Book Title: Gujarat Varnacular Societyno Itihas Part 01
Author(s): Hiralal Tribhuvandas Parekh
Publisher: Hiralal Tribhuvandas Parekh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032695/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viramagAma varnAkyularasosAiTI chatihAsa "SH ( vibhAga pahelo I.sa.1849thI 1878 poamadAvAda Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAta varnAkyulara sosAITI itihAsa, vibhAga 1, (sana 1849 thI 1898) saMjaka ane prakAzaka, hIrAlAla tribhuvanadAsa pArekha, bI. e, Asi. sekreTarI-gujarAta varnAkyulara sosAITI, mmita eka rUpiya.- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvRtti pahelI sana 1932, prata 150 0. saMvata 1988. - jA - dhI gujarAta prInTIMga presamAM zA. somAlAla maMgaLadAse chApyuM, che. pAMcakuvA, cAra rastA, gAMdhIreDa-amadAvAda Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddaghAta gujarAta ane bRhagujarAtamAM pratiSThA pAmelI, lagabhaga saikAthI aneka dizAmAM pravRtti calAvI rahelI gujarAta varnAkyulara sosAITI kevA saMjogomAM sthApita thaI, te samayanI sekasthiti kevI hatI, kevI kevI muzkelIomAMthI pasAra thaI A saMsthA pagabhara banI te havAle bhaviSyanI prajAne upayogI thaI paDe e hetuthI saMsAITInI kamiTIe e kAma karAvavAno vicAra karyo. A hevAlane prathama bhAga janasamAja AgaLa raju karatAM AnaMda thAya che. eka nAnA bIjamAMthI meTuM vRkSa thaI phalIylI phaLa Ape te mujaba A saMsthAne vikAsa thayo che. gujarAtI bhASAmAM upayogI pustake racAvI bhASAne samRddha karavAmAM pAchalA jamAnAmAM A saMsthAe moTe phALe A che. e jamAnAnuM ajJAna ane vahema dUra karavAmAM tema ja samAjamAM ghara karI beThelI aneka aniSTa rUDhione nAza karavA prayAsa karyo che ane tene pariNAme ghaNI bAbatamAM lokamata keLavI che. je bAbate atyAre sulabha lAge che, te te kALe tevI nahotI; ane lokamatane keLavavAmAM je bhAre aDacaNe AvatI tene khyAla hAla bhAgye ja AvI zake tema che. keI paNa prajAnI pragati tenI svabhASAnI unnati sivAya thaI zake ja nahiM e satya je paradezIone samajAyuM temaNe A prAMtamAM AvI ahIMnI svabhASAne kheDavA ane khIlavavA sAcA hRdayathI AraMbha karyo ane dezI bhAIone te satya samajAyAthI e kArya temaNe upADI lIdhuM. e sarvanA avizrAMta prayatna ane khaMta mATe gujarAtI bhAIo sadA temanA aNuM raheze. bhASAnI ane sAhityanI unnati sadhAvA sAthe je je ucita bhAvanAo SiAI che te suvidita che ane gujarAta vanIkyulara sosAITIne teno yaza keTaleka aMze ghaTe che e nirvivAda che. paristhitimAM aneka aMgamAM sosAITInA prayAsane samAveza thAya che e vastu A pustaka vAMcanArane sahaja samajAze. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtamAM vidyA eTale bhaNatamna, phelAvo karavAmAM paNa sAITIe banate hise arpaNa karyo che. gujarAtI bhASA ane sAhityanuM saMvardhana karavuM e te enuM mukhya dhyeya hoI tenI e mukhya pravRtti hoya e svAbhAvika che. eTale sAITI taraphathI seMkaDo pustako lakhAvI prasiddha karAvavAmAM AvyAM che tema ja aneka nAnA moTA lekhakanI kRtio utejanAthe kharIdavAmAM AvI che. bhASAnA kezanI janA prathamanA sthApakonA dhyAnamAM hatI. ane te mATe banatA prayAsa thayA che. khAsa kaze paNa prakaTa karAvelA che. saMsAITInI pravRttiene sahAyaka thAya evA aneka TrasTa phaMDe pustaka prakAzana mATe tene maLyAM che ane tethI tenI pragatine ISTa vega maLe che. e uparAMta hajAra rUpIAnAM TrasTa phaMDa keLavaNI ane anya viSayaka tene suprata karavAmAM AvyAM che je te saMsthAnI pratiSThAne bhAspada che. vidyAvRddhi, bhASA ane sAhityanI unnati ane ajJAnanivAraNa e zubha uddeza jALavI prajAnA tema ja pitAnA lAkho rUpIAne vahIvaTa calAvI prajAne vizvAsanuM pAtra banelI evI saMsthAne itihAsa gujarAtI vAcakone lAbhadAyI thaze evI AzA che. . judAM judAM sAdhanomAMthI vigate ekatrita karI sIlasIlAbaMdha maneraMjaka pustaka rA. hIrAlAle taiyAra karyuM che e emanI saMsthA pratyenI mamatA darzAve che. * gujarAtanI prajA hAla je keTIe che temAM A saMsthAe ke bhAga bhajavyo che te jANavAnuM sAdhana A pustaka puruM pADaze e umeda che. vidyAbahena ramaNabhAI nIlakaMTha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA gujarAtamAM ja nahiM pazu dezabharamAM bhASA-sAhityanA abhyudaya arthe prAMtIya bhASA sAhityanI saMsthA e sthapAelI che, temAM "gujarAta vanAkyulara sAsAiTI," je ke aprasthane nahi teApaNa sAthI purANI che, ane teno kArya pradeza paNa kaIka viziSTatA dharAve che. sAsAITI ekaluM sAhitya prakAzananuM kArya karatI nathI; paNa sAthe sAthe keLavaNI ane jJAnapracAranuM kAya kare che, eTaluM ja nahi, paNa zaheranI ghaNIkharI sAnika pravRttinuM kendrasthAna thaI paDe che. vaLI tenA lavAjamanA pramANamAM AjIvana sabhAsadone eveza mATe lAbha apAya che ke ethI sA koi kita thAya che; ane tene prajA taraphathI LavaNI ane vidyAvRdvinI saMsthAenA nibhAva, keLavaNInA uttejata sArUM inAma, skolarazIpe! vagere sthApavA ane pustaka prakAzana arthe 162 TrasTa kuMDA Azare sADA cha lAkha rUpiyAnAM suprata thayelAM che, e tenI pratiSThAnI tema lokavizvAsanI pratIti karAve che. gujarAtanI ghaNIkharI jANItI ane AgevAna vyakti tenA kA ko tarIke ke Adhvana sabhAsada tarIke sosAITI sAthe sabaMdha dharAve che ane zikSita tatha! lekhaka vargamAMthI eTalI mhoTI sa MkhyA maLI Avaze ke jemaNe eka vA anya prakAre sAsATInA prakAzana ane pracArakAmAM kaMI te kaI hissA ke madada ApelI mAlama paDaze. nAmadAra sarakAre paNa prasaMgeApAt jemake himAbhAI InsTITayuTa mATe jamIna, mahesula krI ane sAsAITInA hAlana! makAna mATe sariyAma rastAparanI meAkharAnI jamIna, nAmanA bhADe, ApavA meherabAnI karI hatI tema bIjI rIte paNa uttejana ApyuM hatuM, tenI vigata prastuta itihAsamAMthI maLaze ane sana 1910 thI tA tenA sArvajanika ane sAhityanA kAne uttejana tarIke sAsATIne vArSika rU. 500/ nI grAnTa ApavA udAratA batAvI che. sosAiTIne vRttAMta jANavA sArU vakhatovakhata pRSThaparacha thayA karatI hatI, ane navI prajAmAMnA ghaNA yuvakone tenA baMdhAraNa, kAM ane pAchaaA itihAsa viSe puratI mAhitI nathI, tema sAsAiTInA itihAsa lakhAya evI enA keTalAka zubhecchake!nA aMtaramAM lAMbA samayathI IcchA thayA karatI hatI. te parathI kArASThArI kamiTIe gaye varSe sAsAITIne itihAsa lakhavAnuM kAya mane soMpyuM hatuM. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' " ba thI hota. sesAiTInuM sana 1880 pahelAMnuM daphatara durbhAgye upalabdha nathI. saMbhavita che ke sana 1875 mAM sAbaramatImAM moTI rela AvI hatI, tenuM pANI zaheramAM pharI vaLyuM hatuM ane te sAITInI oNphIsamAM-himAbhAI InsTITayuTamAM-kammarapura pesI gayuM hatuM, te vakhate e dastara-kAgaLo, phAIla vagere bhIMjAI jaI bagaDavAthI e badhuM kADhI naMkhAyuM hoya ! - tethI prastuta ItihAsa lakhavAmAM pahelA khaMDamAM phakta sosAiTInA chApelA rIporTa ane buddhiprakAzanI phAIlene mukhyatve upayoga karyo che. temAM saMtoSakAraka ane khuzI thavA jevI bIne te e che ke sAITIne prathama araDha varSane itihAsa kavi dalapatarAme lakhIne sana 1878 nA buddhiprakAzamAM prakaTa karyo hate, te mane bahu madadagAra thayo che. e sAdhana vinA huM mAnuM chuM ke A bhAga che tenAthI paNa, ghaNe adhura, avyavasthita ane khAmIbharyo rahyo hota. A vistAranA bhayathI sasAITInA ItihAsane be vibhAgamAM vaheMcI nAkha paDe che ane e vyavasthA keTalIka rIte anukULa thaI che. eka te sana 1878 sudhInI kALamaryAdA bAMdhavAmAM vacale trIsa varSane gALe purata hatuM, bIjuM, te pachInA varSa mATe sosAITInuM daphatara thoDuM ghaNuM maLI Ave che; trIjuM, kavi dalapatarAma sana 1879 thI sesAiTImAMthI nivRtta thAya che ane cothuM, mahIpatarAma sana 1877 thI onararI sekreTarI nimAyA hatA, emanI sthApita kAryaparaMparA te pachI bahudhA ekasarakhI cAlu rahI che. prastuta ItihAsamAM bane teTalI upayukta mAhitI eka nedha tarIke saMgrahavA prayatna karyo che; e vRttAMta deSathI mukta hevAne huM dAvo karatA nathI; paNa saMjogavazAta je kaMI mArA jANavAmAM enA kAmakAja viSe, AvyuM te ApyuM che. koI sahadaya vAcakabaMdhu emAMnI bhUlo batAvaze agara te te saMbaMdhamAM sUcanA lakhI mokalavA kRpA karaze te te badala temane huM upakAra mAnIza; eTaluM ja nahi paNa bIjA vibhAgamAM tene ghaTate upayoga karavA, jarUra banatuM karIza. ' aMtamAM mArA lekhanakAryamAM vakhatovakhata sUcanAo karavA mATe tema A graMthanA praphavAcana mATe huM mArA snehI rA. maNilAla chabArAma bhaTTane A sthaLe upakAra mAnuM chuM; ane leDI vidyAbahenane prastuta ItihAsane udaghAta lakhI ApavA sAru meM vinaMti karatAM emaNe te khuzIthI svIkArIne mane vizeSa RNI karyo che. amadAvAda, hIrAlAla tribhuvanadAsa pArekha tA. 20-8-1932 che Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA. -- upadhAta - leDI vidyAbahena nIlakaMTha ... 3 thI 4 prastAvanA * * 5 thI 6 prakaraNa, viSaya. 1 luM pUrva pIThikA .. .. 1 thI 2 2 juM samakAlIna paristhiti ... 3 thI 7 3 juM sesAiTInI sthApanA * 8 thI 11 pariziSTa 1 jAherAta thI 13 4 thuM vartamAnapatra ... 5 muM neTIva lAIbrerI... 6 huM gujarAtI zALA 7 meM kanyAzALA .. *** pariziSTa 2 jAheranAmuM : [8 muM dezI bhASAnA vikAsa mATe prayAsa zikSaNa ane zALA payogI pustaka 9 muM alekajhAMDara kileka pheMrbasa 10 muM pustake ane tene paricaya : 11 muM kavitAnI cepaDIe ... ... ... 12 muM pustake racAvavA mATe maLelAM phaMDa ane bakSIsa rakama . . . 93 thI 102 13 muM sarakArI keLavaNI khAtAnI sahAyatA ane sahakAra 103 thI 17ra 14 muM vidyAbhyAsaka maMDaLI ... ... ... 133 thI 144 pariziSTa 3 vyAkhyAne ... . .. 14pa 15 muM buddhiprakAza * * * * 146 thI 202 pariziSTa 4 anukramaNikA sana 1854thI 1878 - 157thI 202 16 muM anya pravRttio... ... ... ... 203 thI 209 17 muM AzrayadAtAo . ... ... 210 thI 218 pariziSTa 5 prathama nANAM bharanArAonI yAdI . 216 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa, sAsAITInA dhArA lAika membarAnI yAdI 18 muM sAsAiTInuM baMdhAraNa pariziSTa - pariziSTa 7 19 muM. onararI pariziSTa - ena. sekreTarIe ane Asi. sekreTarInI nAmAvali kavi dalapatarAma DAhyAbhAi......... sekreTarIe 20 21 muM upasa'hAra ra viSaya... 1. nagaraze himAbhAI 2 himAbhAi insTITayuTa 3 harakuM varaAi kanyAzALA .... ... 717 ... ... citrAnI sUcI. ... ... **** ... 4 sana 1822 mAM chapAyalAM pustakanuM mukhapRSTa 5 alekajhAMDara kinlaoNka phAsa maganalAla vakhatacaMda.. ... ... pRSTha. 219 thI 229 225 228 ... 260 thI 242 ... ... 243-244 245 thI 262 ... 23 thI 268 ... ... 40. 6 ... cha hopa sAheba vAcanamALa! kamiTInA sabhya 8 hApa sAheba saMpAdita joDaNIkoSa (hAthaprata)nuM mukhapRSTa 9 buddhiprakAza, sana 1850, me; prathama aMkanu mukhapRSTa 10 zeDa premacaMda rAyacaMda 11 sana 1860 nA kaTa 20 mA mujaba rajIsTara karArapatranI pratikRti 12 bheTanAM pustakA paranI lebala-chApanA namunA 13 rA. sA. bhAgIlAla prANavazrvabhadAsa 14 rA. A. geApALarAva hira dezamukha 15 kavi dalapatarAma DAhyAbhAI 16 phosa sAhebanA hastAkSara 17 kavi dalapatarAmanA hastAkSara *** *** ... ... ... ... 841 pR. 20 sAme pR. 23 pR. 30 pR. 38 pR. 50 pR. 67 "" pR. 106 ' pR. 110 pR. 149 pR. 213 6, "" "" ,, ,, pR. 227-2:4 pR. 227 pR. 230 sAme pR. 237 pR. 245 3 pR. 248 pR. 254 29 "" 29 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAta varnAkyulara sosAiTI tihAsa. prakaraNa 10 pUrva pIThikA. "va varSe savAI, IjAradAri vadhAre, raIcata ruve ragaDAI, ke AgaLa pokAre. cauTe jaNAve tera, deDAvIne ghoDA; rAte Ave cora, ghara ghara paDe dareDA. cenA asavAra, bAna pakaDatA tUTe; daravAjethI bahAra, vahAra kare nahi pUMThe. daravAje daravAna, rAMka janene reke; kaI dhare nahi kAna, raDe bicArA poke. anyAnA dAma, leI TharAve sAcA nyAyInA le je nAma, te te haNe tamAcA." ("kaLikALanuM varNana"--kRSNarAma, I. sa. 1818 mAM pezvAI paDI ane gujarAta prAntane kabaje aMgrejonA hAthamAM AvyA, te samaye dezasthiti kevI hatI, tene kaMI khyAla ApaNane upare kaLikALa"nA varNanamAMthI maLI Ave che. prastuta garabe kRSNarAma mahArAje saM. 1873 mAM racyo hato, tethI temAM. varNavelI hakIkata jema samakAlIna tema vizvasanIya kahI zakAya. - oraMgajheba bAdazAhanA avasAna pachI dilhInI megala sArvabhrama zahenazAhata nabaLI paDatI cAlI ane tene sthAne marAThA sattAnuM prAbalya. pratidina vadhatuM jatuM hatuM. etha nimitte temane trAsa ane dareDa e che na hate. koLI, kAThI ane garAsIo paNa taka maLatAM, je kAMI hAtha AvatuM te kabaje karavA pAchA paDatA nahi. mugala subAo dilhInI gAdI pratye nAmanI vaphAdArI dAkhavatA chatAM svataMtra ane Ayakhuda banyA hatA, paNa mahemAMhenA kaleza ane kusaMpathI teo pitAnI sattA TakAvI zakyA nahi. dezamAM sarvatra aMdhAdhutI, lUMTaphATa ane johukamI pravartI rahyAM hatAM. temAMya Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " vaLI jamIna mahesulanI vasulAta ijAre ApavAmAM AvatI tethI prajAne puSkaLa raMjADa thatI. ijAradArane khAtarI nahi ke tenA ijArA khIje varSe cAlu raheze ke kema, eTale te paNa manasvI rIte raiyata pAsethI jeTaluM paDAvAya teTaluM paDAvatA. jyAM kazuMe sthirasthAvara nahi, dararAja dhIMgANAM cAlu hoya, ane koi prakAranI salAmatI nahi, tyAM upara varNavyA mujabanI sthiti anubhavAya temAM zuM Azcarya ! vAstavika rIte 