kRti meM isa prakAra se abhivyakta hai ki hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla tathA parigraha nAmaka paMca pApoM kA tyAga-parityAga samyak cAritra hai| yaha mithyAdarzI tathA mithyAjJAnI kI apekSA samyagdRSTi aura samyagjJAnI ke hI hotA hai / sakala aura vikala nAma se samyak cAritra ke do bheda nirUpita haiM jisameM sakala cAritra muniyoM tathA vikala cAritra gRhasthoM ke lie nirdiSTa hai| yahA~ sakala kA abhiprAya hai uparyukta paMca pApoM kA sarvathA tyAga arthAt mahAvratoM kA aMgIkAra tathA vikala se tAtparya hai ina paMca pApoM kA eka-deza tyAga arthAt aNuvratoM kA anupaaln| AcArya samantabhadra ne vikala cAritra ke tIna bheda batAe haiM - (1) aNuvrata (2) guNavrata (3) zikSAvrata / inameM bhI kramaza: pA~ca (ahiMsANuvrata, satyANuvrata, acauryANuvrata, brahmacaryANuvrata, parigraha parimANANuvrata), tIna (digvrata, anarthadaNDavrata, bhogopabhoga parimANavrata), tathA cAra (dezAvakAzika, sAmAyika proSadhopavAsa, vaiyAvRtya) prabhedoM kA ullekha milatA hai / isa prakAra vikalacAritra kula bAraha bhedoM meM parigaNita hai / jise nimna cArTa ke mAdhyama se saralatA ke sAtha samajhA jA sakatA hai| yathA - cAritra sakala cAritra (munivarga se sambandhita) vikala cAritra (gRhastha (zrAvaka) samudAya se sambandhita) aNuvrata guNavrata - zikSAvrata ahiMsANuvrata satyANuvrata acauryANuvrata brahmacaryANuvrata | parigraha parimANANuvrata divrata anartha daNDavrata bhogopabhogaparimANavrata . proSadhopavAsa - dezAvakAzika sAmAyika vaiyAvRtya isa prakAra cAritra meM vrata kI pradhAnatA asandigdha hai| vrata kA artha hai yAvajjIvana hiMsAdi pApoM kI ekadeza (AMzika) yA sarvadeza (pUrNarUpa) nivRtti / vivecya kRti meM vrata ke viSaya meM kahA gayA hai ki jo vastu aniSTa aura anupasevya hai usakA bhI tyAga karanA hitakara hotA hai kyoMki yogya viSayoM kA bhAva Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 (vicAra) pUrvaka tyAganA vrata kahalAtA hai yathA - yadaniSTaM tadvatayedyaccAnupasevyametadapi jahyAt / abhisandhikRtAvirati - viSayAdyogyAdvrataM bhavati // 86 | vrata ke do rUpa milate haiM - eka mahAvrata tathA dUsarA annuvrt| jaba vrata mana, vacana va kAya tathA kRta, kArita, anumodanApUrvaka sarvadezIya rUpa meM kiyA jAtA hai to vaha mahAvrata kI saMjJA pAtA hai| yaha pahalA rUpa hai| mahAvrata muniyoM ke lie hI nirdiSTa haiN"| vrata kA dUsarA rUpa hai aNuvrata / jisake lakSaNa bhedaabhedoM ke sAtha vistArapUrvaka vivecyakRti meM draSTavya haiN| aNuvratoM ke prasaMga meM aticAroM kA bhI varNana sundara DhaMga se abhivyakta hai" / vivecyakRti meM aticAra nimnAMkita zabdoM meM prayukta hai yathA-aticAra, vyaticAra, vyatikrama, vyatIpAta, atyAza, atyAza vyatIti, atigama tathA vyatilaMghana / ahiMsANuvrata aticAroM ke prasaMga meM vyaticAra, satyANuvrata ke aticAroM meM vyatikrama, acauryANuvrata ke aticAroM ke varNana meM vyatIpAta brahmacaryANuvrata ke aticAroM meM vyaticAra, parigraha parimANANuvrata ke aticAroM meM aticAra tathA digvrata ke aticAroM ke varNana meM atyAza, anarthadaNDavrata ke aticAroM ke saMdarbha meM vyatIti, bhogopabhogaparimANavrata ke aticAroM meM vyatikrama tathA zikSAvratoM ke antargata dezAvakAzika vrata ke aticAra ke varNana meM atyAza, sAmAyika ke aticAroM ke prasaMga meM atigama, proSadhopavAsa ke aticAroM meM vyatilaMghana tathA vaiyAvRtya ke aticAroM meM vyatikrama zabda kA prayoga aticAra zabda ke lie prayukta hai" / isa bAta se yaha spaSTa hai ki AcArya samantabhadra kA zabda - bhANDAra kitanA gahana aura vyApaka hai| eka zabda ke vyavahAra lie aneka zabdoM kA prayoga vastuta: bar3I bAta hai / 93 aticAroM ke varNana ke uparAnta aNuvrata ke mAhAtmya ko vivecya kRti meM darzAyA gayA hai jisameM . kahA gayA hai ki paJcANuvratoM ke aticArarahita anupAlana se jIva svarga meM janma dhAraNa karatA hai| use vahA~ janma se hI avadhi jJAna, aNimA Adi ATha guNa tathA manohara vaikriyika zarIra prApta hotA hai| yathA - paJcANuvratanidhayo, niratikramaNAH phalanti suralokam / yatrAvadhiraSTaguNA, divyazarIraM ca labhyante // 16311 mAhAtmya ke sAtha hI eka ora jahA~ aNuvrata dhAraNa karanevAle katipaya jagatprasiddha puruSoM ke nAma - yamapAla cANDAla, dhanadeva, vAriSeNa, nIlI aura jayakumAra batAe gae haiM vahIM dUsarI ora paMca pApoM meM lIna pramukha vyaktiyoM ke nAma- dhanazrI, satyaghoSa, tApasI, yamadaNDa kotavAla, zmazrunavanIta bhI parigaNita haiM 20 / nAmAvali ke uparAnta AcArya deva ne zrAvakoM ke aSTa mUlaguNoM kI bhI carcA kI hai jo atyanta upayogI kahI jA sakatI hai| unake dvArA pratipAdita aSTa mUlaguNa isa prakAra se haiM- madya tyAga, mAMsatyAga, madhu-tyAga tathA ahiMsAdi pA~ca aNuvratoM kA anupaaln| yathA - - madya-mAMsa-madhutyAgaiH sahANuvrata paJcakam / aSTau mUlaguNAnAhurgRhiNAM zramaNottamAH // 66 // anya aneka jainAcAryoM ne apanI kRtiyoM meM aSTa mUlaguNoM kI gaNanA nimna prakAra se kI hai - madyamadhu-mAMsa tathA pA~ca udumbara phaloM kA parityAga ; madya-mAMsa-madhu, rAtribhojana va pA~ca udumbara phaloM kA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA 18 tyAga, deva-vaMdanA, jIvadayA karanA, pAnI chAnakara pInA 22; sthUla hiMsAdi paMca pApoM se virata, juA, tathA madya kA parityAga?" / ina bhedoM meM jo antara vyApta haiM vaha kevala vivakSA kA bheda hai| mUla meM to sthUla paMca pApoM kA tyAga hI zrAvakoM ke mUla guNa haiM kyoMki anya uparyaMkita pApa inhIM paMca pApoM meM samA jAte haiM 24 / 94 aNuvratoM kI carcA ke uparAnta AcArya samantabhadra ne vivecya kRti meM AryAcchanda meM pacapana zlokoM meM guNavratoM tathA zikSAvratoM ke svarUpa-mAhAtmya tathA unake aticAroM kA varNana prabhAvotpAdakatA prastuta kiyA hai 25 | aNuvratoM ke upakAraka vrata guNavrata kahalAte haiM 2 / yahI bAta vivecya kRti meM isa prakAra se vyavahata hai ki jo vrata: ahiMsANuvratAdi guNoM kA varddhana karatA hai use guNavrata kahA jAtA hai| yathA - digvratamanarthadaNDa - vrataM ca bhogopabhogaparimANam / anubRMhaNAdguNAnA- mAkhyAnti guNavratAnyAryAH // 67 // 'guNavrata tIna prakAra ke hote haiM, yathA - ( 1 ) digvrata, ( 2 ) dezavrata aura (3) anarthadaNDavrata / AcArya samantabhadra ne bhI guNavratoM kI saMkhyA tIna mAnI hai, yathA - (1) digvrata, (2) anarthadaNDavrata aura ( 3 ) bhogopabhoga primaannvrt| unhoMne dezavrata ko isameM gRhIta nahIM kiyA hai 28 / ina vratoM ke lakSaNa-bheda ke sAtha hI bhogopabhogaparimANavrata ko spaSTa karate hue AcArya ne isa vrata meM jo vizeSa tyAga hotA hai use bhI vivecanA kA AdhAra banAyA hai / isa saMdarbha meM AcArya samantabhadra kahate haiM ki madya, mAMsa aura madhu se trasahiMsA hotI hai| ata: zrAvakoM ke lie ye padArtha aura inake samAna hI anya padArtha bhI tyAjya haiN| itanA hI nahIM adaraka, mUlI, makkhana, nIma ke phUla, ketakI ke phUla tathA inake sadRza dUsare padArtha bhI bhakSya nahIM kyoMki inameM sUkSma jIvoM kI hiMsA adhika hotI hai| yathA - trasahatipariharaNArthaM, kSaudraM pizitaM pramAdaparihRtaye / madyaM ca varjanIyaM, janacaraNau zaraNamupayAtaiH // 84|| alpaphalabahuvighAtAnmUlaka mArdrANi zRGgaverANi / navanItanimbakusumam, kaitakamityevamavaheyam ||85| AcArya Age kahate haiM ki vratI puruSa ko abhakSya, aniSTa aura anupasevya padArthoM kA tyAga jIvana - paryanta ke lie hI karanA cAhie para yogya padArthoM kA tyAga samaya kI maryAdA lekara bhI kiyA jA sakatA hai / yathA niyamo yamazca vihitau, dvedhA bhogopabhogasaMhArAt / niyamaH parimitakAlo, yAvajjIvaM yamo dhriyate // 87 // zikSAvrata ke sandarbha meM AcArya samantabhadra cAra prakAra ke zikSA vratoM kA ullekha karate haiM / yathAdezAvakAzika sAmAyika, proSadhopavAsa aura vaiyAvRtya" / kintu anya jainAcAryoM kI kRtiyoM meM zikSA kA ullekha isase kucha bhinna prakAra kA milatA hai| vahAM zikSAvrata nimna prakAra se draSTavya hai- sAmAyika, zikSAvrata, proSadhavrata, atithi pUjA tathA sallekhanA; bhoga-virati, paribhoga - nivRtti, atithi saMvibhAga tathA sallekhanA''; bhogopabhoga- parimANa, sAmAyika, proSadhopavAsa tathA atithi saMvibhAga" / ina vratoM kA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 pAlanevAlA gRhastha sahasA maraNa Ane para, jIvana kI AzA na rahane para jisake baMdhugaNa ne dIkSA lene kI sammati nahIM dI hai, aise prasaMga meM sallekhanA dhAraNa karatA hai / prastuta kRti meM zikSAvratoM ke antargata dezAvakAzika vrata ke svarUpa ko sthira karate hue isa vrata meM kSetra aura kAla kI maryAdA ko bhI spaSTa kiyA gayA hai| AcArya kahate haiM ki divrata kI bhAMti isa vrata meM bhI maryAdA ke bAhara AnA-jAnA nahIM hone se sthUla aura sUkSma donoM pApoM kA parityAga ho jAtA hai| isalie dezAvakAzika vratI ke bhI upacAra se mahAvrata kahe jAte haiN| yathA sImAntAnAM parataH sthUletarapaJcapApasaMtyAMgAt / dezAvakAzikena ca, mahAvratAni prasAdhyante // 95 // sAmAyika zikSAvrata ke lakSaNa, vidhi, samaya, sthAna ke sAtha parISaha sahana karane para vizeSa bala diyA gayA hai / sAmAyika ke samaya kyA cintana karanA cAhie- isa para AcArya kahate haiM ki saMsAra, azaraNa aura azubharUpa Adi hai tathA mokSa, zaraNa aura zubharUpa Adi hai| astu, saMsAra meM saccA sukha nahIM hai, usa sukha ke lie mokSa pAne kA prayatna karanA caahie| yathA - azaraNamazubhamanityaM, duHkhamanAtmAnamAvasAmi bhvm| mokSastaviparItAtmeti dhyAyantu sAmayike 104 / / proSadhopavAsa zikSAvrata meM pratyeka caturdazI aura aSTamI ke dina dharmabhAva se cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kiyA jAtA hai| itanA hI nahIM upavAsa ke dina paMca pApoM kA, zRMgAra, Arambha, gandha, puSpa Adi kA tathA snAna, aJjana aura nasya-hulAsa Adi kA tyAga karanA hotA hai| vAstava meM upavAsa ke dina samaya vyartha na khokara utsAha se dharmagranthoM ke par3hane aura sunane meM mana lagAyA jAtA hai / vaiyAvRtya zikSA vrata meM pratyupakAra kI vAJchA se rahita kevala dharmabuddhi se gRhatyAgI munirAja ke lie AhAra, kamaNDalu, picchI, zAstra Adi kA dAna denA hotA hai| vaiyAvRtya meM vratI puruSoM ke guNoM kA Adara karate hue unake kaSToM ko dUra karane kA prayatna kiyA jAtA hai| ___ina vratoM ke prasaMga meM dAna evaM arhanta bhagavAna kI pUjA karane kA ullekha milatA hai| gRhastha meM dAna kI pravRtti pAyI jAtI hai| ratnatraya se yukta jIvoM ke lie apane vitta kA tyAga karane yA ratnatraya ke yogya sAdhanoM ke pradAna karane kI icchA kA nAma dAna hai / ise do rUpoM meM rUpAyita kiyA jA sakatA hai - eka alaukika dAna jo sAdhakoM ko diyA jAtA hai tathA dUsarA laukika dAna jo sAdhAraNa vyaktiyoM ke lie hotA hai| jaise samadatti, karuNAdatti, auSadhAlaya, skUla, sadAvratta, pyAU Adi khulavAnA ityAdi / alaukika dAna cAra prakAra kA hotA hai yathA AhAradAna, auSadhadAna, jJAnadAna tathA abhayadAna / yaha parama satya hai ki nirapekSa buddhi se samyaktvapUrvaka sadpAtra ko diyA gayA alaukika dAna dAtAra ko paramparA-mokSa pradAna karatA hai| pAtra, kupAtra va apAtra ko diye gae dAna meM bhAvoM kI pradhAnatA rahatI hai| bhAvAnurUpa hI phala kI prApti hotI hai / AcArya samantabhadra vivecyakRti meM dAna ke sandarbha meM apane