'baLIAnA e bhAga' vA ' mAre tenI talavAra' e nyAyanIti pravata tI hoya tyAM pachI jAnamAlanI salAmatI, rakSaNa, vyavasthA ane nyAyanuM pUchyuM ja zuM ? kayI ghaDIe dhADa paDaze ane agara vagara vAMke kyAre hAthakaDI paDaze vagere kAMi paNa khAtarIthI kahI zakAtuM nahi; ane cADIAenuM jora eTaluM badhuM vadhI paDayuM hatuM ke, te game te nimitte bhalabhalAne hAkemanA kAna bhaMbherI herAna karatA hatA. ughADeche|ka nyAya vecAtA ane lAMcarUsthata levAtI hatI. AthI raiyatanA manamAM sadA vasavaso rahI te kaMgAla ane duHkhI sthiti anubhavatI hatI. " amadAvAdanA itihAsa " e nAmanuM pustaka maganalAla vakhatacaMde sana 1851 mAM lakhyuM hatuM temAMthI thoDAka bhAga (pR. 115-119 nA ) atre ApIe chIe, je uparanA kathananuM samarthana karI te viSe keTaleka vadhu prakAza pADe che: 66 gAyakavADa pezvAnA sarasubAnI vakhatamAM amadAvAdamAM game tevA zAhukAra hAe paNa dhAyAMdhAyA lugaDAM tathA mAhATA pahanAnA jADAM thepADAM tehenAthI paherAtAM nahI paNa DhaMcaNa samuM potIyuM tehenA upara khAstAnA jAmA ne mAMthe chIMTanI vagara teArAnI pAghaDI peherAtI ne kadI koI, ethI lagIra sArAM lugaDAM pahere te| sarasukhAnA rAkhelA cADIA cADI khAe eTale te mAMNasane khelAvI tehene kahe ke " tamArI pAse puMcha ghaNI che * mATe pAMca daza hajAra sarakArane Apo." kadI te nA kahe to tehenI chAtIe paththara mukIne le, tethI koI khullI rIte ugharANI karI zakatuM nahi. ceArI paNa pramANamAM puSkaLa ane dhoLe dahADe thatI kemake hAkemane temAMthI ceAthAI maLatI ane nyAya paNa e rIte cAka vecAtA. " eka jaNa jaIne kAine besArI Ave teA khInne jaNa jaine tehene UThAvI Ave ne kadI bIjo mesArI Ave teA eka UThADI Ave. A Upara lagIra lAMbe vIcAra je karaze tehene mAluma paDI Avaze ke sarasukhane ghaNAMkanAM mehA rAkhavAM paDatAM hatAM kemake jo hevuM na kare teA bhakSa kAMNa ANI Ape? "" '" hAlatAM daMDe, cAlatAM daMDe, daDe sArA dIna; chAtI upara paththara mukI, paisA letA chIna, ' Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 2 ' "te vakhate gujarAtI bhASA mAtra bajAra bhASA hatI. temAM vAMcavA lAyaka kaMI pustako na hatAM, ane leke ajJAna tathA vahemI hatA.". (alekajhAMDara kinveka oNbesa) arADhamA saikAmAM dezamAM pravartatI arAjakatAnA kAraNe prajAnuM mAnasa saMkucita ane rUDhicusta banyuM hatuM. sAhitya ane saMskRtine pravAha maMda, nisteja, ane jaDa thaI gayo hato. je kAMI parApUrvathI cAlyuM AvatuM tene vaLagI rahevAmAM ja zANapaNu manAtuM ane cAlu praNAlikA teDanAra koI virala puraSa ja maLI Avato hato. - te samaye atyAranA jevI vyavasthita ane sArvatrika zikSaNa paddhati nahotI; atyAranAM jevAM mabalaka jJAnaprAptinAM sAdhane nahetAM; ane vaLI - paraprAnta sAthe vyavahAra ane AvajA ochI ane maryAdita hatI. janatAmAM ajJAna ane vahema vizeSa hatAM. jyAre mAthApara bhaye jhajhumate heya, kyAre ne koNa luMTAze ke pakaDAze tenI ciMtatA nahi, jyAM jAnamAlanuM rakSaNa ke salAmatI nahi; AvI paristhitimAM manuSya asvastha, bhayabhIta ane svArthI bane e sahaja samajI zakAya evuM che. udAra keLavaNInA saMskArano abhAva, bahAranI duniyAne saMsarga jhAjho nahi, dhArmika bhAvanA paNa sAMkaDI, aMdhazraddhALutA ane pakSapAtabharI valaNa eTale prajA ajJAnI ane vahemI ja thaI jAya e svAbhAvika che. jene jIvanavyavahAra kupamaMDuka jevo, jenI daSTi pitAnAmAM ja kendrita thayelI, svArtha mATe kheMcAkheMcI ane prapaMcajALa sarvatra vistarAyelI hoya tyAM jIvana kaluSita, nirAzAmaya, vyagra ane du:khI thaI paDe e dekhItuM ja che. Ave samaye bhASA abhyAsane, sAhityavikAsane, navI zene ane pragatine avakAza ja kyAM rahyo ? . tathApi manuSyabuddhi muzkelImAM jIvanavyavahAra TakAvI rAkhavAne mATe jIvanarasa uDI jAya nahi evA prayatna jarUra kare; manuSyaprANuM ekalA khAdhorAkathI jIvI zakatuM nathI; tene Atmika piSaNanI agatya rahe che. zarIranA piSaNanI peThe manane keLavavuM joIe che ane tenA AdhyAtmika Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa mATe, tenA sukha ane saMtoSa mATe dhArmika baLa ane preraNA Avazyaka che te, e samaye janatA kevI rIte meLavatI te have ApaNe joIe. sAmAnya rIte vyavahArepayogI jJAna jevuM keAMka, lekhAM, nAmuM patravyavahAra, cIThThIpatrI, karAra, dastAveja vagere vaizya ane itara jana paMDayA. pAsethI meLavate ane brAhmaNa kSatriyanA bALako saMdhyA, sArasvata, stotra ane thoDuM ghaNuM karmakAMDa tathA jyotiSa jANu saMtoSa pAmatA ane temane Deka bahAne utsAhI ane AgrahI varga, ujyana, kAzI, mithilA vagere dUranAM vidyAtIrthomAM jaI tiSa, kAvya, vedAnta, nyAya vagere zAne. abhyAsa karI ane paMDita banI ghera pAchA pharato hato. sana 1847 mAM "saMsAra vahevAra" nAmanI paDI amadAvAdanI pustaka vRddhi karanAra maMDaLIelamAM chapAvelI che te jovAthI tatkAlIna sAmAnya zikSaNanuM dhoraNa kevuM hatuM te lakSamAM Avaze tema zikSaka, paMDayAnA pagAra-nirvAha mATe kevI vyavasthA hatI, tenuM yathArtha varNana svargastha kavi. gaNapatarAma rAjArAme emanA "bharUca jIllAne keLavaNa khAtAne itihAsamAM karyuM che, te ahiM utAryAMthI barAbara samajavAmAM Avaze- "hisAba sAdhana AMka zIkhavI, saravALAdika jhaTa gaNatAM, nAnAvidha lekhAM vyavahArika, zIkhavatA mukhathI bhaNatAM; gaNItamAM lIlAvati Adika zIkhavatA guru sabhya rahI, akSaramAM vivekamAtRkA, lIpivivekArIka sahI. lekhapaddhati, patra prazasti, lekha viSayamAM zIkhavatA, prabaMdha vikrama, bheja AdinA, vAMcana viSaye Avi jatA; nItImAM cANakya, viduraniti pApAkhyAnAdi tathA siddha vyAkaraNe zIkhavatA, kahyuM meM jANyuM jema yathA." (pR. 22 ) vaLI-paMDayAnA piSaNa mATe pAkAM sIdhAM nita AvI paDe dANAnI mUThI daraje, ziSyo lAvi nizALa aDe; chUTIe seine sIdhuM, vAMdhA vagara hatuM maLatuM, meTAne suta nizALa Abe, bhAgya bhaluM gurunuM bhaLatuM. nija suta nizALamAM besaMtAM, nizALe garaNuM mana gamatuM * * Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti pramANe karAvine sau dAma daI gurune namatuM; IMdhananI Apati na maLe, dUdha dahIM AvI maLatAM. phaLa kerI, rAyaNa, sItAphaLa, maLatAM jhaTa jhADe phaLatAM. amuka bhaNatare eka rUpIo, hasate mukha AgaLa dharatA, sAdhAraNa keLavaNuM pAchaLa, e rIta kharca ghaNe karatA." (pR. 24. ) A uparAMta loka zikSaNa artha bhATa cAraNa, purANuM ane kathAkAre paNa sarasa kArya karatA hatA. loka vArtA ane leka gIta, yaza gAthA ane zarya kAvyo saMbhaLAvIne teo janatAne protsAhita karatA, temanAM mana raMjita karatA tema temane preraNA pAtA hatA; mahAbhArata, rAmAyaNa ane purANadikamAMthI bhAvapUrNa ane prabedhaka prasaMgene kAvyomAM guMthI tathA gAI prajAjIvanane ujALatA; temanA para nIti ane dharmanA saMskAra pADatA ane temane navuM cetana ane jIvana bakSatA hatA. phakta paMDita varga jemanI pAsethI ApaNe vadhAre ane ucca zikSaNanI apekSA rAkhIe te ekamAga ane prajAjIvanathI vimukha rahetuM hatuM. teo dara sthaLe jaI vidyAbhyAsa pUre karI ghera pAchA pharyA pachI paNa sarva vyavahAra saMskRtamAM karatA, eTaluM ja nahi, paraMtu mAtRbhASAne paNa avagaNatA. kavi premAnaMde AvA paMDita purANuonI karelI ThekaDI rasika sAhityavAcakanI jANa bahAra nahi ja hoya ! janatA paNa temane "vediyA" kahI hasatI hatI, eTale emanA taraphathI mAtRbhASAne kaMI paNa uttejana ke baLa maLatAM nahi ane tethI mAtRbhASAnuM sAhitya pAMgaLuM ane aNavikaseluM rahetuM hatuM. AnA saMbaMdhamAM sana 1844 nA borDa opha ejyukezananA pahelA ja rIperTamAM je TIkA karelI che te noMdhavI prasaMgacitta gaNAze - Aja lagI bahu karIne ema hatuM ke, jemaNe e pAThazALAmAM vidyAbhyAsa pure karaze, tene pitAnI svabhASAmAM zuddha evuM sAdhAraNa patra paNa lakhatAM athavA vAMcatAM kaThaNa paDatuM. temanAmAM vyavahArika jJAnane abhAva kArakuna pitAne zAstramAM gamya che ema kahetA nathI; paMDita vehevAramAM cheka nirupayogI che." paraMtu upara jaNAvyuM tema ekalAM jIvana nirvAhanAM sAdhana ane artha prAptithI manuSya jIvanane tRpti thatI nathI. tene AtmA bauddhika bhoga Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane AnaMda, rasa vaibhava ane vilAsa, mAnasika svasthatA ane sukha meLavavA mATe hameza jhaMkhe che, te mATe satata prayatna kare che ane tenI prAptimAM ja te satiSa ane zAti pAme che. agADI ApaNe joI gayA chIe ke samAja jIvana bhayagrasta hatuM, ane jAnamAlanI salAmatI nahotI; tema chatAM AvA vikaTa ane azAnta samayamAM paNa janasamAja AzAnA taMtu para rAcate. dharmamAMthI baLa ane preraNA meLavate; kathA vArtA, bhajane, pada ane garabI vageremAMthI jIvana rasa-ullAsa mANatA dekhAya che. te vaDe ja e du:khamAM TakI rahI zake che, ane AzvAsana pAme che. temAM ja te jIvananuM, sArthakya ane dhanya paLa anubhave che. A pramANe prajAnuM mAnasa ghaDe ane vikasAve evAM pravartaka baLe, prANapaSaka ane preraka, e kALe kyAM hatAM e avalokanathI ApaNane tatkAlIna samAja sthitinuM AchuM gheruM citra ApaNI AMkha samIpa khaDuM thaze. ahiM aMgreja amala zarU thaye te Agamaca ayodhyA pAsenA chapaiyA gAmanA rahIza zrI. sahajAnaMda svAmIe gujarAtamAM Agamana karI, kAThI, dhArALA, rajapUta ane evI bIjI pachAta komanI raheNIkaraNI ane AcAravicAra badalI, emane sanamArge prerI, emanAM jIvana ujajavaLa, saMtelI ane sukhI karI mUkyAM hatAM tenI keIthI nA pADI zakAze nahi.. ogaNIsamA saikAnA AraMbhamAM emaNe je pracaMDa dhArmika pracArakArya karyuM hatuM, te jema addabhuta tema krAntikArI hatuM. vaLI e saMpradAye ApaNane brahmAnaMda, premAnaMda, muktAnaMda, niSkulAnaMda, devAnaMda jevA pratApI bhakta ziSya ane kavio ApelA che, ane temanuM lakhANa nIti tatva ane bhakti bhAvathI ubharAtuM, guNa ane jathAmAM thoDuM nathI. e mahAna puruSane prabhAva te samaye prajA para puSkaLa paDayo hate; amadAvAdanA subA zelakare emanI kanaDagata karavAmAM kacAza karI nahatI, temAM bizapa hebara ane muMbaInA te kALanA gavarnara sara jona mAlkame emanI khAsa mulAkAta laI, emanuM saMmAna karyuM hatuM te hakIkta paNa ochI gAravA bharI nathI; ane gujarAtI janatAne uMcI pAyarIe laI javAmAM je kimatI phALo emaNe Apyo che te kadI bhulAze nahi. DabhoIne rasika kavi dayArAma te arasAmAM vaiSNavI sAMpradAyika sAhityane gujarAtImAM utArI vallabha kuLanI kIrti ane mahimA vistAravAne stutya prayatna sevata hate; paNa tenI kIti eka garabI lekhaka kavi tarIke vadhAre Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasarelI ane jANItI hatI. emanI e garabIee tA aneka strI puruSone ghelAM karyA hatAM; anekanA vanamAM rasa ane AnaMda, kaMikane meAjlA ane zAkhAna banAvyA hatA. Ama emanI lAkapriyatA ane nAmanA gheADI na hatI. pAdarA pAsenA mAsaranA vaizya kavi gIradhare kRSNajanmanI kathA ane rAmAyaNa, lAkaci sAkhavA racyAM hatAM. amadAvAdanA kRSNarAma mahArAja, jee dakSiNamAM jaI AvelA hAi, emanA para rAmadAsa svAminA lakhANa ane jIvane prabaLa asara karI hatI, tene pracAra ahiM gujarAtamAM karavA te utsAhita hatA. saMDezaranA prItamadAsa paNa jIvana medha karavA vana meAkSane mArga atAvatA bhajana, pade ane AkhyAne racI, prajAne amRta pAna karAvatA hatA. amadAvAda taLanA e bhAie sukharAma ane lArAma abhimanyu AkhyAna ane sagALazA AkhyAnanA koM--mahAbhArata, rAmAyaNanI kathA gAi saMbhaLAvI lokanAM mana rjana karatA hatA. amadAvAda pAsenA vegaNapuravAsI raghunAthanAM padA strI puruSo adyApi gAi, tenuM nAma ciraMjIva rAkhyuM che; tema junAgaDhanA raNacheDajI divAna ane trikamadAse raceluM bhakti sAhitya avagaNavA jevuM nathI; temaja paraMparAthI utarI AvatuM sAhitya . khAsa karIne, narasiMha, premAnaMda ane sAmaLanI kRtie, ane rAmAyaNa, mahAbhArata tathAM bhAgavatanA prAkRta anuvAdo, e saghaLu lAkanI rasavRtti, dhama jijJAsA ane bhAvanAne tRpta karatuM ane poSatuM hatuM. Ama te vakhate jJAna prAptinI jhAjhI sugamatA nahi; jJAnanAM sAdhanA paNa chUTAMchavAyAM--vikharAyalAM ane muzkelIe sulabha thAya tevAM; pravAsa paNa yAtrA nimitte ane te pramANamAM alpa; bahAranI asara thADI; mAtra prAcIna saMskRtine Ache--pAtaLA pravAha mada, vahyA karatA tene custa rIte vaLagI rahI, janatA tenI sthita sthitimAM rAcatI. tenA pariNAme diSTa bahu ekamArgI thai rahI; vicArA paNa saMkucita ane AsapAsanA bhaya ane jAna mAlanI salAmatI ane surakSaNanA abhAve, svArtha vRtti vadhAre tIvra banatI, eTaluMja nahi paNa pracalita ajJAnatA janatAnA vahemAne ane bhramajanaka mAnyatAe vadhAratI ane aniSTa rUDhinAM baMdhano vadhAre sajjaDa karatI hatI. e kharuM ke te vakhate hAlanA jevuM gadya sAhitya nahotuM; ghaNuM kharuM lakhANa padyamAM racAtuM ane gadya sAhityanuM lakhANa nirmAlya, DhaMga dhaDA vinAnuM, doSavALuM jaNAyAthI phAsa sAhebe prastuta prakaraNanA mathALe cukelA abhiprAya madhyeA hAya, e saMbhavita che. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . prakaraNa 3. ' manahara chaMda, "Isvise aDhAre aDatALIsanI sAle zubha, tArikha te chavIsamI seMbara mAsanI; maMgaLa vAsare mahA maMgaLaka kriyA kIdhI, killAka sAheba taNI kIrtinA prakAzanI; sthApI gujarAta varnAkayulara sosAITI te, adhika vadhAranArI vidyAnA abhyAsanI; dvija dalapatarAme dilathI AzISa dIdhI, AjathI saMsAITI tuM thaje avinAzanI." (dalapata kAvya, bhA. 1-pR. 115) evA zubha coghaDIAmAM gujarAta varnAkayulara sosAITInI sthApanA thaI hatI ke AraMbhanA eka nAnA Agra vRkSanA bIjArepaNamAMnI phulI phAlIne Aje eka vizALa AmrakuMjamAM pheravAI gaI che, ane chellAM khAsI varSa thayAM, tenAM miSTa ane amRta jevAM phaLono AsvAda gujarAtI janatA umaMgabhera laI rahI che, te joIne tenA sthApakane AtmA pravita thatuM haze. sana 1846 mAM alekajhAMDara kinloka phobarsa sAheba amadAvAdamAM AsisTaMTa jaDaja nimAI AvyA hatA. emane itihAsane bhAre zekha hata; jema grAnTa Daphe mahArASTrane itihAsa lakhIne ane karnala TeDe "rAjasthAnane itihAsa" lakhIne amara nAmanA meLavI che, tema ApaNe kahI zakIe ke pheMrbasa sAhebe "rAsamALA' racIne gujarAtanI amUlya sevA bajAvI che. te graMtha mATe etihAsika sAdhane ekaThAM karatAM jema te gujarAtI prajAno AtmA pichANI zakyA tema temanI ajJAna ane vahemI, jaDa sthitithI emanuM umarAva hRdaya dravI gayuM; ane temane lAgyuM ke junAM ItihAsa ane sAhityanAM lakhANa ane sAdhanasaMgraha eka sthaLe sAcavI ane saMgrahI rAkhavAnI jeTalI AvazyakatA che, teTalI janatAne keLavaNI ApavAnI paNa che. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A zubha AzayathI prerAine emaNe tA. 26 mI Disembara sana 1848 nA rAja keTalAka mitrAnI sahAyatA meLavIne gujarAta varnAkayulara sAsAITInI sthApanA karI.x pahelA varSanA rIporTa parathI samajAya che ke, jema emanI manAbhAvanA udAra ane manovRtta sevAbhAvanI hatI, tema saMsthAnA uddezane barAbara pahoMcI vaLavA sAru upasthita karelA kAryakrama paNa vistRta, sava dezI ane vyApaka hatA. sAsAiTIne uddeza emaNe A pramANe harAvyA hatAH-- " gujarAtI bhASA sAhityano utkarSa karavA, upayAgI jJAnanA pracAra karavA ane sAmAnya rIte keLavaNInI vRddhi karavI; " ane tenI prApti arthe ArambhathIja nIce mujaba kA krama ceAnyA hatA, je emanI udAtta buddhi, pracaMDa kA zakti ane jhINI najarane sarasa paricaya karAve che. 1. vartamAnapatranuM prakAzana-gujarAtamAM A prathama aThavADika hatuM. 2. 3. lAibrerInI sthApanA-suratamAM sTezana pustakAlaya-IMglIza-sana 1824 mAM sthapAyaluM, je pAchaLathI sana 1856 mAM enDrusa pustakAlaya sAthe joDAI gayuM hatuM; nahi teA gujarAtamAM e paheluM pustakAlaya kahevAta. gujarAtI koSa mATe zabda saMgraha-prathama prayatna. hAthapratAnA saMgraha. zALAnI sthApanA cheAkarA cheAkarIonI ekatra, 4. pu. 6. zALApayeAgI pustakAnuM prakAzana. 7. navAM pustako racAvavAnI yAjanA-InAmI harIkAI nibaMdha lakhAvIne. vidyArthIone uttejana--nAmeA ApIne. L. A viSayeAmAM sosAiTIe zuM zuM ane kevuM kArya karyuM tenuM vivecana have pachInA prakaraNamAM karavAmAM Avaze. daramiyAna ahiM noMdhavuM joie ke A AkhAya akhatarA phaeNAsa sAhebanA athAga utsAha ane prayAsanuM pariNAma hatuM; ane temanI kumakamAM kamiTInA sabhyA badhA yurApiyaneA hatA; * vadhu ane cAkkasa hakIkata mATe jue, te samaye chapAvelI jAhera khabara, je prakaraNanA aMte pariziSTa 1 tarIke ApI che. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezI gRhasthAmAM mAtra Igliza skUlanA heDamAstara bhogIlAla prANavallabhadAsanuM nAma-te paNa sana 185ra pachIthI-maLI Ave che. vaLI te samayanA muMbaInA gavarnara phekalenDe sesAiTInA paTana thaI ane divyanI sahAyatA ApI, tenuM-saMsthAnuM kArya sarala karI ApyuM hatuM. tema chatAM AvuM bhagIratha kArya, ekale hAthe ane alpa sAdhana vaDe, teo upADI levA zaktimAna thayA; ane tene vyavasthita ane saphaLatApUrvaka amalamAM mukI zakyA, tenuM rahasya ApaNane emanI dharmaparAyaNa vRttimAM jaNAze, je emanuM preraka baLa hatuM. prathama varSane rIporTa aneka rIte mUlyavAna che paNa temAMne nIcene pare khAsa mananIya thaI paDaze "We are under a religious obligation not only to do the work for which we are responsible to human masters and which for the most part they alone can turn to the good of the country; but (beyond that) to employ ourselves and our faculties and means in some measure (what measure is a question left to every man's own decision, but in some measure ) to the benefit of India and the glory of our Lord Jesus Christ therein. Now we acknowledge this at Ahmedabad by some social enterprises in which many are partners together. When we contribute to a Christian Mission we. acknowledge the call. When we try to lift up the language of the province from its present ignoble condition and encourage the more gifted fancies among those to whom it is vernacular, to enlarge, refine and regulate it by manifold application, that it may become fitter to convey from mind to mind and from generation to generation both the beautiful and the true, then too we acknowledge the same Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ call to benefit those among whom for the present: we are sojourners." A dezahitanA kAmane jeo ekalA ja valaNa Ape evA che tevA mAnava adhikArIoe sepelI javAbadArI mATe nahi paraMtu eka dhArmika pharaja tarIke paNa A kAma ApaNe karavAnuM che ane ApaNI buddhizakti tathA sAdhane ApaNe AmAM evI rIte ( jemane je phAve te rIte) kavAM ke. jethI hiMdane lAbha ane ApaNA prabhu jIsasa krAIsTanI kIrtimAM vadhAre thAya. amadAvAdamAM hAla eka evuM sAmAjika sAhasa ubhuM karavAmAM AvyuM. che ane ghaNuM jaNa temAM sAmela thayA che. krizciyana mizananA AmaMtraNane svIkAra karI ApaNe jema temAM phALo ApIe chIe temaja A prAMtanI paDI gayelI bhASAne unnata banAvavAno yatna karavA, jemanI te belAtI bhASA che temanI rasavRtti khIlavavA, suMdara ane evI sarasa (banAvavA) ke je sarve mane manane rasamaya ane jamAnAnA jamAnA sudhI sarve bele ne samaje evI. yogya banAvavA, tenA sAhityamAM vadhAro karavA, sudhAravA ane judI judI rIte niyamabaddha karavA mAgIe chIe ke jeo sAthe hAla ApaNe ceDA vakhata mATe sahavAsI thayelA chIe temane ApaNuM AMtarika kartavyalAgaNIno svIkAra samajAya. kevI sarasa manebhAvanA ! keTalI udAra kartavyabuddhi! Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 jAhera khabara.* gujarAtanI varnAkyulara sesaTI. dIlImAM tathA AgarAmAM tathA dakSaNamAM keTalA eka dIvasa thayAM pita pitAnA dezanI bhASAne vadhAre karavA sArU eka eka maMDaLI thayelI che. te uparathI keTalA eka sAheba lokonI marajI thaI che ke gujarAta prAMtamAM paNa lokonA hitane vAte eja prakAranI maMDaLI sthApana karavI, tene vicAra nice pramANe 1. paheluM e je gujarAta prAMtamAM pustaka vAMcavAnI ghaNuM eka lokone haMsa haze, paNa temane gujarAtImAM pustaka maLI zakatAM nathI; tethI lAcAra che, ne aMgarejI bhASAmAM buke te ghaNuM che, paNa lake aMgarejI bhaNelA nathI, tethI temanA upagamAM AvatI nathI, ne gujarAtI bhASAmAM pustaka chApavAmAM AvyAM che, paNa e ghaNAM thoDAM che, ne vaLI te paNa gujarAta prAMtamAM maLatAM nathI. mATe maMDaLInA vicAramAM evuM durasta Ave che ke aMgarejI bhASAmAM je sArI sArI bUke che, tene gujarAtI bhASAmAM tarajumo karAvIne chapAvavo ne je sArAM gujarAtI bhASAmAM pustaka thayelAM hoya te paNa chapAvavAM, ne jyAre gujarAtI bhASAmAM kaI na graMtha banAve che te paNa chapAve; ne na graMtha banAvavAnI kene haMsa pedA thavA mATe e vicAra dhAryo che ke, je kaI sakhasa graMtha na banAvIne maMDaLImAM raju kare te tene maMDaLIo madada ApavI. te e rIte ke graMtha banAvanArane te badala InAma ApavuM athavA te graMtha chapAvavAnI tenI khuzI hoya te tenAM chapAvelAM pustakamAMthI keTalAM eka e maMDaLIe vecAthI rAkhavAM ke jethI te chapAvanArane naphe rahe, ne tenI haMza paNa vadhe. 2. bIjuM e ke lokonA phAyadAne vAte sArI jage zodhI kADhIne tyAM eka kItAbakhAnuM rAkhavuM. ne temAM sArA sArA upayogI graMtha bhegA karavA. juo "buddhiprakAza'-1878, jAnyuArI aMka, pR. 8-9. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 3. trIjuM e ke upara lakhelA vicArane vAte be vakhata sAheba ke. ekaThA thayA temAM je hakItaka banI te chapAvelI che ke je lokoe u5ra lakhelA kAmane vAte rUpIyA bharelA che temanAM nAma tathA rUpaAne AMke chApele che. ja. zuM e je A maMDaLInA murabI thavAne muMbAIne neka nAmadAra gavarnara sAhebane vinaMtI karI hatI te uparathI temaNe meherabAnI karIne maMDaLIne Azare ApavA murabIpaNuM aMgIkAra karyuM che. pa. pAMcamuM e je gujarAta prAMtamAM je sArA sArA meTA leke tathA evA bIjA e kAmane zekha rAkhanAra lekee parepakAra buddhithI potAnA nAmane vAte e upara lakhelI maMDaLIne madada ApavA sArU pitAnI zakita pramANe rUpaA bharyAthI, maMDaLI te ApanAra lokonuM moTuM AsAna mAnaze Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 prakaraNa 4. vattamAnapatra, eprila ceAthIe vartamAnapatra prakaTAvyuM nAma jenuM gujarAta madhye kyAMI na hatuM. ' 99 dalapatarAma. bIjo upAya e zeAdhI kAhADA ke tArIkha khIjI mee saMme 1849 ne rAjathI " varatamAMna " nAmanuM dara budhavAre nyusapepara kAhADavA mAMDu` ke jenI mAraphate nItInI vAte salAkAne kahI zakAya. hAvuM kAMma amadAvAdamAM A peheluM thayuM che. ''. (maganalAla vakhatacaMdrakRta 'amadAvAdanA itihAsa '-pR. 187) Adhunika jIvanamAM vartamAnapatra jJAna ane zikSaNanuM eka prALa sAdhana thai paDayuM che ane tene lAgavaga, kANu ane prabhAva janatApara theADA nathI. lokamata keLavavAmAM tema lokajAgRti ANavAmAM te eka ameAdha zaktirUpa che; ane enA abhiprAya-5McavANI eka sattAsamAna lekhAya che; je prasaMga Ave bhalabhalI sarakAre!-Governmentsne uMcI nIcI karI mUke che; ane kAMIkane uthAme che ane kAMIkane sattApara sthApe che ane tenA dAkhalA vamAnapatranA itihAsamAMthI aneka maLI Avaze. gujarAtamAM pahelavaheluM vartamAnapatra " phAsa sAhebe sAsAITI taraphathI zarU karyuM tyAre bahAranI duniyAnA paricaya karAvavAnI sAthe, janatAnuM jJAna vadhe ane lokamata vyakta thAya ane vikase, e paNa tenI uddeza hatA; ane enuM mUlya atyAranI dRSTie nahi paNa te kALanI paristhitine anulakSIne AMkIzuM te samajAze ke e pagaluM keTaluMbadhuM dUra MdezIbharyuM hatuM; ane te enI upayogitA ane mahatva pUrepUruM jANatA hatA tethI emanI badalI khIje varSe surata thatAM tyAM paNa keTalAka mitronI sahAyatAdvArA " surata samAcAra "nAmanuM aThavADika patra sthApavAnI vyavasthA karI hatI. e saMbaMdhamAM phAsa caritra'nA lekhakanI nIcalI pa`ktie madadagAra thaI paDe cheH~~~~ 46 66 66 hiteSI mAtapitAdi saMbadhIe pAtAnA bALakane DhIMgalAM putalAM ApI ramata sAthe saMsAranI rIti-bhAtimAM paloTavA zikhave che te ja rItie phrAMse amadAvAdamAM ane suratamAM karyuM.' "" ( manaHsukharAmakRta phaeNAsa caritra-pR. 12. ) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH gujarAtamAM prathama aThavADika patra kADhanAra sAITI athavA ema kahIe ke pharbasa sAheba hatA ane temAM gairava levA jevuM e che ke vartamAnapatranI svataMtratA ane vAjabI hakka mATe kamiTIe tenA astitvanA jokhame .bhI. herisananA kesamAM mAnabharI laData calAvI hatI, je viSe have pachI kahIzuM. . e patranI upayogitA ane lokapriyatA viSe eTaluM neMdhavuM basa thaze ke saradahu patra te vakhate dara budhavAre nikaLatuM hatuM, tethI bIjA sa pAne loke "budhavArIyuM" nAme oLakhatA hatA, ane te pachI tenuM anukaraNa karIne temAM tenI harIphAImAM bIjAM patra paNa nikaLyAM hatAM. e "vartamAna" aThavADika patranI janatApara zI asara thaI hatI te jANavAne ApaNI pAse kAMI sAdhana nathI, tema e patranA chUTaka ake paNa upalabdha nathI; paNa maganalAla vakhatacaMde sana 1851 mAM prakaTa karelA amadAvAdanA ItihAsa" mAM theka vivecana kareluM che, te jANavuM upayegI thaI paDaze. prastAvanAmAM te lakhe che - "A sesAiTI nahotI thaI neM "varatamAMna" hetuM chapAtuM tAhAre lokoneM vAMcavAne hAla jeTalo zekha nohato paNa hAla vAMcavAno zekha vadhe evuM eka vAta UparathI mAluma paDe che zAthI je ceDA dahADAnI vAta Upara vaNATIA lAke ke je jAjI vidAnI tamAM rAkhatA nathI, temAMnA eka pitAnI gAMThanA pizAthI eka cepaDI vecAthI laI pitAne vAMcatAM na AvaDe tethI bIjA pAse vaMcAvatA hatA ne vAMcI rahyA pachI teo bolAH "vAha! vAha ! zI buddhiprakAzanI vAta lakhI che. ApaNe rAtare nAmu lakhI rahyA pachI je gapA mArIe chIe tenA karatAM je cepaDIomAMnI AvI AvI vAta jANIe te ghaNuM ja zIkhAmaNa tathA sudhI Ave." eTale zekha vadhavAnuM kAraNa varatamAMna che. zAthI je varatamAnamAM dezadezanI hakIgata, bhAvatALa hasavA jevI nakala IyA kAMI UthalapAthalanA samAcAra chapAya che tethI loke pitAnA svArthaneM mATe mAgI lAvIneM IA hareka prakArathI vAMce ne kaI vAMcatuM hoya tahAre pite tenI ghaNI paLazI karIne puche che ke "bhAI kAMI navAjunI che.........vagere. (pR. 3-4) atyAre "vartamAnapatra" para aneka prakAranA kAyadAnAM zastro ugAmelA DemokilAsanI taravAranI peThe jhajhumI rahelA jaJya che, te te vakhate - jyA navI sattA sthira thaI na hatI ane ajJAnatA ane jehukamane Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vAyarA pUrA zAnta paDayeA na hatA te sadbemAmAM eka vartamAnapatra navuM. kADhavuM ane calAvavuM e kevuM duDha ane jokhamabharyu kA haze enI vAstavika sthiti sAmAnya vAcaka karatAM eka patrakAra badhu jhaTa samajI zakaze, ane khIjI muzkelI e hatI ke sadarahu patra eka pagAradAra taMtrI dvArA calAvavAnuM hatuM, paraMtu tenA vihavaTa ane patranItinI javAbadArI AnarI sekreTarIne zira hatI. prathama varSanA rIporTamAM mI. phaeNAsa sAheba jaNAve che, keH-- "It is as well to state, to