vicAra prakaTa karate hue kahate haiM ki saptaguNa sahita (zraddhA, santoSa, bhakti, vijJAna, lobha kA abhAva, kSamA, satya), varNasaMkara Adi doSa rahita zrAvaka ke dvArA paMca sUnA (UkhalI, cakkI, cUlhA, pAnI ke ghaTa tathA pramArjana-jhADU buhArI Adi) ke Arambha se rahita muni Adi zreSTha puruSoM kA navadhA bhaktipUrvaka (paDigAhana, uccasthAna, Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA 18 pAdodaka, arcA, praNAma, manazuddhi, vacanazuddhi, kAmazuddhi tathA bhojanazuddhi) Adara-satkAra karanA vastutaH dAna hai| yathA 96 navapuNyaiH pratipattiH, saptaguNa samAhitena zuddhena / apasUnArambhANAmAryANamiSyate dAnam ||113 / AcArya vivecyakRti meM 'dAnaM vaiyAvRtyaM' kahate haiM arthAt dharma kA sAdhana karane ke lie guNI pAtra ko bhakti evaM vidhipUrvaka phala kI AzA nahIM rakhate hue zaktyAnusAra AhAra, auSadha, upakaraNa AvAsa kA dAna vaiyAvRtya hai / yathA - AhArauSadhayorapyupakaraNAvAsayozca dAnena / vaiyAvRtyaM bruvate, caturAtmatvena caturasrAH ||117|| AcArya dAna kA mAhAtmya batAte hue kahate haiM ki vidhipUrvaka satpAtra ko dAna karane se aneka uttama phala prApta hote haiM jisa prakAra jala rakta ko dho detA hai usI prakAra gRharahita muniyoM ko diyA huA dAna bhI gRhakAryoM se saMcita jJAnAvaraNAdi karmoM ko nizcaya se dUra karatA hai| itanA hI nahIM tapasvI muniyoM ko praNAma karane se uccagotra, dAna dene se pA~coM indriyoM ke bhoga-upabhoga, navadhA bhakti karane se pratiSThA, bhakti se sundara rUpa aura unakI stuti karane se yazakIrti kA prApta honA batAyA hai| isI krama meM AcArya jinendrapUjA para bala dete hue kahate haiM ki icchita phala denevAle aura kAmadeva ko bhasma karanevAle jinendra deva ke caraNoM meM sadA AdarapUrvaka sarva duHkhoM ko haranevAlI pUjA karanI caahie| bhagavAna kI bhaktipUrvaka pUjA se nizcaya hI svarga Adi samasta pada prApta hote haiM" / vivecya kRti meM sallekhanA jaise gUr3ha viSaya kA spaSTa va sarala zabdAvali meM nirUpaNa nizcayena AcArya samantabhadra kI jJAna - garimA ko udghATita karatA hai / sallekhanA jaina darzana se anuprANita ka pAribhASika zabda hai jisakA artha hai bhalI prakAra se kAya aura kaSAya kA lekhana karanA arthAt kRza karanA / sallekhanA meM bahiraMga meM zarIra kA aura antaraMga meM kaSAyoM kA, phira uttarottara kAya aura kaSAya ko puSTa karanevAle kAraNoM ko ghaTAte hue bhalIbhAMti lekhana yA kRza karanA hotA hai 2 / sallekhanA kI vyAkhyA vivecya kRti meM isa prakAra se abhivyakta hai ki upAyarahita upasarga, duSkAla, bur3hApA, rogAdi Ane para ratnatraya svarUpa, dharma kA uttama rIti se pAlanArtha zarIra chor3anA sallekhanA hai / yathA - upasarge durbhikSe, jarasi rUjAyAM ca niHpratIkAre / dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryA: / / 122 / / samAdhimaraNa isI kA apara nAma hai| sallekhanA AtmahatyA nahIM hai apitu Aja bhI apanI prAsaMgikatA ko sameTe hue hai| sallekhanA kI AvazyakatA para bala dete hue kahA gayA hai ki Ayu ke anta meM saMnyAsapUrvaka maraNa honA hI tapa kA phala hai / astu zaktyAnusAra isako sAdhane kA prayatna karanA caahie| sallekhanA kI apanI eka vidhi hai, vidhAna hai| usa vidhi kA bhI ullekha vivecya kRti meM parilakSita hai| samAdhimaraNa karanevAlA vratI sarvaprathama apane kuTumbIjana tathA dUsare logoM para kSamA karatA huA unase apane prati bhI mA cAhatA hai taduparAnta kRta-kArita anumodanapUrvaka samasta pApoM kI doSarahita AlocanAkara citta ko parizuddha - Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 karatA huA jIvanaparyanta paMca mahAvratoM ko dhAraNa karatA hai| aisA sAdhaka zoka, bhaya, viSAda, sneha-dveSa aura arati se pRthak hotA huA vairAgyavarddhaka dharmazAstroM kI ora pravRtta hotA hai| phira krama se AhAra ko chor3akara dUdha kA sevana, phira inakA bhI parityAga kara garma jala (prAsuka jala) kA sevana, antatogatvA ise bhI tyAgakara upavAsa karatA huA NamokAra mahAmaMtra ke dhyAna meM lavalIna hotA huA sAvadhAnIpUrvaka cetanA ke sAtha apane prANoM kA visarjana karatA hai / vivecya kRti meM sallekhanA ke atIcAroM (jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA, bhaya, mitrasmRti tathA nidAna) kA bhI ullekha huA hai| inameM alipta rahakara sallekhanAdhArI jIva maraNoparAnta svarga aura mokSapada para pratiSThita hotA hai| mokSa yA niHzreyasa kA abhiprAya hai janma-jarA Adi doSoM se rahita avinAzI sukha / isa pada para ananta jJAnAdi guNoM ke dhAraka siddha bhagavAna hI ananta kAla taka sukhapUrvaka virAjate haiN| siddhAtmA karmarahita hone ke kAraNa kiTTa-kAlimA Adi rahita suvarNa ke samAna prakAzamAna hote haiM aura ve tIna loka ke Upara kalaza ke samAna zobhA pAte haiM / zrAvaka se siddhAvasthA taka kI yAtrA ke lie vyakti ko kramazaH zreNIbaddha niyamoM kA pAlana karanA hotA hai| zrAvaka ke ye niyama pratimA se vibhUSita haiN| eka-eka pratimA ko pAlatA huA zrAvaka munidharma ko aMgIkArakara antatogatvA siddhAvasthA kI ora unmukha hotA jAtA hai| ye pratimAeM gyAraha hotI haiM darzanapratimA, vratapratimA, sAmAyikapratimA, proSadhapratimA, sacittatyAgapratimA, rAtribhuktityAgapratimA, brahmacaryapratimA, ArambhatyAgapratimA, parigrahatyAgapratimA, anumatityAgapratimA tathA uddiSTatyAgapratimA / ina pratimAoM ko dhAraNa karanevAlA zrAvaka tIna prakAra se vibhakta hai- eka jaghanya, dUsarA madhyama tathA tIsarA uttama shraavk| jaghanya zrAvaka pahalI pratimA se chaThI pratimA taka kAdhArI hotA hai jabaki madhyama zreNI zrAvaka sAtavIM se navamI pratimA taka kA dhAraNa karanevAlA hotA hai| dazavIM tathA gyArahavIM pratimAdhArI zrAvaka utkRSTa zrAvaka kahalAtA hai| vivecya kRti meM pratimAoM ke svarUpa ko bhalI-bhA~ti darzAyA gayA hai / anta meM indravajrA chanda meM AcArya samantabhadra isa grantha ke mAhAtmya ko prakaTa karate hue kahate haiM ki jisane apane Apa nirdoSa jJAna, darzana aura cAritrarUpI ratnoM ke piTAre ko prApta kiyA hai usako tInoM lokoM meM dharma, artha, kAma, mokSa kI siddhirUpa strI mAno pati kI icchA se hI svayaM prApta ho jAtI hai| yathA - yena svyNviitklNkvidyaa-dRssttikriyaartnkrnnddbhaavm| nItastamAyAti patIcchayeva, sarvArthasiddhistriSu vissttpessu||149|| savArthasiddhi, 9.2.409.11 / ratnakaraNDa zrAvakacAra, zloka 2 / vahI, zloka 4-411 __ jainendra siddhAnta koza, bhAga4, pRSTha 3451 5. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 5-101 vahI, zloka 22-241 vahI, zloka 11-201 niyamasAra, tA.vR, 1121 mUlAcAra, 531 10. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 25-271 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 2 11, vahI, 28-411 12. vahI, 43-461 13. srvaarthsiddhi,1.5.8| 14. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 491 15. vahI, 50-511 16. (ka) tattvArtha sUtra, 7.1 (kha) dhavalA, 8.3, 41.82.5 / 17. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 721 18. vahI, 52-621 19. vahI, 54, 56, 58, 60, 62,73, 81, 90, 96, 105, 110, 121 / 20. vahI, 64-651 21. puruSArtha siddhyupAya, zloka 61 / 22. sAgAradharmAmRta, paM. AzAdhara, 2.18 / 23. cAritrasAra, 30.3 / 24. rAjavArtika, hindI, 7.20.558 / 25. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 67-1211 26. sAgAra dharmAmRta, 5.1 / 27. (ka) mahApurANa, 10.165 (kha) bhagavatI ArAdhanA, mUla, 20811 28. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 671 29. vahI, 91 / 30. cAritra pAhuDa, mUla 261 31. vasunandi zrAvakAcAra, 217-219,2701 32. bhagavatI ArAdhanA, mUla, 2082-2083 / 33. sarvArthasiddhi, 7.21, 22 / 34. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 93-941 35. vahI, 97-1031 36. vahI, 106-1081 37. vahI, 111-1121 38. dhavalA, 13.5,5,137.389.121 jainendra siddhAnta koza, kSullaka jinendravarNI, bhAga 2, pRSTha 4201 ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 114-116 / vahI 119-1201 (ka) sarvArthasiddhi, 7.22, 363.1 (kha) bhagavatI ArAdhanA, mUla, 206/4231 ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 124-128 / vahI, 129-1301 45. vahI, 131-1341 46. vahI, 136-1471 'maMgala kalaza' 394, sarvodaya nagara, AgarA roDa, alIgar3ha (u.pra.), 202001 000 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 99 svAmI samantabhadra kI vANI ke Aloka meM daiva aura puruSArtha - DaoN. sUrajamukhI jaina vizva kI viSama paristhitiyoM meM honevAlI acintya ghaTanAoM ko dekhakara manISiyoM ne daiva aura puruSArtha ke sambandha meM vibhinna mata vyakta kiye haiN| kisI ke vicAra se sabhI iSTAniSTa ghaTanAoM ke ghaTita hone kA kAraNa ekamAtra daiva hai to anya ke vicAra se ekamAtra puruSArtha / daivavAdI mImAMsakoM ke vicAra se ekamAtra daiva hI kAryasiddhi meM kAraNa hai, puruSArtha kucha nahIM kara sktaa| manuSya jisakI kabhI kalpanA bhI nahIM kara sakatA usa prakAra kI paristhitiyAM akasmAt upasthita ho jAtI haiN| nArAyaNa kRSNa kA janma kArAgAra meM huA, mRtyukAla meM bhI unake nikaTa unakI sahAyatA karanevAlA koI nahIM thA / mahAn yoddhA laMkApati rAvaNa raNabhUmi meM mRtyu ko prApta huaa| balabhadra rAma ko rAjasiMhAsana chor3akara vana-vana bhaTakanA pdd'aa| mahAsatI sItA ko garbhAvasthA meM bhayaMkara vana ke du:khoM kA sAmanA karanA pdd'aa| satI aJjanA ko bAIsa varSa taka pativiyoga kI dAruNa pIr3A sahanI pdd'ii| pANDava jaise mahAsubhaTa teraha varSa taka ajJAtavAsa meM rhe| nArAyaNa kA putra pradyumna solaha varSa taka mAtA-pitA se pRthak kara diyA gyaa| bArAta sajAkara jAnevAle dUlhA nemirAja vairAgI bana gaye, yauvana ke umaMga meM ullAsita dulhana rAjula bhI avivAhita rhii| koTibhaTa zrIpAla vyApAra ko nikalA thA, kintu gambhIra sAgara kI uttAla taraMgoM ke madhya jA pdd'aa| ekAkI asahAya rainamaMjUSA kI rakSA ke lie nAva meM hI zAsana deva tathA deviyAM upasthita ho gyiiN| isa prakAra kI Akasmika ghaTanAoM ke ghaTita hone kA nAma hI bhavitavyatA yA daiva hai, yaha bhavitavyatA durnivAra hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 rAjA bhartRhari nItizataka meM daiva kI prabhutA pradarzita karate hue kahate jisa indra kA zikSaka devaguru bRhaspati thA, vajra jaisA jisakA zastra thA, devagaNa jisake sainika the, svarga jisakA durga thA, viSNu kA jisa para anugraha thA, jisakA pradhAna gaja diggajendra thA isa prakAra kI asAdhAraNa zakti se sampanna indra bhI saMgrAma meM dAnavoM ke dvArA parAjita kara diyA gayA / ata: kevala daiva hI rakSaka hai, zaraNa hai, puruSArtha vRthA hai use dhikkAra hai' / vidhi kI balavattA siddha karate hue ve puna: kahate haiM - jaina vidyA 18 - sarpa tathA hAthI jaise balazAlI kA bandhana meM bA~dhA jAnA, sUrya tathA candramA jaise tejasviyoM kA rAhu dvArA grasA jAnA aura vidvAnoM kI daridratA ko dekhakara yahI kahanA par3atA hai ki sarvatra bhAgya hI balavAna hai, puruSArtha kucha nahIM hai'| ve kahate haiM- 'na to manuSya kI AkRti hI phala detI hai, na kula, na zIla, na vidyA se saphalatA milatI hai, na sevA se, apitu pUrvakAla ke tapa se saJcita bhAgya hI samaya para phala detA hai'| jisa manuS pUrvakAla kA puNya (bhAgya) prabala hotA hai, usake lie bhayAnaka jaMgala bhI pradhAna nagara bana jAtA hai, bha loga usake anukUla ho jAte haiM, sampUrNa pRthvI