avoid misconception that though the Secretary's of the Society has a veto on the publication of any article in the 'Vartman' he is not and has not been at any time the editor of it, though he both has and had much of the trouble of an editor. ' AvI dvidhAvasthAmAM koi muzkelI ubhI thAya tA tenA sa McAlakonI sthiti bahu viSama thaI paDe che. patranA pagAradAra taMtrI tene suprata karelA AdhakAra pramANe javAbadArIthI vate ane tene niyAmaka patranI rItinIti mukarara karI Ape; paNa anAyAse kASThanuM mana dubhAya evI hakIkata temAM prasiddha thavA pAme tevA khaTarAga ubhA thAya che teno sarasa citAra 66 " vamAna" no khaTalA pUrA pADe che. 66 39 vAta ema banI ke tA. 2 jI julAI sana 1851 nA ' vamAna." nA aMkamAM jelanA vihavaTa saMbaMdhI eka phakarA chapAyA, ane te parathI menejIMga kamiTInA eka sabhya mI. herisana, jemanA nAjaranI sAme emAM AkSepa hatA, temaNe sakhta viredha karyo; ane te matabheda eTalo badhe tIvra ane gaMbhIra banI gayA ke tenA pariNAme vastu mAna " nuM jIvana jekhamAyuM hatuM. chatAM temAM magarUrI levA jevuM e hatuM ke kamiTInA badhA sabhyo je yuropiyana hatA temaNe mI. herisananA virodhane macaka ApI nahi ane je lakhANa thayuM hatuM te kharekhara ane patrakAranI rUDhi anusAra ( etiquatte ) hatuM, evA abhiprAya darzAvI, eka patrakAranA hakka ane svAtaMtrya mATe, nyAya ane satya mATe, khUba jussA dAkhavyA hatA. vaLI ghaNAnuM e keza prati dhyAna kheMcAyuM hatuM ane te eka carcAspada muddA thaI paDayA hatA, tethI sAsAiTInI kamiTIe e banAvanuM svarUpa sArI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 rIte samajI zakAya eTalA mATe, kamiTI ane mI. herisana vacce thayale AkhA patravyavahAra eka ceApAniyArUpe chUTA chapAvyA hatA. e Akhu ceApaniyuM ahiM utAravuM bahu jaMgA reke; paraMtu temAMnI prastAvanA ApyathI tenuM tAtmya jarUra lakSamAM AvazeH---- 66 .. tArIkha 27 julAI sane 1851 nA varatamAM.mAM hopyuM hatuM ke " kedakhAMnAMnA mukhya kArabhArI kevI rIte cokazI rAkhe che. kedamAM paDelAM mAMNasAne jALIe rahIne tenAM sagAM sAgavAM pIchAMnavAlA loko sAthe vagara hukame vAta karavAnI rajA maLe che. A bAbata pahelAM te koI jyAMnamAM lAgyuM nahIM, paNa tyAra pache muMbAInA TelegarApha tathA kArIyara nAMmanA patramAM kAMI chapAyuM temAM e vAta varatamAMne lakhI heAe hevuM samajAe tevI rIte lakhyuM hatuM ke nAjara kedIoneM potAMnAM sagAM vAhAlAMe sAthe vAtacIta karavA dane potAnI nekarImAM bhAre kasura kare che mATe jaDaja tene sajA kare to sArUM. have vataramAMne te nAjaranuM nAme hatuM dIdhuM athavA hareka koI mANasa Upara bhAre kannura ! kAMhAM rahI paNa kazuranA e baTTo nehAte mukyA ne kedIone pe'tAnAM sagAM vAhAlAMo sAthe te vAtacIta karavA de che hevuM paNa naheAtuM kahIyuM paNa phakta teo potAnAM sagAM vAhAlAM sAthe te vAtacIta karI zake che hevI matalaba temAM hatI. have e TelegarAk amadAvAdamAM AvyA pache pehelAM najare ane pache jaDaje temAM ghaNuM karIne jaDaja ke je sakhsa te velAe sAsAiTIne memabara hatA tethI tene mATe kAMi paNa vIcAra karavA joitA hatA. e baMne jaNee pAregaNapha ( kalama ) khoTI che hevuM lakhavAnuM eka aghaTatI rIte kAhAnyuM ne takarAra patAvavA vIzetI. mehenata karyA UparathI jaDaja mI. hArIsana potAMnAM zAthI nAjaranI taraphathI kehevA lAgyA je varatamAMnamAM je chapAyuM che te ' bIlakula khoTuM che jevuM sApha kahyA zIvAe nAjaranuM mana patavAnu nathI. A UparathI sAheba leAkAnI eka ma`DaLIne A avasthA mAlama paDI ke kAM te| mI. hArIsananI vInaMtI nA kabula karavI nahI te| je cIja khoTI mAMnavAne kazee sakSama nathI te vAta " khIlakula khoTI che " hevuM kehevuM. paNa alabata A nIce lakhelI vAta temanAthI thAe nahI. kAMmeTIne mAlama paDayA pramANe te mI. hArIsana nA sAkSeta karavA cAhAtA hatA. paraMtu varatamAMna tA. pAtAne khabara pahoMcADanAranAM zAka khAMtarI bharelAM kehevA Upara hatuM. vaLI A zIvAe kahevuM joie ke e kameTInAM eka Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatAM vadhAre meMmare pitAnA ja anubhava uparathI jANatA hatA ke nAjara nAmukara jAe che tenA karatAM varatamAMna kahe che te vAta vadhAre mAMnavA joga che. kadApI sAbetI joitI hoa te A vAta bane che te sezana keraTanA daphatara uparathI ja kAhADI zakAze. vaLI kameTIne evo abhIprAya hate ke e harakata lIdhelI bAbatamAM teo nahotA mAnatA te vAta kahyA vinA kadI e bAbata kAhADI naMkhAe evI hatI evuM dhAratAM paNa eka bIjA kAraNane lIdhe te vAta bIlakula temanAthI nA thAta kema je koIne harakata na thAe evI je A takarAra paDelI bAbata kahADI nAMkhI heta te je je bAbata vize loke haratA leta te sarve kahADI nAMkhavAnI jarUra Teva paDatane tethI karIne varatamAMnA Apa akhatIyAra " nyUsapepara" eTale khabarapatrane je Upaga te sadhaLe nAza pAmata; paNa kameTIne barAbara mAlaMma paDayuM ke varatamAMna ghaNuM upayogI che meM atrenA rahevAzInI AgaLa eka AbarUdAra Apa akhAtIyAra Dha5nuM khabarapatra mukavuM e kAMIse sAITInI halakI matalaba nathI. e kameTI vicAra karIneM je cIja dharma pramANe karI hatA sakatA te vizenI nA pADyAthI mI. hArIsane je chele javAba mokalyo te kAgaLanI zarUAtamAM eka tarehavAra UlaTI bAbata hatI te e ke je vAtathI e nAjaranI AbarUneM ghaNuM ja nukazAna pahocyuM ehevI je vAta pahelAM kahItI te nAjaranA dhyAnamAM levA lAyaka nathI evuM hAla lakhI kahyuM; ne te kAgaLanI AkharamAM e kameTI kharAba badana vadhAranAra che e apamAna bharelo ba taimanA Upara me. - have e chelI bAbata vize kameTIne eTaluM ja kahevAnuM che ke, e baTTo mukanAranA zIra upara pAcho paDaze. paraMtuM mI. hArIsana saMgAthe zaluka rAkhavAnuM kameTI Atura hatI temaNe e sakhe pitAnuM UlaTuM samajeluM ane adekhAI bhareluM tohemata mukelu kAhADI nAMkhavA vize arajI karI paNa phekaTa. ' mATe e bAbatanAM sadhaLAM kAgaLa patre hAla chapAvyA che. ane | gujarAta varnAkyulara sosAITInI komeTIe mI, hArIsananA kahIA mujaba kadIe nIMghA vizenI dAda sAMbhaLavAnI nA pADI che ke, mi. hArIne je leke Upara kazI rIteM na phAvatAM hale karyo hato. lokenI nIMdyA karI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 khuzI gae. ehevI je cAla cAlyeA temAM potAnI akala tathA vIcAra kAMIja nahI calAvI. ehene vIcAra karavAnI khAkhatA e sosAiTInA memabarA tathA dunIAnA loko AgaLa melI che. sahI jAraja, pula jemsa. rAkha, vAlesa. 99 "" ;" ,, vIlIyama, phAsTara kAramAka. AlekazAMDara, jIInalAka phArmsa. jAraja, zIvaDe. kAMmeTInA memaare. zekreTarI. (pRSThaH 1 thI 4) paraMtu A jhaghaDAne piraNAme sAsAITInuM taMtra je vAstavika rIte yuropiyana sabhyAnA hAthamAM hatuM, temAM zithilatA AvI gaI, ane sana 1851nA muMbAI traimAsika (Bombay Quarterly)nA jInanA aMkamAM prasiddha thayela noMdha parathI ema jaNAya che ke sadarahu kamiTIe akhatyAra karelI rIti te vakhatanI sarakArane pasaMda nahotI. e noMdha nIce pramANe cheH-- ,, "This version of the story appears to have excited the indignation of the Judge who sought redress for the attempt to injure the character of his subordinate, and hence arose the correspondence which has been published and to which we must refer all who desire further information. The course followed by the Committee has been disapproved by Government. e arasAmAM phrAsa sAhebanI suratamAM badalI thaI hatI ane kaeNmeiTImAM rasa lai tenuM kAma agADI vadhAre evA utsAhI sabhyo paNa naheAtA; A paristhitimAM tenA be traNa varSoMnA rIporTa chapAyalA jaNAtA nathI. te vakhate uparAkta jhaghaDAnuM pariNAma hoya, ema anumAna karI zakAya. tema chatAM sa MteSa pAmavA jevuM e che ke sadarahu patra, jo ke sAsAiTInI mAlikI ane dekharekha heThaLa nahi paNa svataMtrapaNe, sana 1864 sudhI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra astitvamAM hatuM. kemake tenA viSe sana 1860-64nA rIpeTamAM nIce mujaba lakhANa che - "In April of the same year ( 1849 ) it started the 1st newspaper in Gujarat a paper though no longer the property of the society still exists." (Report of the G. V. Society-1860-64. ) sane 1878 mAM buddhiprakAzamAM kavizrI dalapatarAme sAITIne itihAsa lakhyo che, temAM uparokta jhaghaDA uparAMta bIjI evI keTalIka hakIkata nedhI che je "vartamAna" patranI kArakIdine zobhA apAvanArI nahotI ane temAM AvatA aMgata AkSepane kAraNe ghaNA sArA mANasenAM mana nArAja thayAM hatAM ane tenuM nAma akAruM thaI paDyuM hatuM. te saMbaMdhamAM emaNe utArele nIceno saMvAda sAre prakAza pADe che - nagarazeThane prathama meLApa prathama nagarazeTha pAse dalapatarAma maLavA gayA tyAre zeThe hetathI belAvIne puchayuM ke tame ahIM kyAre AvyA che?" dila - huM gujarAta varnAkyulara sersaTImAM nekara rahyo. zeTha0-are! sarakArI nokarI choDIne tame evA pApamAM kyAM paDyA ? ane tame bhaluM mANasa chatAM e budhavArIU lakhavAnuM kAma tamane kema phAvaze. eka avakIla-zuM kare ? peTa na bharAya tyAre lekenI nAlAza lakhavAne, e halake dhaMdhe paNa karavo paDe. dala-sAheba, vartamAna patra te have seseTImAM nathI chapAtuM; e te bAjabhAI amIcaMda pitAnA gharanuM chApe che. vakIla-e te nAma pheravyuM che paNa lakhanArA hatA enA e che. dala-ahiM vidyAbhyAsaka sabhA bharAya che ane sArAM sArAM bhASaNo thAya che, zeTha sAheba, jo Apa ekavAra e sabhAmAM padhAre te ApanuM mana khuzI thaze. ane sosaiTInI vArSika janarala sabhA, bharIe ne gayA varazane ripiTa vAMcIe. che juo "buddhiprakAza'ne eprila aMka sane 1878, pR.80-81. 4 vartamAna patramAM jenuM nAma plIDara pakSI chapAtuM hatuM te eja hatA. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagarazeTha himAbhAi vakhatacaMda, Page #31 -------------------------------------------------------------------------- Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeTha amArA jevA sAhukAra mANasanuM emAM kAma nahi, e te navarAonuM kAma; amane phurasada kyAMthI maLe? vakIla0-emAM te daMDAonuM kAma; samazera bahAdura emanuM moTuM baMdha karI zake. dala-tame vartamAna patrane sosaiTImAM gaNe che paNa tene ne soTIne kaMI saMbaMdha nathI. vakIlA-tyAre A zaheramAM vartamAna patra koNa samajatuM hatuM? saMseTIeja e pApa ubhuM karyuM ke nahi ? zeTha -phArabasa sAheba jevA bhalA mANase saiTI sthApI. ane bhegI lAlabhAI jevA sArA mANasa kahetA hatA ke A sAruM kAma che, tethI ame jANyuM ke emAMthI kaMI sAruM phaLa thaze; paNa emAMthI to ulaTa kusaMpa ne kaleza utpanna thayo." vaLI e AkSepe kevA prakAranA AvatA hatA te jANavA sArU bIje eka utAre emAMthI Apa upayogI thaze. vartamAna patra bAjabhAI amIcaMda pitAnI taraphathI chApatA hatA. ane tenA sAmI Takkara lenAra khabaradapaNa narama paDI gayuM. ane vartamAna patramAM lakhANa evuM ne evuM ja cAlatuM hatuM. tyAre bAjabhAIno riporTara lalubhAI rAyacaMda hatA temane pratipakSIoe puchayuM ke have e kaI samazera bahAdura che? ke te vartamAna patranA sAmI Takkara laI zake. tyAre lallubhAIe kahyuM ke je mane madada maLe to huM samazera bahAdura. pachI tene madada maLI ane judu zIlApresa teNe karyuM. ane samazera bahAdura nAmanuM patra sane 1854 nA julAI mahinAthI pragaTa karyuM. teNe sosaiTIne eka membaranuM nAma TacAka kArIgara pADayuM. ane vartamAna patravALAe pratipakSImAMnA ekanuM nAma TekacaMdazA ane ekanuM nAma lebhadAsa ane eka vakIlanuM nAma plIDarapakSI pADayuM. e baMne pakSanA badhA lakhezarI hatA; lAkha rUpIAthI ochI AzAmI eke nahatI. kAyadAnA sapATAmAM na Ave evI rIte upara lakhelAM nAmothI eka bIjAnA kuTuMbanAM lAMchana vagere paNa chApatA hatA. ane eka mANase TAMkAmAM paDIne ApaghAta karyo te viSe evuM kahevAmAM AvyuM ke, samazera bahAduranA lakhANathI te khuna thayuM. eTaluM thayA pachI vartamAna patra narama paDayuM. ane pachI sana 1855 mAM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maravA paDyuM ane evI avasthAmAM chelyuM ke, lallubhAI rAyacaMda AjakAlanuM chokaruM, amAre tyAM kAma zIkhyo ane te hAla amArA sAmuM lakhANa kare che. pachI vartamAna patranI paDatI dazAnI khabara lakhatAM samazera bahAduramAM lakhyuM ke e mArA vartamAna kAkAre ! ! ! pachI samazera bahAdurane paNa sapATAmAM levAne vakhata tenA pratipakSIo zedhatA hatA. evAmAM rA. bA. maganabhAI karamacaMdanA gumAstA dharamacaMda phulacaMda viSe samazera bahAduramAM kaMI chApavAmAM AvyuM. tethI teNe rU. 7451 ne dAvo bAMdhIne AbarUnI pharIAda karI. tathA maganabhAInA bIjA gumAstA bhAu vizvanAtha vize paNa kaMI chApavAmAM AveluM tethI teNe paNa rU. 1000 nI laibalanI arajI karI. e kAmanI harakatathI sane 1855 mAM samazera bahAdura baMdha karavuM paDyuM. te pachI vartamAna patra cAlatuM hatuM. paNa AgaLanI peThe keInI nAlAza chapAtI nahotI." A pramANe "vartamAna patra" ne vRttAMta recaka anubhavavALA, rasika ane bedhaprada jaNAze. durbhAgye tene eka paNa aMka jevAne maLI zakyo nathI; nahi to te viSe haju vizeSa mAhitI ApI zakAta. ke game tema che paraMtu gujarAtamAM patrakAritvanuM bIja "varta ane prathama nAMkhyuM te pachIthI phUlIphAlI vikAsa pAmyuM che, ema gujarAtI vartamAna patrane tavArikha navIza jarUra kaheze. * juo "buddhiprakAza'ne sana 1878 ne eprila aMka-pR. 77-78. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ himAbhAi insTITayuTa. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5. neTIva lAibrerI "pustakAlaya e Ama varganI vidyApITha che, ane temAM dAkhala thavA mATe bilakula kharca kare paDato nathI eTale bIjI zikSaNa saMsthAo karatAM tene vizeSa lAbha che." -phizara. "pustakAlaya e eka zALA che, vizvavidyAlaya che, jJAnanI paraba che, saMskRtino bhaMDAra che, A yuganuM jJAnamaMdira che." -"pustakAlaya parvaNI pisTara.' "dasame dina gurUvAsare vaLi tyAM bIjI vAra; sabhA maLI sAITI karavA vividha vicAra. pustakazALA sthApavI, saMgraha karavA graMtha; gujarAtI bhASA taNe, sudhAre zubha paMtha. praveza muhUrta te pustakazALAtaNuM te te; cadamI navaMbare sattAvanAmAM sudharyuM." (dalapatarAma) sAITI sthApavAno nirNaya thayo ke thoDAka divasamAM-"tA. 5 mI jAnyuArI sana 1849 ne roja TharAvyuM je neTIva lAIbrerI eTale rahevAsIone mATe pustakakhAnuM karavuM ne varase dahADe eka rUpaio phI TharAvI ke jeNe karIne varase dahADe lekane vAMcavAnuM sahela paDe." gujarAtamAM e pahelA vaheluM pustakAlaya hatuM. atyAre pustakAlaya samAja jIvanamAM sarva sAmAnya thaI paDayuM che paNa e divasomAM te eka navAI hatI. pahele varSe sabhAsadonI saMkhyA 56 hatI ane tenuM kharca Azare rU. 150 seMdhAyeluM che; ane sana 1850-51 nA orDa opha ejyukezananA rIporTamAM sthAnika adhikArI taraphathI je mAhitI patraka bharI mekalavAmAM AvyuM hatuM, temAM jaDaja mI. herisane nIce mujaba zere karele maLI Ave che: " This library is, I beg to presume, attached to and was established by the Vernacular Society of Gujarat. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ane tenA pustaka saMgrahanI vigata batAvI che tenuM vargIkaraNa A pramANe cheH-- aMgrejI 250, gujarAtI 124, marAThI 44, phArasI 6, hindustAnI 1, saMskRta 2 (hAthaprata), ane hAthaprata 26-kula 456; jemAMnI ghaNIkharI sArsaTInA hitaiSIe taraphathI bheTa apAi hatI, sadarahu pustakAlaya viSe, upara batAvyA pramANe je chUTIchavAI mAhitI maLI Ave che te parathI mAluma paDe che ke tenA upayAga ghaNAkharA yurepiyana sabhAsado karatA hatA. dezI sabhAsade lAbha lenAra teA bhUja hatA;+ ane tenuM kharca AvakanA pramANamAM baheALuM thatuM, pAMca varSanI Akhare e saMsthAnA rIporTa tetAM jaNAya che ke, tenA sabhAsadonI saMkhyA 33 hatI; lAIbrerInuM utpanna rU. 85 hatuM; jyAre tene eka dara kharca rU. 373 batAvAye che. AvI kaMgALa sthitimAM paNa pustakAlayanA lAbha vadhu pramANamAM levAya, e uddezathI ane tenuM AkarSaNa vadhAravA sana 1854 mAM rU. 500 nAM pustakA ane cApAniyAM navAM kharIda karavAmAM AvyAM hatAM; taduparAMta rU. 400 nI kimmatanAM pustakA rA. sA. bhAgIlAla smAraka krUDanAM maLyAM hatAM. ATaATaluM karyAM chatAM pustakavAcana mATe je abhiruci vadhavI joie tenuM kaMI AzAjanaka cihna najare paDatuM nahatuM ane kharca te AvakanA pramANamAM puSkaLa thatuM hatuM. vaLI se!sAITInI Arthika sthiti te vakhate evI saMgIna nahotI ke tenAM anya kAryo sAthe A khATane bhAra te lAMmA samaya upADI laI zake; ane vadhumAM makAna viSe paNa muzkelI ubhI thai hatI. sadarahu lAibrerI bhadranA meDA para AvelI hatI; ane, " sane 1855 nA jAnevArI ke phembaravArImAM evA tega banyA ke sArsaTInI lebrerImAM kedakhAnAnuM jALIyuM paDatuM hatuM, temAMthI kedIne vAste cIMtharImAM tamAku AMdhIne sArsaTInA eka sipAIe nAkhI, te vAta jAhera thavAthI te sipAine * Board of Education Report, Page 135: Mr. Harrison's letter. + It is a matter of surprise that a Society which has done and is doing so much for the spread of knowledge in Gujarat has so few subscribers especially among the natives. ( Report 1854-55). Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 senseTImAMthI kADhI mukyo. kedakhAnAnA amaladArene sosaiTIne prathama takarAra thayelI hatI ane vaLI A bahAnuM jayuM tethI temaNe evI tAkIda karI ke have tamArI laibrerI ahiM sarakArI jagAmAMthI upADI jAo. tyAre sekreTarIe cha mahinAnI mudata mAgI, ne kamiTInA membarene lakhI puchayuM, tyAre membaroe e abhiprAya Apyo ke sosaiTI ekalA amadAvAdanA phAyadA vAstu nathI ane neTiva lerI che te phakta amadAvAdanA lokone vAstu che, mATe tenuM tamAma kharaca zaheranA loko upADI le, nahi to lebrerI baMdha karavI kemake navuM makAna baMdhAvAnI saiTInI zakti nathI." A parathI makAnanI muzkelIne upAya zodhI kADhavA kavezvara dalapatarAme tA. 5 mI sapTembara 1855 nA roja amadAvAdanA zaherIonI eka jAhera sabhA bharI, temAM lAIbrerInA nibhAvArthe nIce pramANe apIla karI- ApaNI pustakazALAmAM Azare pa000 rUpiyAnAM pustako che, meM vaLI dIvase dIvase vadhatAM jAya che. surata, muMbaI, karAMcI, punA, vIgere dezAvarothI keTalAMka gujarAtI varatamAMna patro tathA cepanImAM Ave che, keTalAMka marAThI tathA aMgarejI Ave che. temAM keTalAMka te dararoja, keTalAMka aThavADIyAmAM be vAra, keTalAMka aThavADIye, keTalAMka pakhavADIye, meM keTalAMka mahIne Ave che; meM vAMcanArA meMbara 110 che te A zahera jotAM to kAMI basa nathI. te pachI sabhAmAM TIpa pharatAM turtaja rU. 530 jUdA jUdA gRha taraphathI bharavAmAM AvyA ane nagarazeTha hImAbhAIe lAIbrerInuM makAna baMdhAvavA mATe rU. 3000 nI rakama ApavAnuM jAhera karyuM ane kalekaTara e. heDe sAheba taraphathI aMgrejI skula pAsenI TI sarakArI jamIna maLavAnuM nakkI thatAM, e kAryane ghaNuM uttejana ane vega maLyAM. vaLI jANatA Ijanera kahAnadAsa maMchArAme tene dhyAna dorI Apyo hato, eTaluM ja nahi paNa te navA makAnanuM khAta muhUrta tA. 24 mI Disembara 1855 nA roja muMbaInA gavarnara lairDa elphInsTana atre padhAratAM, emanA mubAraka haste karavAmAM AvyuM hatuM. sadarahu makAna baMdhAIne taiyAra thatAM, tene khulluM mUkavAne zaherIonI jAhera sabhA tA. 14 mI navembara sana 1857 nA roja me. kalekaTara heDa sAhebanA pramukhapada heThaLa maLI hatI. te prasaMge asala "neTIva lAIbrerI #juo "buddhiprakAza' sana 1878 ne eprilane aMka, pR. 78-79. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 e nAma pheravIne, tenuM " himAbhAI InsTITayuTa '" nAma rAkhavA sarvAnumate TharAva thayA hatA; ane te prasa Mge vivecana karatAM, kavezvara dalapatarAme peAtAnA hRdayanA uddagAra kahADatAM jaNAvyuM hatuM ke " e kAMma dharamazALA karatAM paNa paramAnuM thayuM lokAnA upayeAgamAM Avaze, tethI te leAkeA nIra'tara A saMbhArIne aMtaHkaraNathI AzIza Apaze. A moTI ImArata jeve ThekANe beie teveja prasiddha ThekANe amadAvAdamAM gavamenTa skula AgaLa ane bhadaranA rastA upara baMdhAI cheeTale hajAre leAkeAne zeheja raste jatAM najare paDe che. che, kemake hajArA parApakArI zeThane have A navI thaelI pustakazALAnuM nAma "himAbhAi InsTITayuTa ' kahevAze ane te nAma seMkaDA varSa sudhI prakhyAta raheze." sadarahuM pustakAlaya pAchaLa ekadara rU. 7000 nuM kharca thayuM hatuM ane te badhuM zeTha himAbhAie udAra dilathI ApyuM hatuM. tenA eka bhAga saMgrahasthAna mATe rAkhavAnA nirNaya thayA hatA paNa e yeAjanA amalamAM AvI hoya ema mAluma paDatuM nathI; paraMtu tene madhyastha hAla te dhaNA samaya sudhI jAhera vyAkhyAne mATe vaparAtA hatA, e binA visarAvI joie nahi. navA makAnamAM jatAM ja sadarahu pustakAlayanA vahivaTa ane kabaje sAsAiTIe eka jUdI kamiTIne soMpI dIdhA hatA; te vakhate tenI pAse 3158 pustako hatAM, rU. 45 nI mAsika Avaka hatI ane sabhAsadonI sakhyA 175 nI hatI. Ama chUTA paDatAM paNa potAnA bAlakanA rakSaNArthe paDakhe UbhI rahI na hoya tema sAsATInuM kAryAlaya tenI pUrva bAjunA bhAgamAM sana 1901 sudhI rahyuM hatuM. aMtamAM kavi dalapatarAmanA zabdomAM kahIzuM: "jIe pustakasthAna je bhadra pAse racyuM rUDu vidyA vadhe Avi Aze." ...' Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6. gujarAtI zALA AThamI julAIthI kanyAone bhaNavA kAje, TharAvI nizALa kAma uttama e te karyuM; zeTha haThIsiMhanI supatni harakera nAma, cAhe che je strImAM vidyA vadhAre cittathI; pacAsanI sAlathI kanyAzALAnuM kharca teNe, ApavA mAMDayuM sosAITIne purI prItathI. aDhAraseM aThAvana eprilane aMta dIne, te nizALataNuM khAta karyuM rUDI rItathI; trevIsamI akabare praveza muhUrta thayuM, zeThANInA guNanuM gAyana thayuM gItathI. | (kavi dalapatarAma) "choDIneM vidyAbhyAsa karAve evI je Uttama cAle che te upara Akhare lokenuM cita doDayuM. ane A mulakanA vidvAna dezone sAcI vAta mAlama thatI gaI che je tame nItinI keLavaNI mAgatA ho to putranI mAne vidyAnI keLavaNI Apaje, ke jehamAMthI bALakanA manamAM pahelA vahelIja vAta Utare che." (Do. kAliyara-buddhiprakAza, pR. 45; varSa 4) ApaNe ahiM prathama dhuLIA nizALe hatI paNa briTiza amala dAkhala thayA pachI navI prAthamika zALAo paddhatisara sthapAvA mAMDI ane te arasAmAM karUNAzaMkara dayAzaMkara nAmanA eka mahetAjI khAnagI rIte chokarA ane chokarIonI mizra zALA calAvatA hatA, temaNe turata nikaLelI gujarAta varnAkyulara sosAITIne tenI zALAne madada karavA mATe tA. 4thI julAI 1849 nA roja arajI ApI; ane kamiTIe sadarahu kArya uttejana pAtra gaNI tene vahivaTa levAnuM svIkAryuM hatuM. prathama varSanA rIporTa parathI mAluma paDe che ke gujarAtI zALA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 pAchaLa Azare rU. 74 nuM kharca thayuM hatuM; ane Avaka rU. 21-12-6 nI AvI hatI. zALA hAthamAM lIdhI tyAre chekarAnI saMkhyA 47 ane chekarInI saMkhyA 1 hatI; paNa varSa Akhare te saMkhyA vadhIne 80 ane 5 nI anukrame thaI hatI. sane 1851 mAM amadAvAdanA itihAsa' chapAne bahAra paDaye! temAM lakheluM che ke " te nizALanuM kAma dAhADe dAhADe ghaNuM sudharatuM jAya che tathA chekarA tathA che|DIe vadhI jAya che. e nIzALa pachavADI hAlanA sekreTarI mehenata bahu le che. e nIzALamAM hAla 92 karA tathA 18 che!DIyeA che, paNa dAhADe dAhADe vadhatA jAya che; jenI khAtrI ApaNane sana 1850 nA rIpATa parathI thAya che." temAM nAMkhyuM che ke zALAmAM cheAkarAnI saMkhyA 100 ane cheADIonI 20 che ane mahetAjI karUNAzaMkara tenI pAchaLa cAlAkI ane samurAIthI zrama uDDAve che te prazaMsanIya che; ane vadhumAM evI khuza khabara ApelI che ke zeTha haDhisiMganA vidhavA zeThANI harakuMvaraAIe kanyAzALAnA nirvAha arthe eka varSa mATe kharca ApavAne IcchA darzAvI che ane e prayAga phatehamada nivaDe teA kanyAzALAne kAyama karavA vicAra dharAve che; ane tenA ullekha pakhavADika buddhiprakAzanA tA. 15 mI juna 1850 nA aMkamAM ADakatarI rIte nIce mujaba karelA maLI Ave che:-- (C A zeheramAM cheDIenI nIzALa karavAnI nagarazeThanA kuMTubamAM eka jaNanI marajI che te thADA dAhADAmAM thaze. mATe sarave lokoe e UMDI najaravALA zeThanA kharaca paisA majare paDe evuM karavuM ne temAM peAtAne paNa phAdo che." vaLI te saMbaMdhI vadhu khulAsA ApaNane buddhiprakAza pustaka 1, pR. 78, varSa 1854 mAM zeTha maganabhAi kanyAzALAnI hakIkata ApelI che temAMthI maLI Ave cheH-- 66 sane 1850 nI sAlamAM varnAkayulara sosAITInI mAraphate amadAvAdanA mAha nAmAMkIta haThIsaMga kezarIsaMganI vidhavA strI harakuMvara zeThAMNIe cheDIenI nIzALa sthApIne tene vahIvaTa varnAkayulara sAsAiTIne saMpyA tethI varnAkayulara sAsAiTIe potAnI nizALanI cheADIene e nIzALa bhegI karI dIdhI. enuM kAma vage lagIra narama paDayuM hatuM paNa hAlamAM phIka cAlavA lAgyuM che. hAlamAM tyAMhAM 4ra cheDIyeA che ne e zeThAMNInI marajI e nizALane sArUM makAna khAMdhavAnI jaNAye che, e rIte DIene vidyA zIkhavavAnuM kAma vadhatuM jAya che." Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A pramANe cheDIonA zikSaNa mATe savaDa thatAM, sosAITI taraphathI chokarAonA varga baMdha karavAmAM AvyA hatA. te viSe sana 185ra-pa3 nA rIporTamAM nIce mujaba hakIkata maLI. Ave che - "sosAITInI chokarAnI nIzALa haju cAle che, ane sana 1854 nA jAnevArI mahInAmAM sekreTarIe parIkSA karI. paNa kameTIne evuM mAluma paDyuM ke e nizALathI sasAITIne bahu kharaca thAya che. tethI saMsAITI je matalabathI thaI te matalaba kahIe tevI pAra paDatI nathI ane A zaheramAM sarakArI 4 cAra nIzALe che ane te nazALonA mAstara paNa sArA huzIAra che, mATe sosAITI nIzALa baMdha karatAM lokone kAMI harakata paDe tevuM lAgatuM nathI. mATe kamiTie nizALa baMdha karavAno TharAva karyo che." ane te vAjabI hato, jema jhADa parathI phaLa paripakava thatAM, kharI. paDe che tema. A zALAnA vahivaTa aMge kavi dalapatarAme eka dAkhalo ne che te jema ramujI tema vicAraNIya hoI, atre Apyo che. sosAITInA sekreTarInuM kAma DAkaTara sivarDa sAhebane saMpyuM. te sAhebe saMsAITInI taraphathI eka gujarAtI nizALa sthApI. eka same tenA nokara DheDe pitAne chokarAne nizALamAM mukavAnuM kahyuM. tyAre sAhebe cIThI ApIne nizALe mokalyo. mehetAcha karUNAzaMkare sekreTarI sAheba pAse jaIne nA pADI. sAhebe khUba ghusa karIne kahyuM ke tamArAthI kAMI sudhAre thaI zakavAno nathI, ane huM tamane baratarapha karIne koI musalamAna ke pArasIne te jagA ApIza. pachI te vAta mahetAjIe jaIne phArabasa sAheba AgaLa karI. te sAMbhaLIne sAheba khUba hasyA, te ema jANIne ke A dezanI cAlacalagatamAM sIvarDa sAheba vAkepha nathI. pachI cIThI lakhI ke A dezamAM evuM banavAne hajI 200 varSanI mudata joIe. hAlamAM evuM banI zakavAnuM nathI. pachI sekreTarIne ghuse utaryo." (buddhiprakAza-okaTobara, 186pa.) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 prakaraNa 7. kanyAzALA gayA prakaraNamAM cheAkarA cheAkarIonI mizra zALA viSe truTaka mAhitI je maLI AvI te ApI hatI; paraMtu chekarIonI nizALa mATe zeThANI harakuMvarabAi taraphathI nANAMnI madada maLavAnuM prathamathI cAlu hatuM ane pAchaLathI emanA taraphathI tenA kAyama nirvAha arthe sArI rakama sakhAvatamAM maLatAM, sadarahu kanyAzALA zeThANI harakuvarabAI kanyAzALA nAmathI astitvamAM AvI hatI ane tene vistRta vRttAMta e kanyAzALAnA pAye| naMkhAyA te vakhatanA jIna 1858 nA vruddhiprakAzamAM chapAyA hatA, teja anya hakIkatanA abhAve ahiM utAravA durasta jaNAya cheH "" 66 dAho "kari nizALa rUDI rIte 2 varnAkyulara sosAITI bALikayA bhaNavA beThI re varnAkayulara seAsAITI. '' (dalapatarAma). cheDIenI nizALanuM khAta muhUrta " gujarAta varnAkayulara sAsAITInI sthApelI cheADIonI nizALa ke, je hAla nekanAmadAra sakhAvata ahAdura zeThANI harakuMvarabAInI tamAma sAhyatAthI cAle che te nizALane vAste atrenI TaTaMkazALamAM navI ImArata AMdhavA tA. 30 eprIla sana 1858 zukaravArane roja savAranA sAta vAgatAM vaDAdarAnA razIaeTa meherabAna sara rIcaMda zeksapiyara sAhebane hAthe khAta muhartta thayuM te same e ThekANe sadagRhasthAnI eka sabhA maLI hatI. temAM DAkaTara vAiTa sAheba, mA. kaTIsa sAheba tathA karaTIsa sAhekhanAM mema sAheba, gAyakavADa sarakAranA vakIla gAviMdarAva pAMDuraMga to Ajama gaNezapaMtha bhAga, zeTha manasukhabhAI vakhatacaMda, zeDa DAhyAbhAi aneApacaMda, zeTha jesaMgabhAI haThIsaMga, zeTha UmAbhAI rUpacaMda, zeTha UmAbhAi hakamacaMda, vImAvALA parI. metIlAlabhAi, cheTAbhAi jamanAdAsa, ze manacerajI sArAbajI, nAjara sAheba mI. mejana, munasa maMchArAma geAkaLadAsa, rAvasAheba bhogIlAla prANavallabhadAsa, rAjezrI mahIpatarAma rUparAma, Ajama maganalAla vakhatacaMda, zeTha manacerajI ejanajI, vakIla mANekacaMda, vakIla hIrAcaMda, metAjI tulajArAma, metAjI lAlabhAI, kavIzvara Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harekuMvarabAi kanyAzALA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dalapatarAma DAhyAbhAI, vagere bIrAjyA hatA. te same meherabAna razIDeTa sAhebe aMgrejImAM tathA hiMdusthAnI belImAM bhASaNa karavuM te nIce pramANe. AvuM sAruM kAma joIne ghaNe khuzI thAU chuM, ne muMbaIne lArDa elaphInasTana sAhebanI paNa AvA kAmamAM ghaNI ja khuzI che, mATe gaI kAle A kAma vAste AvavAnI cIThI mane maLI. te vAMcIneM mArU mana ghaNuM prasaMna thayuM che, ne AvA kAmamAM sArA mANasoe madada ApavI ghaTArata che, e vagere bhASaNa karayA pachI kavIzvara dalapatarAma DAhyAbhAIe gujarAtImAM bhASaNa karyuM te nIce pramANe - he sabhAsado, ApaNA deza Upara paramezvaranI maherabAnI thayAthI gujarAta varnAkyulara sesAiTI UbhI thaI, ne teNe sudhArAne mULa pAye rope, ke jethI sudhArAnA kAmamAM hAla muMbaI jevuM amadAvAda thayuM che. e sAITIe sane 1849 mAM choDIonI nizALa A zaheramAM sthApana karI. te vakhata Azare choDIonAM nAma 20 dAkhala hatAM, ne tenuM tamAma kharaca saMsAITInI taraphathI thatuM hatuM. pachI neka nAmadAra sakhAvata bahAdura zeThANI harakuMvarabAIe sana 1850 nI sAlathI ghaNI udAratAthI e nizALanuM tamAma kharaca ApavA mAMDayuM ane nizALa thayAthI cheDIone vidyAbhyAsa karAva e kAma ghaNuM sAruM che evuM dhArIne rAvabahAdura zeTha maganabhAI karamacaMde viza hajAra rUpiyA ApIne bIjI be nizALe A zaheramAM karAvI, ne pachI muMbaI surata, rAjakoTa, kheDA, tathA bhAvanagaramAM cheDIonI nizALo thaI. ane hAla ghoghAmAM paNa meherabAna DevIsa sAhebanA upakArathI ane sadavicAravALA munasapha jamiyatarAmabhAI tathA mahIpatarAmabhAInI menaMtathI choDIonI nizALa thaI che. e saghaLI nizALe thavAnuM mULa kAraNa A sosAITInI nizALa che. A nizALanuM eka suMdara makAna bAMdhavA sAruM rUpiyA traNa hajAra nAmadAra zeThANI sAhebe ApavA kabula karayA, vaLI tenuM hamezAM kharca navA sAruM rUpiyA bAra hajAra anAmata mukavA sArUM e zeThANI sAhebe ApyA. A rIte hajAra rUpiyA AvA sudhArAnA kAmamAM keTalAeka rAjAone keTalIeka mahArANuo kahevAya che teo paNa ApatA nathI, te te jemake senAnuM nAma paNa kanaka che; ane dhaMturAnuM nAma paNa kanaka che, paNa tenA kAMI dAgInA thatA nathI temaja phakta kahevA mAtra mahArANuM che, paNa ghaNI bahAdurIthI hajAra rUpiyA AvA kAmamAM vAvare tenuM nAma te kharekharuM mAhArANI saMbhave che. have jema jema lokonA vicAra sudharatA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3ra jaze tema tema eka bIjAnA dAkhalA joine AvAM AvAM sArAM kAma karavAne loko bAhAra paDaze kharA, paNa AvI vakhatamAM jeNe AvA sudhA rAnA mULa rApyAM che. tene ghaNI sAkhAza che; mATe huM mitra: ApaNe sahue potapotAnI zakti pramANe potAnI akalathI, tathA potAnA zarIranI menathI athavA dhanathI jema jema banI zake tema ApaNA dezanA kalyANa sArUM AvA sudhArA kAmane madada karavI, ne strI jAtane vidyAbhyAsa karAvAthI saghaLA loko ghaNA sukhI thaze, ne jema varALayaMtrane hunara sedhI kADhAthI hArA baLada gheADA, ne hajArA mANasanAM kAma rAje banI zake che, mATe duniyAMmAM eTalA baLada gheADA tathA mANasAnA vadhArA thayA kahiye te kahI zakAya temaja vidyAbhyAsa vinAnI strIe janAvara jevI rahetI hatI, tene vidyAbhyAsa karAvAthI ApaNA dezamAM eTalAM mANasAne vadhArA thayA jevuM thaze, ne ghera ghera kaleza TaMTA tathA kukama je thAya che, te ajJAnapaNAthI thAya che, jema ApaNe kedakhAnAmAM jaine joizuM to cArI karanArA tathA TaMTA prItura karanArA dhaNuM karIne vagara bhaNelA loko mAlama paDaze, te je vidyA bhaNe che te dhaNuM karIne evAM kAma karavAthI saramAya che, te tenA vicAra kAMI paNa sudhare che khara!, temaja strIe vidyAbhyAsa karaze te temanAmAMthI TaTA prItura karavAnuM tathA haTha karavAnA svabhAva pharI jaze, mATe chelI vAre tamane kahuM chuM ke, tame sarve AvA kAMmane madada Apo ke, jethI paramezvara paNa tamArA upara rAjI thaze. e rIte bhASaNa thayA pachI dastura pramANe meherabAna rIDeTa sAhebe potAne hAthe khAta murtta karayuM pachI ze!NI sAhebanI taraphathI atara, gulAba, pulanA hAra, teArA, sabhAsadAne vecavAmAM AvyA, pachI sabhA barakhAsta thaI. e nizALanI saMbhALa gujarAta varnAkayulara sAsAITIe rAkhI paNa havethI meherabAna TI. zI. hai|pa sAhebanA tAbAmAM sAMpIne tene tapAza rAkhavAne eka judI kamITI harAvI tenA meMbarAnAM nAmaH-- 1 je. DabalIyu heDe sAheba. 1 e. khI. vAraDIna sAheba, 1 TI. esa. jADIna sAheba. 1 TI. khI. kaTIsa sAheba ( sekreTarI ) 1 nagarazeTha premAbhAi himAbhAI. 1 rAvabAhAdura maganabhAI karamacaMda * jI 'budhdhiprakArA' sana 1858-jIna. aMka-pR. 85 thI 88. 1 Ajama ALAI jazakaraNa. 1 zeTha UmAbhAI rUpacaMda. 1 zeDa UmAbhAI hakamacaMda, 1 Ajama maganalAla vakhatacaMda 1 zepha manacejI sArA. 1 kavIzvara dalapatarAma DAhyAbhAI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 uparanI hakIkata parathI eTaluM to spaSTa thaze, ke amadAvAda zaheramAM strI keLavaNI prathama dAkhala karavAnuM mAna sAMsAITIne che eTalu ja naCi, paNa te samaye rA. bA. maganabhAie kanyAzALA sthApelI temAM paNa sAsAiTInA saMsthApaka mI. phrAMsanA hAtha hatA. te pachI zaheramAM bIjI me meATI kanyAzALAe nikaLelI che-rA. A. raNacheDalAla cheTAlAla khADiyA kanyAzALA ane sA. dIvALIbAi kanyAzALA; ane te ane sAsAiTI hastaka che. khAsa khuzI thavA jevuM e che ke Aje paNa e kanyAzALAo-rA. A. maganabhAinI kanyAzALA suddhAMta-nA vihavaTa seAsAITInAM AnararI sekreTarI leDI vidyAmhena ramaNabhAI nIlaka, kamiTInI sahAyatAthI kare che. aMtamAM jaNAvIzuM ke sadarahu zeThANI harakuM varaAine temanA A zubha kAne mATe zAkhAthI ApI nAmadAra muMbAI sarakAre neka nAmadAra sakhAvatI bahAdura ' evA mAnabharyo ane mATA kiAba navAjeza karyAM hatA; ane te mATe je jAheranAmuM bahAra pADayuM hatuM te eka aitihAsika noMdhu tarIke pariziSTa 2 mAM ApyuM che. | juo, buddhiprArA varSa-1879, Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pariziSTa 2. janarala DIpArTameMTa. * "1 zahera amadAvAdanA keTalAka moTA mAtabara tathA deradAra gRhasthAe keTalAMka khubI bharelAM sakhAvatanAM kAma karayAM tethI neka nAmadAra gavaranarakanazIla sAheba bahAdura ghaNuM khuzI thaI te kAmanI bInA prasIddha kare che ke - 2. A zaheranA nagarazeTha hImAbhAI vakhatacaMde "pustakazALA" tathA "padArtha saMgrahAlaya" eTale "myujhIema" tathA varnAkyulara sesAITInuM chApakhAnuM tathA tenI ophIsaneM mATe, eka sArI ImArata potAnA kharacathI bAMdhI ApavAnuM kabula karayuM che. te sIvAya e dAtA zeThe muMbaInI meDIkala koleja" eTale vaidakapAThazALAmAM rU. 1800 ApyA che ke te rUpaiyAnuM vyAja Ave temAMthI eka sonA cAMda zeTha majakuranA nAmane banAvIneM hara varSa e zALAnA adhyakSane je huMzIyAramAM huMzIyAra vidyArthI mAluma paDe tene Apa. 3. rAva bahAdura zeDa maganabhAI karamacaMda amadAvAdamAM choDInI nizALe sthApI temAM meTI udAratAthI AgaLa rUpaiyA ApelA che. te sIvAya hAla rUA. 7000 sAta hajAra zahera majakuramAM "kAleja" eTale vidyAzALA thavAnI che temAM "skAlarasIpa" eTale huMzIyAra chokarAne pagAra karI ApavAne ApyA che. 4. svargavAsI zeTha haThIsIMga kesarIsIMganI vidhavA zeThAMNI harakuMvarabAiye pitAnA kharacathI cheDInI nizALa keTalAka dIvasathI sthApelI hatI. te nizALanI ImArata bAMdhavAne tathA tenA khacarne sArU rUA. 6000) ApavAne e zeThANIe vicAra batAvyo che. 5. svargavAsI zeTha haThIsIMga kesarIsIMgane IrAde amadAvAdamAM garIba lokone mATe eka IpItAla karavAnuM hatuM paNa tenA daramIyAna e zeThe svargavAsa kIdhe tethI e dhamaNa vicAra pa raze. temanI vidhavA strI zeThANI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUkamaNIbAI tathA harakuMvarabAiye pitAnA dataputra tA. zeTha haThIsIMganA thaDanA kaI sagAM maLIne ghaNuM ja udAratAthI e asala vicAra pAra pADavAne mATe rUpaiyA bharI cukelA che. tenA vyAja suddhAMta rUA. 78000 thayA che. A UdAra cittathI bharelA rUpaiyA vaDe tathA sarakAranI khuzI bharelI mudata sahIta muMbaIne sara jamazedajI jIjIbhAInI IspItAlanI tArAhanI eka IspItAla tathA te sAthe "ApathAlamIka vADa" eTale AMkhomAMnA daradanuM davAkhAnuM amadAvAdamAM sthApavAnuM che. 6. AvAM sakhAvatanAM kAma karavAnA vicAra neka nAmadAra gavaranara kanasIla bahAduranI AgaLa raju thayA tethI tathA AhavA umadA tathA loka zubha IcchIta kAmathI je phAyadA thavAnA tethI nAmadAra sAheba ghaNuM khuzI thayA che te prasiddha rIte A vakhate batAve che. meM eja zaheramAM vidyAnA sudhArAneM sAruM (kAlejaneM sAruM) eka moTI rakama bharAvyAnuM kAma saruM karavuM che. meM te rakama Upara kahelI moTAmAM moTI rakamathI dhArA lekhe jAstI thaze. paNa e viSe hamaNAM vadhAre kahetA nathI. kAraNa ke e kAma haju puruM thaI cukyu nathI. kIle muMbaI sarakAranA hukamathI tA. 11 mI juna sane 1856 sahI. valIema. hoTa sekaTerI. zeTha haThIsIMha kesarIsIMhanI baMne vidhavAonuM UdArapaNuM joIne muMbaI sarakArathI hAla e kItAba majo ke 1. neka nAmadAra sakhAvatI bahAdura zeThANI rUkhamaNIbAI. 1. neka nAmadAra sakhAvatI bahAdura zeThANa harakerabAI ame kahIye chIye ke A dezamAM kAMI rAjAnI rANI paNa evAM UdAra kAma karelAM nathI mATe e kItAba teoneM yogya che."+ . che eTale zeTha premAbhAI hImAbhAI. A grahasthe A kAmamAM rU. 2000) ApyA che. meM tenuM AMkhanA daradanuM davAkhAnuM karavAnuM che.. + juo "buddhiprakAza' sane 1856, pR. 3 juM, pR. 137-139. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 8, -- - - dezI bhASAnA vikAsa mATe prayAsa: zikSaNa ane zopayogI pustake - When the elements of useful knowledge have been brought in good vernacular books within the reach of the mass, it is not unreasonable to suppose that those books will be the lever which, in the hands of the best teachers, who may be educated in the Government schools, or elsewhere, will conquer the "Vio inertia" of the native mind, and give it a fair start." [From the report of the Society for the Promo tion of Knowledge, Calcutta, 1845. ] zarUAtanAM prakaraNomAM ApaNe joI gayA tema junA kALamAM ApaNe ahiM hAla jevAmAM Ave che tema prAthamika keLavaNI sArvatrika ane paddhatisara apAtI nahatI. vANIAne chokare je vepAra karate ke zarAphanI peDhI calAvate te be cAra varSamAM thoDuM ghaNuM zikSaNa-AMka, kakko, nAmAM vagere-zikhate; ane cAlatA keSTakenI dhAte ke zerI, maNukAM lekhAM DAM ghaNAM moDhe karate. vAMcavAnAM pustake te heyaja zAnAM; ane azuddha lakhatAM zIkhate zrIyuta DAhyAbhAI derAsarI emanA " sADInA sAhityanA digdarzana "mAM lakhe che tema te vakhate "saMsAra vevAranI copaDI" je viSe prathama kahevAyuM che, te upayogI pustaka ghaNuM vaparAzamAM hatuM. A pustakamAM AMka, vAcananA pATha, aMkagaNitanAM mULa, lekhAM, zarAphInAmuM, vagere ghaNI bAbatene samAveza karyo hate. zukanAvaline paNa bhUlavAmAM nahotI AvI. ghaNI gAmaThI nizALamAM A copaDI vaMcAtI ane ghaNuM lekonI keLavaNu te e pustakathIja pUrI thatI. juo raNachoDadAsa gIradharadAsanuM jIvanacaritra- vasanta" varSa 3, pR. 216 +jue "mAThIvA sAhityanuM digdarzana" pR. 58. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 vaLI brAhmaNa, kSatriya varganA bALake guru pAse jaIne Aphrika, sArasvata, tetre vagere saMskRtamAM zIkhIne gekhI jatA; mAtra temane Doka utsAhI ane sAhasika varga AgaLa vadhIne sAhityanuM ane dharmagraMthanuM adhyayana ke prasiddha vidyAsthaLe jaIne karate ane temAM pAraMgata thaI paMDita banIne ghera pAcho Avate. paNa AraMbhamAM navIna IgrejI zikSita varga janasamUhathI aLago rahe ane ataDe paDate tema A "paMDita" paNa janatAne saMsargathI tenA jJAnanA abhimAnamAM dUra bhAgate. ekAMta, tapasvI jIvanane te pasaMda karate; jagatane mAyA mAnate ane prAkRta-dezI bhASAmAM vahevAra karavAnI tene bhAre suga caDhatI tethI prajAne enI vidvattA ane jJAnane lAbha kvacita maLata. A pramANe ApaNI junI zikSaNapaddhati mukhyatve be judA judA vibhAgamAM vaheMcAI jAya che. te paNa e eka varga astitvamAM hatuM, je saMskAritA meLavavA hindI-vaja bhASAnuM jJAna saMpAdana karate; tema rAjadarabAramAM praveza ane sthAna meLavavA phArasI bhASA zikhate hate. ogaNIsamA saikAnA AraMbhamAM aMgrejI amala ApaNA dezamAM sthira thatAM, briTizanA sahavAsamAM AvI, temanI pAsethI lAbha meLavavAne emanI bhASA zikhavA keTalAka utsuka banyA hatA; ane evA zikhAune madadagAra thaI paDavA, eka pArasI birAdare sana 1822 mAM zilAchApamAM chApeluM eka pustaka bahAra pADyuM hatuM, je mI. marenA grAmarane anuvAda hato. ATaluM junuM chApeluM pustaka bIjuM koI amArA jevAmAM AvyuM nathI, tethI te kAlIna lakhAvaTa ane zilAchApanA namunA tarIke tenuM mukha pRSTa TAITala peja, mULa pramANe, atre ApyuM cheH Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30: mI LR = 12nI [1830, namI rUparAmara 0 1-1 % 3 aMgarejI vaicchA raNanI che nAba to naH no ta tha aa zaraNe gu jarAtI bolInA mA0 aradezara jI.be rUche *cla 2 !! rI nAkhe gu jarAtI vyAMyanArAyone muga2 jI ) , de 11 OM ... 121 108 >> 1 = 52 8 9 1Ira ja. " Ben | 11 ka | meM ma ma ) 0 ma ya 9 26ta jIkhobe*kha2 ja bAnajI nAM jhAra khAnAmAM -zAne 2 22 agarejI tA.12Amo 7 pAchaLa do karI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39, prastuta pustaka prasiddha thayuM tenA be varSa pahelAM sana 1820 mAM IsTa InDiyA kaMpanInI sahAyatA vaDe ubhI thayelI beo ejyukezana sosAiTI nAmanI maMDaLIe dezI bhASAmAM zALApayogI pustako racAvavAM ane navI zALAo sthApavA vA evI cAlu zALAone Arthika madada ApavA bAbata rIporTa karavA eka khAsa kamiTI nImI hatI; paNa TuMka samayamAM tene samajAyuM ke sadarahu kArya tenA uddeza bahAranuM che; tethI te eka judA maMDaLamAM pheravAI gaI ane "beo neTIva skula buka ane skula sesAiTI" e pramANe tenuM nAma rAkhyuM. sana 1827 thI e maMDaLI muMbAIneTIva ejyukezana sosAiTI tarIke oLakhAvA lAgI ane sana 1840 mAM beDa epha ejyukezananI goThavaNa kaMpanI sarakAra taraphathI thatAM temAM e maMDaLa samAI gayuM hatuM. sadarahu maMDaLane tenI tapAsamAM jaNAyuM ke hindIone zikSaNa ApavA sArU zALApurtA ane sArA zikSakanI prathama jarUra hatI ane IsTa InDiyA kaMpanIe tene nANAMnI savaDa karI ApatAM ane tenA kAryane uttejana maLatAM, maMDaLe zALA pustaka taiyAra karAvavAne krama upADI lIdhe. hato; ane te kAryakramane kaMIka khyAla ApaNane nIcenA utArA parathI maLI Avaze - prathama varNamALA taiyAra karavAmAM AvI. varNamALA eTale maTe akSare gujarAtI tathA bALabedha mULAkSara kAgaLa para chApelA. a, A, ka, ka nA akSare pachI bArAkhaDI-pachI joDAkSara-pachI ekAkSarI zabda, diakSarI zabda vagere pAMca cha sAta akSaranA zabdonA artho temaja gaNita kAma sArU AMka tathA rakamo tathA sAdA saravALA bAdabAkI-guNakAra bhAgAkAra-bhAMjaNI ne vividha saravALA bAdabAkI guNAkAra vagerenA kAgaLo taiyAra karI pATI para lugaDAnA lAMbA paMkhApara caDI chokarAnA varga AgaLa te TAMgatA ne temAMthI zIkhavatA. e rIte keLavaNI ApavAnuM kAma te vakhatanA IglAMDamAM cAlatA lAnamrAsTrIana dhoraNane anusarIne gujarAtamAM cAlatuM. varNamALAnA akSare ghaNA sArA gaNAya che. haju paNa tene jeTe maLI zakato nathI. e sIvAya lipidhArA-bodhavacana, DADaslInI je vadhu vigata mATe juo zrI. kRSNalAla sUrajarAmane lekha-Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society, yod's 6 kuM-1930; pR. 302. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAIsapanItinI kathAo, bAlamitra, paMpAkhyAna, bhUgoLa, khagoLa, hiMdavAnA udeza, lAbha ne satiSa vagere pustaka vAMcana kAmane sArU, tathA gaNitane sArU pUrNaka, apUrNAMka (hadanakRta) tathA zikSAmALA bhA. 1 ane 2, kartavya bhUmiti vagere, e badhAM zALA-pustaka maMDaLI taraphathI taiyAra thatAM hatAM temAM raNachoDadAsanI madada levAmAM AvI."+ - e ApaNuM AraMbhanuM gadyasAhitya hatuM; ane je ame arvAcIna gujarAtI sAhityane itihAsa lakhatA hatA te A ane te pachI astitvamAM AvelI beDa opha ejyukezane prasiddha karelAM saghaLAM pustakanuM vistArathI vivecana karata; marAThImAM mI. devaTee "arvAcIna marAThI vAbhaya" ane baMgALImAM mI. Dee "ogaNasamA saikAnuM prathama pacIsInuM sAhitya" e jAtanAM pustaka bahAra pADelAM che; ane te saumAM eka prakAranuM sAmya najare paDaze. AmAMnA ghaNAMkharAM pustaka mULa aMgrejI ke phrenca parathI prathama marAThImAM lekhAtAM ane te marAThI parathI tene gujarAtImAM anuvAda thatA. marAThImAMthI gujarAtImAM anuvAda thAya temAM kAMI khoTuM nathI; ane saMkhyAbaMdha pustake marAThImAMthI gujarAtImAM utAravAmAM AvelAM ane te dvArA ApaNuM gujarAtI sAhitya samRddha thayeluM mAluma paDaze; paraMtu A anuvAde dakSiNa zAstrIonA hAthe thayelA hAIve para prAMtanAne hasta vyAkaraNanA ane zilInA de, bina anubhavathI ane ajANatAM AvI jAya te ghaNAMe zarUAtanAM pustakamAM maLI Avaze ane te denA saMbaMdhamAM sana 1858 mAM "gujarAtI bhASA" viSe vidyAbhyAsaka maMDaLa samakSa bhASaNa ApatAM rA. sA. mahIpatarAme je TIkA karI hatI temAMne theDeka bhAga prastuta mudde spaSTa karavA nIce ApIe chIeH "ApaNu pazcima hindustAnanI rAjadhAnI muMbaI tethI tyAM ja keLavaNu khAtAnuM mathaka thayuM, ane sarakArI nizALamAM bhaNAvavAnI copaDIo tyAM thaIe. marAThI bhASAmAM je cepaDI hatI tenA tarajumA pahelA thayA, ne e tarajumA karanArAmAM marAThI zAstrIo mukhya hatA. vadhAre navAI jevuM te e che ke gujarAtI bhASAnuM vyAkaraNa joIe mATe marAThI vyAkaraNane marAThI zAstrIoe gujarAtImAM taraju karyo. gujarAtI bolInA niyathI teo ajANyA hatA evuM jaNAya che. vyAkaraNane artha jeo + juo "vasanta, varSa 3, pR. 217-268. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -jANatA haze teo sahelathI kahI zake ke, AvA vyAkaraNathI keTalo phAyado thayo che. mane te lAge che ke, ethI ghaNuM ja nukasAna thayuM che." tema chatAM e pustakonA guNa saMbaMdhamAM kahevuM joIe ke, te pustako nIti ane cAritrane ghaDanArAM hatAM. rA. sA. mohanalAla jhaverI caritranA lekhaka cunIlAla bApujI lakhe che, ke "emAMnuM bodhavacana te kharekharUM bodhavacana ja che;8 ane svargastha lAlazaMkare "gujarAta zALApatranA jyubili aMkamAM "gata 50 varSamAM gujarAtamAM keLavaNInI vRddhi ane pariNAma" e viSaya para lekha lakhatAM jaNAvyuM che ke, "e pustako zIkhIne taiyAra thayelA mANaso rAjabhakta, kartavyaparAyaNa, dezabhakta, lokasevAmAM tatpara ane nIti tathA sadAcaraNamAM caDhiAtA thayA che e vAta prasiddha che. " have zikSake meLavavA viSe kevI vyavasthA karavAmAM AvI hatI, te hakIkata paNa uparokta lAlazaMkarabhAInA lekhamAMthI utArIzuM: * "zikSaNa mATe pustakanI khoTa pUrI pADyA pachI zikhavanAra mahetAjI taiyAra karavAnI jarUra jaNAI. zikSaNa ApavAnI yogyatA meLavavA mATe zikSake pote prathama khAsa zikSaNa meLavavuM joIe chIe. Ane mATe muMbaImAM eka varga ughADavAmAM Avyo temAM 10 mahetAjI taiyAra thayA. suratanA durgArAma mahetAjI, ane amadAvAdanA tuLajArAma sukharAma e A pahelA jathAmAM mukhya hatA. te vakhate AgagADInuM sAdhana nahotuM. eTale muMbaI javuM te vilAyata javA jevuM kaThaNa gaNAtuM. tethI gujarAtanA leke mahetAjInuM zikSaNa levA muMbaI jatA nahi. AthI muMbaIno varga surata hAIskUlanA heDamAstara mi. grInanI dekharekha nIce suratamAM lAvavAmAM Avyo. tyAM paNa muMbaInA jevI ja aDacaNa keTaleka aMze naDI. mATe I. sa. 1857 nA sumAramAM amadAvAdamAM TreniMga skUla sthApavAmAM AvI. temAM Aja sudhI mahetAjIe taiyAra thAya che." che tema chatAM zikSaNanI tANa paDatI to varganA mukhya vidyArthIne tenA abhyAsa sAthe zikSakanuM kAma soMpavAmAM AvatuM. ja buddhiprakAza, pu. 5, pR. 173. >> jue rA. sA. mohanalAla caritra, pR. 15* gujarAta zALApatra jyubili aMka, pR. 51. + gujarAta zALApatra-jyubili aMka, pR. 52. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A prakAranI zikSaNaprathA joDe lenkesTare dAkhala karI hatI tene lenkesTara paddhatinuM nAma ApavAmAM AvyuM hatuM ane "te paddhati evI che ke mahetAne upalA varganA chokarAo bhaNAvavAnA kAmamAM madada kare." upara pramANe hindIone zikSaNa ApavA sArU zI rIte vyavasthA karavAmAM AvI tenI vigate tapAsI gayA; paraMtu kevA saMjogamAM kaMpanI sarakAre e kAryane upADI lIdhuM athavA tene sAtha Apyo, e mudde vicAra ghaTe che ane sahaja uMDA utarIzuM te samajAze ke sosAITInI sthApanA karavAmAM te samaye pravartatA vAtAvaraNamAMthI sahaja skUraNa maLavAne ghaNo saMbhava rahelo che. IsTa InDiyA kaMpanInA kare ahiM vatA temanA bALakanA dhArmika ane anya zikSaNa mATe eka aMgrejI zALA sana 1718 mAM revaraMDa ricarDa kele sthApI hatI ane sana 1807mAM kaMpanI sarakAre tene vahivaTa hAthamAM lIdhe paNa sana 1815mAM te pAcho eka khAnagI saMsthA- Society for Promoting the Education of the Poor within the Government of Bombay---114 ha il cal ane tenA hastaka sana 18ra0 mAM hindI bALakonA zikSaNArthe cAra nizALo hatI ane temAM 250 vidyArthIo bhaNatA hatA. te pachI hindI bALakonA abhyAsa arthe zALapayogI pustake ane navI zALAe. kADhavA bAbatamAM rIpeTa karavA eka khAsa kamiTI nimAI hatI tene ullekha agADI thaI gayo che. jema kaMpanI sarakArane kabaje ane kAbu ApaNA dezamAM vadhatAM cAlyAM tema hindIonA vadhu sahavAsamAM AvavAnI tema ApaNe sAtha ane sahAnubhUti meLavavAnI temane khAsa jarUra jaNAI vaLI rAjavahivaTamAM ane nyAyakhAtAmAM ApaNe vizeSa khapa paDe; ane ApaNAmAMnA thoDAka kAbela ane rAjadvArI puruSoe te aMgrejI bhASAnuM jJAna zALA dvArA maLe te pahelAM khAnagI rIte meLavyuM hatuM. temAM pUrve nirdeza karela mI. marenuM grAmara jevuM pustaka eka zikSakanI jema madadagAra thatuM hatuM. . vaLI khristi dharmanA pracArArthe ahiM mizanarIo AvI rahelA emanA taraphathI hindIone yogya zikSaNa ApavAno prayAsa thayelA te visarAvuM joItuM nathI. * jue rA. sA. mehanalAla jhaverI caritra-pR. 7. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 chatAM hiMdIone vyavasthita rIte ane niyamita zikSaNa ApavAnI. yojanA te sana 1813 mAM pArlAmenTamAM rAjyanA eka kartavya tarIke kaMpanI sarakArapara pharaja pADavAmAM AvI tyAre ja uddabhavI hatI. sana 1813 mAM AmanI sabhAe (The House of Commons) jAhera karyuM hatuM ke " It to be the duty of England to promote the interests and happiness of the native inhabitants of the British dominions in India, and to adopt such measures as may tend to the introduction among them of useful knowledge and moral improvement."*: ane kaMpanI sarakAranA paTAnI muddata vadhArI ApavAno prazna dara vIsa varSe jyAre briTiza pArlAmenTa samakSa Avate tyAre hindInI keLavaNI pAchaLa vadhu rakama kharcavAne tenA para dabANa karavAmAM AvatuM ane tenA pariNAme vIsa vIsa varSanA gALe, ApaNI keLavaNI paddhatimAM cokkasa pheraphAra ane sudhArA thayelA jaNAze. kaMpanI sarakAre hindIone keLavaNI ApavAnI zarUAta karI tyAre temane prathama zALopayogI pustakonI muzkelI mAluma paDI ane te muzkelI navAM pustake racAvI dUra karavA sana 1825 mAM "muMbaInI hiMda nizALa pustaka maMDaLI" e eka prasiddhi patra bahAra pADayuM hatuM te e viSayamAM thaI rahelA prayatnanA pratyakSa purAvA tarIke, tatkAlIna gadya lekhanA namunArUpe ane vaLI temAMnI mAhitIne lIdhe mahatvanuM che, te lAMbuM chatAM AkhuMya ApavuM jarUranuM vicAryuM che - 1. A maMDaLI sane pragaTa kare che--ke--je koI bALabodha graMtha athavA eNDha graMtha enAM marAThI athavA gujarAtI bolImAM sArAM bhASAtere karIne lAvaze athavA A beu bhASAmAM pasaMda paDe e pitAnI kalpanAe na graMtha racaze athavA AgaLa kahelA prakAranA graMtha hiMdusthAnI bhASAmAM karaze tene bakSIsa ApavA sArU gavaranara keMsala eoe udAra thaIne A maMDaLIne samartha kIdhI che. 2. bakSIsa ApavAne prakAra evo che-ke-bALabodha graMthonAM bhASAMtara karanArAone athavA navA bALabodha graMthanA karanArAoneM se rUpIyA * English Education in India-by Syed Mohmood, page, 46. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thakI cArase rUpIyA sudhI eka eka pustake bakSIsa maLaze ne maiADha zrathAnAM bhASAMtara karanArAone athavA navA jhaiADha graMthAnA karanArAone meM hajAra rUpIyA thakI pAMca hajAra rUpIyA sudhI bakSIsa maLaze. 