usake lie vizAla nidhi evaM ratnoM se paripUrNa ho jAtI hai' / - pauruSavAdI cArvAka Adi daiva ko vyartha siddha karate hue kevala puruSArtha ko hI saphalatA kA kAraNa mAnate haiN| ve kahate haiM- - 'kevala puruSArtha se hI kArya kI siddhi hotI hai| siMha jaise balavAna pazurAja ko bhI prayatna se hI apanI kSudhA - zAnti ke lie pazu prApta karanA par3atA hai| sote hue siMha ke mukha meM svayaM pazu praveza nahIM karate / udyogI vyakti hI lakSmI ko prApta kara sakatA hai, bhAgya se hI saba kucha milatA hai, aisA kAyara vyaktiyoM kA kathana hai / ata: bhAgya para Azrita na rahakara puruSArtha karanA hI zreyaskara hai| jina zAsana meM daiva tathA puruSArtha donoM ko mahatva diyA gayA hai| jahAM puruSArtha ke binA hI iSTAniSTa prApti hotI hai vahAM kI pradhAnatA aura puruSArtha kI gauNatA hai; jahAM puruSArtha se hI iSTAniSTa kI prApti hotI hai vahAM puruSArtha kI pradhAnatA hai aura deva kI gauNatA / yadyapi daiva aura puruSArtha donoM meM se eka ke bhI abhAva meM kArya siddhi nahIM hotI, to bhI puruSArtha ko adhika mahatva diyA gayA hai| kyoMki daiva bhI pUrvakRta puruSArtha kA hI phala hai| kaThina puruSArtha se daiva kI zakti ko kSINa kiyA jA sakatA hai| daivavaza durghaTanAoM ghaTita hote samaya manuSya viveka tathA puruSArtha se kAma nahIM letA to daiva vijayI ho jAtA hai| aura yaha liyA jAtA hai ki honahAra balavAna hai| isake viparIta puruSArthI vyakti andhavizvAsa ko tyAgakara vizvAsa ko jAgRtakara utthAna kI ora agrasara hotA huA unnati ke carama sopAna para pahuMca jAtA hai| zrutadharAcArya svAmI samantabhadra ne bhagavAna mahAvIra kI vANI ke anusAra syAdvAdanaya ko apanAte hue daiva aura puruSArtha donoM ke mahatva ko svIkAra kiyA hai / ve daivavAdI mImAMsaka Adi ke mA nirAkaraNa karate hue kahate haiM - kevala daiva se hI kAryasiddhi nahIM ho sakatI, kyoMki daivavAdI bhI acche-bure AcaraNarUpI puruSArtha ko hI daiva kA kAraNa mAnate haiM / yadi sabhI kArya daiva se hI siddha ho jAte to daiva lie puruSArtha kI AvazyakatA na hotI / yadi daiva se hI daiva kI utpatti mAnI jAya to punaH usa daiva ke lie Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 101 anya daiva kI AvazyakatA hogI, isa prakAra anavasthA to hogI hI, mokSa kA bhI abhAva ho jaayegaa| aisI avasthA meM mokSa ke lie athavA anya kisI kArya ke lie puruSArtha vyartha hI siddha hogaa| ata: pUrva karma athavA yogyatA daiva hai jo adRSTa hai aura isa loka meM kiyA gayA prayatna puruSArtha hai, jo dRSTa hai| ina donoM ke sahayoga se hI prayojana kI siddhi hotI hai, ina donoM meM se eka ke bhI abhAva meM prayojana kI siddhi nahIM ho sktii|' puruSArthavAdI cArvAka Adi ke mata kA nirAkaraNa karate hue ve kahate haiM - kevala puruSArtha se hI saba kArya siddha nahIM ho sakate / puruSArtha bhI daiva (puNyapAparUpakAraNa sAmagrI) ke anusAra hI phalita hotA hai| 'tAdRzI jAyate buddhirvyavasayazca tAdRza: sahAyAstAdRzaH santi yAdRzI bhavitavyatA'- aisI loka meM bhI prasiddhi hai| yadi yaha mAna liyA jAya ki buddhi, vyavasAya Adi puruSArtha bhI puruSArtha se hI hote haiM to sabhI kA puruSArtha sadaiva saphala honA cAhiye aura samAna puruSArtha se sabako samAna phala milanA cAhie kintu aisA nahIM hotaa| eka vyakti kaThina parizrama karane para bhI kRSi Adi kAryoM meM saphala nahIM hotA aura dUsarA vyakti binA prayatna ke athavA kama prayatna karake bhI saphala hote dekhA jAtA hai| kuzAgra buddhivAlA vyakti alpakAla meM kama prayatna karake bhI prakANDa vidvAna ho jAtA hai, jabaki mandabuddhi dIrghakAla taka athaka prayatna karane para bhI alpajJa hI raha jAtA hai| kucha mImAMsakoM kA mata hai ki svargAdi sukhoM kI prApti daiva se hotI hai aura kRSi Adi kArya puruSArtha se saphala hote haiN| ata: kahIM ekAntarUpa se daiva hI kAryasiddhi meM sahAyaka hai aura kahIM ekamAtra puruSArtha / AcArya samantabhadra unake isa kathana kA virodha karate hue kahate haiM ki syAdvAdanaya se dveSa rakhanevAle ekAntavAdiyoM kA yaha kathana bhI samIcIna nahIM hai kyoMki loka meM isake viruddha bhI dekhA jAtA hai| ____ anta meM syAdvAdanIti kA anusaraNa karate hue ve kahate haiM - abuddhipUrvaka kiye gaye kArya se jo iSTAniSTa kI prApti hotI hai vahAM daiva kI pradhAnatA hai aura puruSArtha kI gauNatA / jahAM buddhipUrvaka kiye hue kAryoM se iSTAniSTa kI prApti hotI hai, vahAM puruSArtha kI pradhAnatA hai aura daiva kI gaunntaa| daiva tathA puruSArtha donoM meM se kisI eka ke binA kArya kI siddhi nahIM ho sktii| kyoMki donoM kA anyonyAzraya sambandha hai| eka ke binA dUsarA saphala nahIM ho sktaa| netA yasya bRhaspati: praharaNaM vajraM surA sainikAH / svargo durgamanugrahaH khalu harerairAvaNo vAraNaH / ityAzcaryava lAnvito'pi valabhidbhagnaH paraiH saMgare, tad vyaktaM khalu daivameva zaraNaM dhidhigvRthA pauruSam // 82 // bhatRhari, nItizataka gajabhujaMgamayorapi bandhanam zazi divAkarayorgahapIDanam / matimatAM ca vilokya daridratAm : vidhiraho balavAniti meM mati : / / 86 // -vahI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jainavidyA 18 3. naivAkRti: phalati naiva kulaM na zIlaM, vidyApi naiva na ca yatnakRtApi sevaa| bhAgyAni pUrvatapasA khalu saMcitAni / kAle phalanti puruSasya yathaiva vRkSAH // 99 // -vahI bhIma vanaM bhavati tasya puraM pradhAnam, sarvo jana: sujanatAmupayAti tsy| kRtsnA ca bhUrbhavati sannidhiratnagarbhA, yasyAsti pUvasukRtaM vipulaM narasya / / 102 / / -vahI udyamena hi siddhayanti kAryANi na manorathaiH / na hi suptasya siMhasya pravizanti mukhe mRgAH / / 36 / / -hitopadeza 6. udyoginaM puruSasiMha mupaiti lakSmI:, devena deyamiti kApuruSAH vdnti| daiva nihatya kuru pauruSamAtmazaktyA, yatne kRte yadi na siddhayati ko'tra doSaH / / 217 / / -paMcataMtra, prathama taMtra daivAdevArthasiddhizcedaivaM poruSata: katham / daivatazcedanirmokSa: poruSaM niSphalaM bhavet / / 88 / / -svAmI samantabhadra, AptamImAMsA pauruSAdeva siddhizcet pauruSaM daivata: katham / pauruSAcvedamoghaM syAt sarvaprANiSu pauruSam // 89 / / -vahI virodhAnobhayekAtmyaM syAdvAdanaya vidviSAm // 90 // -vahI 10. abuddhipuurvaapekssaayaamissttaanissttsvdaivtH| buddhipUrvavyapekSAyAmiSTAniSTaM svaporuSAt // 91 // -vahI alakA 35,imAmabAr3A mujaphpharanagara -251002 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 aprela 1996 103 samantabhadra svAmI kA Ayurveda viSayaka kartRttva - AcArya rAjakumAra jaina jaina vAGmaya ke racayitAoM tathA jaina saMskRti ke prabhAvaka AcAryoM meM zrI samantabhadra svAmI kA nAma atyanta zraddhA evaM Adara ke sAtha liyA jAtA hai| Apa eka aise sarvatomukhI pratibhAzAlI AcArya rahe haiM jinhoMne vIrazAsana ke rahasya ko hRdayaMgama kara dig- diganta meM use vyApta kiyaa| Apake vaidUSya kA eka vaiziSTya yaha thA ki Apane samasta darzanoM kA gahana adhyayana kiyA thA aura unake gUr3hatama rahasyoM kA talasparzI jJAna prApta kiyaa| Apane dharmazAstra ke marma ko hRdayaMgamakara usake AcAraNa-vyavahAra meM vizeSarUpa se tatparatA prakaTa kii| ApakI pUjanIyatA evaM mahanIyatA ke kAraNa hI paravartI aneka AcAryoM evaM manISiyoM ne atyanta zraddhA evaM bahumAnapUrvaka Apako smaraNa kiyA hai| AcArya vidyAnanda svAmI ne 'yuktyanuzAsana TIkA' ke anta meM Apako 'parIkSekSaNa' - parIkSA netra se sabako dekhanevAle likhA hai| isI prakAra aSTasahasrI meM Apake vacana mahAtmya kA gaurava khyApita karate hue Apako bahumAna diyA gayA hai| zrI akaMlakadeva ne apane graMtha 'aSTazatI' meM Apako 'bhavyaikalokanayana' kahate hue ApakI mahanIyatA prakaTa kI hai| AcArya jinasena ne AdipurANa meM kaviyoM, gamakoM, vAdiyoM aura vAgmiyoM meM samantabhadra kA yaza cUr3AmaNi kI bhAMti sarvopari nirUpita kiyA hai| isI bhAMti jinasena sUri ne harivaMza purANa meM, vAdirAja sUri ne nyAya vinizcaya-vivaraNa tathA pArzvanAtha carita meM, vIranandi ne candraprabha carita meM, hastimalla ne vikrAnta kaurava nATaka meM tathA anya aneka graMthakAroM ne bhI apane-apane graMtha ke prArambha meM inakA bahuta hI AdarapUrvaka smaraNa kiyA hai| isase samantabhadra svAmI kA vaidUSya, jJAna, garimA, pUjanIyatA aura paravartI AcAryoM para prabhAva bhalI-bhA~ti jJAta hotA hai| jainAcAryoM kI paramparA meM svAmI samantabhadra kI khyAti eka tArkika vidvAna ke rUpa meM thI aura ve Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jainavidyA 18 zramaNacaryA ke paripAlana meM hI nirantara tatpara rahate the| muni-caryA kA nirdoSa pAlana karanA unake jIvana kI pramukha vizeSatA thii| ve asAdhAraNa pratibhA ke dhanI, adhyAtma-vidyA ke pAraMgata aura jinadharma ke dhAraka nirganthavAdI mahAn vyaktitva ke dhanI the| unake jIvana-krama, jIvana kI asAdhAraNa anyAnya ghaTanAoM tathA unake dvArA racita graMthoM ko dekhane se jJAta hotA hai ki unake dvArA jaina dharma kA prabhUta pracAra evaM apUrva prabhAvanA huii| isakA eka mukhya kAraNa yaha hai ki Apa zraddhA, bhakti aura guNajJatA ke sAtha bahuta bar3e arhadabhakta aura arhadguNa pratipAdaka the jisakI puSTi Apake dvArA racita svayambhU stotra, devAgama, yuktyanuzAsana aura stutividyA (jinazataka) nAmaka stuti graMthoM se hotI hai| ina graMthoM se ApakI advitIya arhadbhakti prakaTa hotI hai| eka ora Apa jahA~ kSatriyocita teja se dedIpyamAna apUrva vyaktitvazAlI puruSa the vahAM Atmahita cintana meM tatpara rahate hue lokahita kI utkRSTa bhAvanA se paripUrita the| yahI kAraNa hai ki rAjya-vaibhava ke AdhArabhUta bhautika sukha aura gRhastha-jIvana ke bhoga-vilAsa ke moha meM na phaMsakara Apane tyAgamaya jIvana ko aMgIkAra kiyA aura sAdhuveza dhAraNakara dezATana karate hue sampUrNa deza meM jainadharma kI duMdubhi bjaaii| lagatA hai ki Apane atyanta alpa samaya meM hI jaina dharma-darzana-nyAya aura samasta saiddhAntika viSayoM meM agAdha pANDitya arjita kara liyA thaa| kyoMki dezATana karate hue ve prAya: vahIM pahu~ca jAte the jahA~ unheM kisI mahAvAdI yA kisI vAdazAlA ke hone kA patA calatA thaa| vahA~ pahu~cakara ve apane vAda kA DaMkA bajAkara svata: hI vAda ke lie vidvAnoM kA AhvAna karate the| yaha tathya unake usa padya se udghATita hotA hai jo unhoMne kisI rAjA ke sammukha Atma-paricaya dete hue prastuta kiyA thaa| AyurvedajJatA zrI samantabhadra svAmI jaina siddhAnta, dharma, darzana, aura nyAya-zAstra ke agAdha pANDitya se paripUrNa mahAn tArkika evaM udbhaTa vidvAna the| unake jJAna-ravi ne cAroM ora aisA prakAzapuMja phailA rakhA thA jisameM jaina dharma kA mahAtmya nirantara udbhAsita thaa| isa saMdarbha meM yaha eka mahatvapUrNa tathya hai ki isake sAtha hI ve Ayurveda zAstra meM niSNAta kuzala vaidya bhI the| kyoMki nimna padya meM jahA~ unhoMne svayaM ke AcArya, kavivara, vAdirATa, paNDita (gamaka), daivajJa (jyortivid), mAntrika (maMtra vizeSajJa), tAMtrika (taMtra vizeSajJa), AjJAsiddha, siddha sArasvata Adi vizeSaNa batAe haiM vahA~ Ayurveda zAstra meM pAraMgata kuzala vaidya hone ke kAraNa unhoMne svayaM ke lie bhiSag' vizeSaNa bhI ullikhita kiyA hai jo unakI AyurvedajJatA kI dRSTi se mahatvapUrNa hai| AcAryo'haM kavirahamahaM vAdirAT paNDito'haM / devajJo'haM bhiSagahamahaM mAntristAntrikohaM / rAjannasyAM jaladhi valayA mekhalAyAmilAyAm / AjJAsiddhaH kimiti bahunA siddhasArasvatoham // isa zloka meM AcArya samantabhadra svAmI ne apane jo vizeSaNa batalAeM haiM unase asAdhAraNa vyaktitva, bahuzAstrajJatA evaM prakANDa pANDitya kA AbhAsa sahaja hI mila jAtA hai| isameM anta ke do vizeSaNa vizeSa Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 18 105 mahatvapUrNa haiM jo unakI vilakSaNatA ke dyotaka haiN| ve rAjA ko sambodhita karate hue kahate haiM - he rAjan ! samudra-valayavAlI isa pRthvI para maiM 'AjJAsiddha' hU~ arthAt jo AjJA detA hU~ vaha avazya pUrI hotI hai| aura adhika kyA kahU~ ? maiM 'siddha sArasvata' hU~ arthAt sarasvatI mujhe siddha hai| inhIM vizeSaNoM ke sAtha unhoMne svayaM ko rAjA ke sammukha bhiSag' bhI nirUpita kiyA hai| sAmAnyata: bhiSag vahI hotA hai jisane Ayurveda zAstra kA adhyayana kara usameM nipuNatA prApta kI ho| asAdhAraNa vyaktitva ke dhanI aura vilakSaNa pratibhAsampanna AcArya samantabhadra ke lie Ayurveda zAstra meM niSNAt honA koI kaThina bAta nahIM thii| ata: unhoMne lokahita kI bhAvanA se prerita hokara apane AyurvedIya jJAna ke AdhAra para jaina siddhAntAnusArI lokopayogI kisI Ayurveda graMtha kA praNayana kiyA ho - yaha asambhava pratIta nahIM hotaa| isa padya kA adhyayana karane se spaSTa hI pratIta hotA hai ki isa padya meM zrI samantabhadra svAmI ne apane jina vizeSaNoM kA ullekha kiyA hai vaha Atma-zlAghAvaza nahIM kiyA hai apitu kisI rAjadarabAra meM rAjA ke sammukha Atma-paricaya prastuta karate hue kiyA hai| usa kAla meM kisI rAjA ke sammukha Atma-paricaya meM apane mukha se isa prakAra ke vizeSaNa prayukta karanA sAdhAraNa bAta nahIM thii| kyoMki unheM usakI sArthakatA bhI siddha karanI hotI thii| . svAmI samantabhadrAcArya ke asAdhAraNa vyaktitva ke saMdarbha meM yaha padya nizcaya hI mahatvapUrNa hai| kyoMki isase unakI anyAnya vizeSatAoM ke sAtha-sAtha unakA bhiSagatva (AyurvedajJatA) bhI pramANita hotA hai| isake atirikta kucha aise pramANa aura milate haiM jinase pratIta hotA hai ki ve vaidyaka vidyA ke pUrNa jJAtA the| unhoMne apane stotra graMthoM meM bhagavAna kA jo stutigAna kiyA hai usameM unhoMne bhagavAna ko vaidya kI bhAMti sAMsArika tRSNA rogoM kA nAzaka batalAyA hai| zrI zaMbhavajina kA stavana karate hue ve kahate haiM - he zambhava jina ! sAsAMrika tRSNA-rogoM se pIr3ita jana ke lie Apa isa loka meM usI bhA~ti Akasmika vaidya hue haiM jisa prakAra anAtha (dhana Adi se vihIna asahAya jana) ke rogopazamana ke lie koI catura vaidya hotA hai| isI prakAra bhagavAna zItalanAtha kI stuti karate hue unheM bhiSagopama nirUpati kiyA hai| ve kahate haiM - jisa prakAra vaidya viSa-dAha se mUrcchita svazarIra ko viSApahAra maMtra ke guNoM se (usakI amogha zakti ke prabhAva se) nirviSa evaM mUrchArahita kara detA hai usI prakAra he zItala jina, Apane sAMsArika sukhoM kI abhilASArUpa agni ke dAha se - (caturgati sambandhI duHkha-santApa se) mUrchita hue (heyopAdeya ke viveka se zUnya hue) apane mana (AtmA) ko jJAnarUpI amRtajala ke siMcana se mUrchArahita-zAnta kiyA hai| ye donoM hI uddharaNa isa bAta kA saMketa karate haiM ki zrI samantabhadra svAmI vaidyocita guNoM aura vaidya dvArA kI jAnevAlI kriyA-cikitsA-vidhi ke pUrNa jJAtA the| isalie unhoMne zrI zambhava jina aura zrI zItala jina ko vaidya 'bhiSag' kI upamA dekara vaidya kA mahatva bar3hAyA hai| vaidyaka vidyA kA jJAna hone ke kAraNa hI sambhavata: unheM vaidya aura jinendra deva ke katipaya kAryoM meM samAnatA kI pratIti huii| isa kathana kA Azaya mAtra itanA hI hai ki zrI samantabhadra svAmI anya viSayoM kI bhAMti Ayurveda ke jJAna se bhI anvita the| sAtha hI yaha to suvidita hai ki jaba ve bhasmaka mahAvyAdhi se pIr3ita hue to svayaM hI usake upacAra meM Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jainavidyA 18 tatpara hue aura kucha kAla pazcAt usa para pUrNa vijaya prApta kara lii| ata: unakA 'bhiSag' honA sArthaka hai jo unakI AyurvedajJatA kI puSTi karatA hai| Ayurveda graMtha kartRttva ____ svAmI samantabhadra kI vartamAna meM koI bhI Ayurveda kRti upalabdha nahIM hai| ata: kucha vidvAna unakA Ayurveda kartRtva saMdigdha mAnate haiN| vartamAna meM svAmI samantabhadra kI pAMca kRtiyAM upalabdha haiM-devAgama (Apta mImAMsA), svayambhU stotra, yuktyanuzAsana, jinazataka (stuti vidyA) aura ratnakaraNDa shraavkaacaar| inake atirikta 'jIvasiddhi' nAmaka unakI eka kRti kA ullekha to milatA hai, kintu vaha abhI taka kahIM se upalabdha nahIM huI hai| Upara unakI jina kRtiyoM kA ullekha kiyA gayA hai unameM se kisI bhI kRti kA sambandha ayurveda se nahIM hai| sabhI kRtiyA~ jaina darzana, jainAcAra, stutividyA Adi se sambandhita haiN| ata: vartamAna meM upalabdha unake graMthoM ke AdhAra para yaha kaha sakanA kaThina hai ki unhoMne Ayurveda ke kisI graMtha kI racanA kI hogii| isa saMdarbha meM eka mahatvapUrNa tathya yaha hai ki navama zatAbdI ke vidvAna zrI ugrAditya AcArya ne apane graMtha kalyANakArakam' meM spaSTatApUrvaka isa tathya ko udghATita kiyA hai ki AcArya samantabhadra ne Ayurveda viSaya ko adhikRta kara kisI graMtha kI racanA kI thI jisameM vistArapUrvaka aSTAMga vaidyaka kA pratipAdana kiyA gayA hai| unhoMne Age yaha bhI spaSTa kiyA hai ki samantabhadra ke usa 'aSTAMga saMgraha' graMtha kA anusaraNa karate hue maine saMkSepa meM isa kalyANakAram' graMtha kI racanA kI hai| zrI ugrAditya AcArya ke isa ullekha se yaha asaMdigdha rUpa se pramANita hotA hai ki unake kAla meM zrI samantabhadra svAmI kA aSTAMga vaidyaka viSayaka koI . mahatvapUrNa graMtha avazya hI vidyamAna evaM upalabdha rahA hogaa| siddhAnta rasAyana kalpa - isI saMdarbha meM eka yaha tathya bhI mahatvapUrNa hai ki kalyANakAraka graMtha kI prastAvanA meM zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ne AcArya samantabhadra svAmI kI advitIya vidvattA kA nirUpaNa karate hue unake dvArA 'siddhAntarasAyana kalpa' nAmaka vaidyaka graMtha kI racanA kie jAne kA ullekha kiyA hai| ve likhate haiM ki pUjyapAda ke pahale maharSi samantabhadra hara eka viSaya meM advitIya vidvattA ko dhAraNa karanevAle hue| Apane nyAya, siddhAnta ke viSaya meM jisa prakAra praur3ha prabhutva prApta kiyA thA usI prakAra Ayurveda ke viSaya meM bhI advitIya vidvattA prApta kI thii| Apake dvArA siddhAnta rasAyana kalpa' nAmaka eka vaidyaka graMtha kI racanA kI gaI thI jo aThAraha hajAra zloka parimita thii| parantu Aja vaha upalabdha nahIM hai aura hamArI udAsInatA ke kAraNa sambhavata: aba vaha kIToM kA bhojana bana gaI hai| kahIM-kahIM usake kucha zloka milate haiM jinakA yadi saMgraha kiyA jAya to 2-3 hajAra zloka sahaja hI saMkalita ho sakate haiM / isa graMtha kI mukhya vizeSatA yaha hai ki ahiMsA-dharmapremI AcArya ne apane graMtha meM auSadha-yogoM meM pUrNa ahiMsA dharma kA hI samarthana kiyA hai| isake alAvA isa graMtha meM jaina pAribhASika zabdoM kA prayoga evaM saMketa bhI tadanukUla die gae haiN| isalie artha karate samaya jainamata kI prakriyAoM ko dhyAna meM rakhakara artha karanA hI abhISTa hai / udAharaNArtha 'ratnatrayauSadha' kA ullekha graMtha meM AyA hai| sarva-sAmAnya dRSTi se isakA artha hogA-- vajrAdi ratnatrayoM ke dvArA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA 18 aprela 1996 nirmita auSadhi / parantu aisA nahIM hai| jaina siddhAnta meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra ko ratnatraya nAma se jAnA jAtA hai| yaha ratnatraya jisa prakAra mithyA darzana, mithyA jJAna aura mithyA cAritrarUpI doSatraya ke nirAkaraNa meM samartha haiM usI prakAra AyurvedIya rasazAstrokta pArada, gandhaka aura dhAtUpadhAtu Adi tIna dravyoM ke sammizraNa se nirmita tathA amRtIkaraNapUrvaka taiyAra kiyA gayA rasAyana vAta-pitta-kapha doSa traya kA nAza karatA hai| ataeva isa rasAyana kA nAma 'ratnatrayoSadha' rakhA gayA hai / 107 AcArya samantabhadra ne apane 'siddhAnta rasAyana kalpa' nAmaka ukta graMtha meM vibhinna auSadha - yogoM ke nirmANa meM ghaTaka dravyoM kA jo pramANa (mAtrA) nirdiSTa kiyA hai usameM bhI jaina dharmasammata saMkhyA-prakriyA kA anusaraNa kiyA hai jo anyatra nahIM milatA hai| isa graMtha meM kathita saMkhyA - saMketa ko kevala vahI samajha sakatA hai jise jainamata kI jAnakArI hai| jaise 'rasa sindUra' nAmaka rasa auSadhi kI nirmANa-prakriyA meM kathita nimna saMkhyA-saMketa draSTavya - 'sUtaM kesari gandhakaM mRganavasAradumAM' / yahA~ para dravya ke pramANa ke lie jisa saMkhyA kA saMketa kiyA gayA hai vaha sahaja aura sarvajJAta nahIM hai| jaise- 'sUtaM kesari' / yahA~ 'sUta' zabda se 'pArada' aura 'kesarI' zabda se 'siMha' abhipreta hai jisase pArada aura siMha kA saMyoga kisI sAmAnya artha ko dhvanita nahIM karatA hai / vastutaH 'kesara' zabda yahA~ saMkhyA vizeSa kI ora iMgita karatA hai| jaina dharma meM caubIsa tIrthaMkara hote haiN| pratyeka tIrthaMkara kA eka cihna hotA hai jise lAMchana kahate haiN| jaise RSabhadeva kA lAMchana hai 'baila', teisaveM tIrthaMkara pArzvanAtha kA cihna sarpa aura caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra kA cihna siMha (kesari) hai| ataH 'gandhaka yahA~ phalitArtha yaha huA ki sUta (pArada) kesari arthAt 24 bhAga pramANa liyA jaay| isI prakAra mRga' arthAt gandhaka 'mRga' pramANa meM liyA jAya / mRga cihna solahaveM tIrthaMkara zAntinAtha bhagavAna kA hai| ata: gandhaka kA pramANa 16 bhAga lene kA nirdeza hai| samantabhadra svAmI ke sampUrNa graMtha meM sarvatra isI prakAra ke sAMketika va pAribhASika zabdoM kA prayoga huA hai jo graMtha kI maulika vizeSatA hai'| svAmI samantabhadra ke ukta graMtha kA adhyayana karane se jJAta hotA hai ki unase pahale bhI jainendra-matasammata vaidyaka graMthoM kA nirmANa unake pUrvavartI muniyoM ne kiyA thaa| kyoMki unhoMne paripakva zailI meM racita apane graMtha meM pUrvAcAryoM kI paramparAgatatA ko - 'rasendra - jainAgamasUtrabaddha' ityAdi zabdoM dvArA ullikhita kiyA hai| isake atirikta 'siddhAnta - rasAyanakalpa' meM samantabhadrAcArya ne svayaM ullekha kiyA hai - 'zrImadbhallAtakAdrau vasati jinamuni: sUtavAde rasAbjaM' ityAdi / yaha kathana isa tathya kI puSTi karatA hai ki AcArya samantabhadra se pUrva bhI vaidyaka graMthoM kI racanA karanevAle jaina muni hue haiM jo saMbhavata: IsA pUrva dvitIyatRtIya zatAbdI meM rahe hoMge aura ve kAravAla jilA honnAvara tAlukA ke gairasappA ke pAsa hADalli meM rahate the / hADalli meM indragiri aura candragiri nAma ke do parvata haiN| vahA~ para ve tapazcaryA karate the / zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ke anusAra abhI bhI ina donoM parvatoM para purAtatvIya avazeSa vidyamAna haiM' / puSpAyurveda zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ke anusAra zrI samantabhadra svAmI ne kisI 'puSpAyurveda' nAmaka graMtha kA bhI nirmANa kiyA thaa| kyoMki jaina dharma meM vyavahAra meM atyanta sUkSmatApUrvaka aMhisA ko pradhAnatI dI gaI hai / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- Page #118 -------------------------------------------------------------------------- _