3. je kAI ghaNA sArA graMtha karIneM lAvaze te joineM A maMDaLInAM dhyAnamAM Avaze ke A graMtha karanArAneM pAMca hajAra karatAM vattuM akSIsa joke--tA tene ApavA sArU gavaranara kAsala eneM siphArasa kIdhI jaze. 4. je viSaya upara navA graMtha joiye-athavA je pustakAnAM bhASAMtarA joke te A prasiddhi patraneM aMte kaheluM che. je dezanA leAkeAnI bhASA marAThI athavA gujarAtI che te dezamAM ja dhaNuMkarIneM A maMDaLI vidyA zikhA sArU udyoga karanAra-e mATe pustakA joIye-te-A e bhASAmAM dhaNAM joiye. pa. A dezamadhye hiMdusthAnI bhASAnA pustakAnA vAMcanAra gheADAne te bhASAmAM chApelA graMtha ghaNA che. tethI bijA beze tA kalakatethI maMgAvyA jaze, e mATe kahelAM pustakonAM bhASAMtara mAtra hiMdusthAnI khelImAM joyejo kA A deza tathA A dezamAMnA loka tathA eenI cAla e sava manamAM dhArIne kathArUpa athavA kevAe paNa kAmanA graMtha navA IMgrejI karaze-tA tenuM bhASAMtara karavA sArU A maMDaLI te graMthane kayula karaze-ne IMgrejI bhASAnA pustakAnAM bhASAMtarA je karaze teee e dhyAnamAM rAkhavuMke--A dezamAMhenA lokonI cAlane tathA samajaNane jema ThIka Avaze temakAMDAM kayAMhAM mULa graMtha thADA thoDA pheravIne a saMpUrNa Ave evuM kIdhuM oie. 6. bhASAMtara karavA sArU je pustakA tathA navA graMtha karavA sArU je viSaya lakhyA che te vagara bijA graMtha na karavA evA . tema A ma`DaLI karI nathI--te emAM TharAvelA nathI evA gratha dhArIne teo sArU je mehenata levAne cAhAze-teNe te graMtha A maMDaLIne pasaMda paDaze athavA nahIM--e peAtAne samajavA sArU--pehelAM A ma`DaLInA sakatrI eTale AjJAlekhaka-ene lakhI meAkalAvyuM. TharAvelAM pustakA vagara bijA pustakonI garaja paDaze te A maMDaLI prasiddhi patra lakhIne vArevAre pragaTa karaze. 7. arasparasa mamate paDIne eka graMtha ghaNAye AraMbhave e A maMDaLInA sArA para che-paNa je graMtha karIne A maMDaLIne sahAya thavAne cAhAze tenA paizA tathA mehenata phAkaTa nahI jAya e sArU pehelAM teNe Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthanuM nAma tathA kayI bhASAmAM karanAra te tathA keTalA dahADAmAM samApta thAze e emane lekha sakatrIneM mokalAle tenA lekhano artha joineM graMtha kara athavA na kara e tene jaNAMvaze-ne mamatathI eka prakaraNamAM be cAra jaNA graMtha karavAneM tayAra thAze te te sarveneM te samAcAra jaNAvinaeN sakatriI ghaTe te avadhI TharAvI Apaze. te avadhIye graMtha lAvyAthI parikSA thaIneM jene sAre Tharaze teneM bakSIsa maLaze-je pustakonI achata che teonAM bhASAMtara kaIye kIdhAM te te bhASAMtare meM mULa pustake A beu sAthe ja teNe sakatrI pAse mokalAvyAM-kAraNa mULa graMtha sAthe meLavI jevAM joIe-mATe 8. kaye paNa graMtha A maMDaLI pAze Avaze-tene vicAra karIneM A maMDaLI te para je kaheze-athavA je bakSIsa karAvaze-teja khacIta thAzegraMtha pasaMda thayo eTale te je marAThI athavA gujarAtI bhASAmAM hoya te tenA karanArAne tenI eka sApha prata bALabada lipImAM lakhIne A maMDaLI ApavI-hiMdusthAnI bhASAmAM hoya te bALabada athavA phArasI lipImAM lakhIneM ApavI-pachI te pustaka chapaze athavA nahI-e maMDaLInI IcchApare che. 9. je traNa belImAM graMthanAM bhASAMtare athavA navA graMtha karavAne kahelA che temAM je dezabhASA sarva loke samaje che-te-graMthamAM levI-DhADha bhASAne zabda ghAlIneM jANI joIne kaThaNa na karavuM-ne je te bhASAmAM joIye tevA zabda maLatA nathI-te tenA mULa bhASAmAMthI levAte emake-marAThI tathA gujarAtI eone sArU saMskRtamAMthI zabda levA-ne hiMdu sthAnIne assala pArazImAMthI levA-kadApI dezabhASAmAM athavA mULa bhASAmAM paNa je arthaneM rUddha athavA yogIka zabda lAgatA nathI-tyAMhAM IgrejI zabda paNa lIdhA te ciMtA nahIM. 10. A dezamAMhenA lokeneM graMtha vAMcavA sAru agata thavI e mATe je graMtha karanArAo che teo je ughADA kAma Avaze te viSayapara ja graMtha lakhavA-ema kahyuM che mATe kevaLa mane raMjana e ja jene pariNAma- evA graMtha karavA nahIM-evo A maMDaLIne abhiprAya nathI-te-jete nirdoSa haze te A maMDaLI-teone paNa pasaMda karaze." A pramANe aMgrejI, phArasI, saMskRta vageremAMthI zALopayegI pustaka lakhAvavAne prabaMdha thaya khare, paNa e prayoga joIe tevo saMtoSakAraka nivaDyo nahi. mULa te tene gujarAtImAM artha utAravAne puratA zabdo maLe nahi. koSa Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jevuM kAMI sAdhana nahi; ane bhASApara kAbu paNa eche. eTale lekhanazailI kliSTa thatI. sAmAnya bhaNelAone te samajavAnuM adhurUM paDatuM hatuM; te bicArA abhaNanI vAta ja zI karavI? taduparAMta e pustako lithAmAM chApavAnuM ghaNuM kha AvatuM ane tenI nakalI gheADI nikaLatI tethI te pustakA bahu moMdhA paDatA hatA. A sivAya zALAmAM eka mATe! pakSa badhuM zikSaNu IMgreArA ApavAnA bhakkama abhiprAyanA thayA hatA. eTale A tarajumAnAM pustako mATe mAMgaNI ehI hatI; ane e pakSa tenA abhiprAyanA samarthanamAM vakIlAta karatA ke IMgrejI bhaNelA zikSita vargo tenA pachAta rahelA ajJAna ane pote meLavelA jJAnanA lAbha mAtRbhASAdrArA Apaze. Ama pAThaya pustako mAraphata hindInA zikSaNa mATe je asara ane pariNAmanI AzA rakhAtI hatI te khara AvI nahi. ulaTuM hindIone zikSaNu dezIbhASAdrArA ke aMgreArA ApavuM e prazna paratve e sAmasAmI pakSeA baMdhAI gayA; ane tene tADa sana 1834 mAM lADa mekole hindI sarakAranI kArAbArI kaiAnsilamAM lA-membara tarIke nimAI AvyA tyAre AvyA hatA. IMgrejI zikSaNanA pakSamAM abhiprAya darzAvatAM temaNe lakhyuM hatuM ke hiMdamAM aMgrejI rAjakartAnI bhASA che; rAjadhAnInA zaherAmAM mutsadI varga te vApare che. pUrvanA dezAmAM te vepAranI bhASA thaI paDavAno saMbhava che. vaLI dakSiNa AphrikA ane AnDrelaeziyAnI yurApIya kAma tenA ja upayAga kare che; ane temanI sAthe hindanA saMbaMdha gADha ane mahatvanA che. IMgrejI sAhityanI dRSTie athavA A dezanI atyAranI paristhitimAM amArI khAtrI thaI che ke sA videzI bhASAomAM hindIne IMgrejI bhASA bahu upayogI thaze. S"In India, English is the language spoken by the ruling class. It is spoken by the higher class of Natives at the seats of Government. It is likely to become the language of commerce throughout the seas of the East. It is the language of two great European communities which are rising, the one in the South of Africa; the other Austral Asia; communities which are every year becoming more important, and, more Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 te pachI IMgrejInA zikSaNe ApaNA dezamAM je prAdhAnya meLaveluM che te jANItuM che. tenA guNadoSa viSe puSkaLa TIkA thayelI che, te viSe sakhta matabheda che; tema chatAM ApaNe eTaluM svIkAravuM paDaze ke iMgrejI keLavaNI ane sAhitye ApaNA jIvana para je uDI, prabaLa ane vyApaka asara karelI che, tenA upakAra ApaNAthI kadI visarAya ema nathI. tApaNu dezIbhASAdvArA keLavaNI ApavAnA draDha vicAravALA je vaga hatA teNe zALApayogI ane sAmAnya jJAnanAM pustako lakhAvavAnI pravRtti, dezI bhASAnA vikAsa ane abhyudaya arthe ma`DaLeA sthApI, upADI lIdhI hatI. prastuta prakaraNane mathALe je avataraNa ApavAmAM AvyuM che te evuM eka maMDaLa je kalakattAmAM sana 1945 mAM kADhavAmAM AvyuM hatuM tenA nivedanamAMthI lIdhuM che. bIjI evI seAsAiTI dilhImAM hatI ema sAsAITInA pahelA varSanA rIpATa parathI jaNAya che; eTaluM ja nahi paNa tenA sana 1845nI sAlanA rIporTa mAMthI mI. phA se nIcenA phakarA utAryAM cheH-- Our almost only sphere of activity are Government Schools. We must calculate on the rising generation. You cannot tend a grown-up tree. It will therefore be our first duty to furnish, by continuous recasting a set of good school books. " 6 kr ApaNA kAmanu kharekharUM kSetra te sarakArI nizALeA che. have pachI thanArI prajA upara ja ApaNe AzA rAkhI zakIe. pUkhta thaelA jhADane game tema vALI zakAya nahi. satata sudhArA karIne nizALAnA zikSaNa sArU sArAM pustakA karI ApavAM e ApaNuM prathama ane agatyanuM kartavya che. ' closely connected with our Indian Empire. Whether we look at the intrinsic value of our literature or at the particular situation of this country, we shall see the strongest reason to think that, of all foreign tongues, the English tongue is that which would be the most useful to our Native subjects. ' (From Lord Macauley's minute.) * jI 'sAThInA sAhityanuM digdarzana'-pR. 27. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ k temaja tarajumAnA saMbaMdhamAM paNa je vicAre kaeNrbasa sAhebe sadarahu rIporTamAM darzAvyA che, e badhA parathI evuM anumAna baMdhAya che ke dezIbhASAdvArA zikSaNa ApavA sArU ane dezI bhASAnA vikAsa ane. ukaI arthe. samasta dezamAM je hilacAla upasthita thaI hatI ane je vAtAvaraNa vyApI rahyuM hatuM temAMthI gujarAta varnAkyulara sosAITInI sthApanA. karavAnI preraNA krarbasa sAhebane maLI hoya e saMbhave che. nahi te prathama varSanA rIporTamAM bhASAMtare viSe temaNe vivecana kareluM che te anya rIte samajAtuM nathI, paNa prastuta hakIkata dhyAnamAM. laIne vAMcatAM tene saMbaMdha bese che. ApaNe ahiM bhASAMtara graMthane prazna adyApi carcAspada rahela che, te viSe vividha mata pravarte che. ATale lAMbe gALe paNa sva. phorbase bhASAMtara. viSe prathama varSanA rIporTamAM darzAvelA vicAre mananIya mAluma paDaze, evI. samajaNathI kAma purate bhAga ApIne A prakaraNa ame pUruM karIzuM. sosAITInuM kAma mAtra bhASAntare karAvavAM e che evI samajaNa keTalAka vakhata upara utpanna thaI che e yathArtha nathI. gujarAtI sAhityanI khIlavaNuM e ja sAITIne uddeza ApaNe TharAvyuM che. A prAntanA dezIone jAte kAma karavAmAM pravarta karavA, teo kayAM kAma bahu sArI rIte karI zakaze te batAvavuM ane temane kAma karavAnAM sAdhano pUrAM pADavAM e ApaNe karavAnuM che. A samaye te bhASAntara karAvavAM e ja ApaNe uddeza na hovo joIe, eTaluM ja nahi paNa bhASAntara karAvavAM te ApaNe mukhya uddeza paNa na hai joIe. jUnA ane lokonA smaraNamAMthI jatAM. rahelAM pustako jene mATe ApaNe prathama kahI gayA tene na lekhIe te. hAlanI gujarAtI e ziSTa bhASA nathI ema kahIe te te kheTuM na kahevAya. gujarAtImAM saghaLI tarehanA vicAra darzAvavAnAM sAdhana na satAM te mAtra bajArU bhASA che. mATe hAlamAM te je je lakhAya te ceDA kALa Take evuM ja banaze, ema hovAthI meTAM ane kiMmatI bhASAntaromAM kharacelA paisA ApaNe evA kAmamAM kharA lekhAze ke je agADI jatAM ApaNane pharI ane vadhAre sAruM karAvavuM paDaze. temaja AvAM bhASAntarethI ApaNane hAla tAtkAlika lAbha paNa bahu maLe ema mAruM dhAravuM nathI. huM dhAruM chauM ke sAMprata kALamAM ApaNuM bhASAntare vAMcanAra paNa maLavA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durlabha che. mArA kahevAno artha e karavAnuM nathI ke ApaNe bhASAnta ranI kadara pIchANatA nathI. yogya kALe evAM pustaka hayAtImAM Ave evI ApaNane kALajI che. jo keI kheDuta agara khANu badanAra vAvatA pahelAM agara badatA pahelAM te kAmamAM pitAnA paisA rokavA, ane mahenata karavI te lAbhakAraka che ke nahi, teno nirNaya karavA sArU khaMta ane sAvadhAnIthI khetara agara khANanI barAbara tapAsa kare, ane te jagAnI badhI hakIkatathI mAhita thavAne prayatna kare tene ema kahIe ke, agara kiMmatI dhAtuonI kadara jANatA nathI te te vAjabI nathI. te ja pramANe jyAM sudhI ApaNe khAtrI thAya ke AvAM bhASAntara sArU ApaNuM bhASA yogya thaI che, bhASAntara karanArA yogya mANase ApaNAmAM che ane chelle vAMcanArI Alama paNa taiyAra che tyAM sudhI AvAM meTAM ane kiMmatI bhASAntarenI vAta paDatI mukIne nAnAM lakhANe karAvavA upara ja lakSa rAkhavuM ghaTe che. huM mAnuM chuM ke hAla te ApaNAmAM AmAMnuM kazuM nathI. je ApaNe daDhatAthI kAma karyuM jaIzuM te mane bIlakula zaka nathI ke ApaNane AgaLa upara A badhuM prApta thaze ja, paraMtu hAla tarata te dekhIte vadhAre batAvavAnA hetuthI bhaviSyamAM thanArA saMgIna lAbhane ApaNe bhega Apavo na joIe." che juo "sAThInA sAhityanuM hirzana-5. 28 thI 30. . Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 9. alekjhAMDara kinlAka rAsa. duhA, karanala TADa kulIna viSNu, kSatriya yaza kSaya thAta; phArbasa sama sAdhana vinA, na utprerata gujarAta. ( 'phrAIsa jIvanacaritra'-pR. 7. ) aMgrejI rAjavahivaTa viSe tIvra matabheda raheze; aMgreja adhikArIrAjakartAoe hameza hindanA hitamAM ucita ane vAkhkhI vana rAkhyuM nahi hoya; keTalAka sAmrAjyavAdI netAee IMglAMDane samRddha karavA, tene lAbha ApavA sArU, dujhaNI gAyanI peThe hindane Arthika dRSTie niceAvyuM TaMze; ane hindane peAtAnA lAbha ane upayoganA kSetra tarIke svAdhIna rAkhavA aMgreja rAjadvArI puruSo cANAkya rAjanIti vAparI hindIomAM ApasaApasamAM virodha ubhuM karAvI dAvapeca ramatA haze; ApaNe mAnI laie ke e badhuM sAcuM hAya; paNa IMgrejI bhASA ne sAhitye ApaNane je navIna cakSu bakSyAM che; iMgliza zikSaNe ApaNane je navajIvana ApyuM che; aMgrejonA samAgame ApaNane prajAtaMtranuM svarAjyanuMmUlya samajAvyuM che; ane ApaNAmAM ja AtmavizvAsa rAkhavAnA ane svAzrayI thavAnA odhapATha paDhAvyA che, e saghaLA emanA upakAra ApaNe kadI paNa bhUlI zakIe niha; aMgrejI rAja-amalanuM te ujjavaLa aMga che. 44 29 hamaNAM hamaNAM te rAjataMtra mAjI vaDA pradhAna mI. lAIDa nyAjanA zabdomAM kahIe to eka polAdI cAkaDuM banI gayuM che; temAMthI vyaktigata sparzI nikaLI gayA che, badhuM kAmakAja yaMtravat thAya che. vaLI prajA sAthe bhaLavAnA, temanA prati sahAnubhUti batAvavAnA, temanA jIvanamAM rasa levAnA athavA temanuM zreya karavAnA prayatnA virala thaI paDayA che; koka sthaLe sAMpaDe che vA diSTagAcara thAya che. temAM vaLI IMglAMDa sAthe vahevAranAM ane AvajAnAM sAdhanAmAM moTuM parivartana thavA pAmatAM, ahiMnA vasavATanA aMge je kAMI AkarSaNa hatuM te lupta thayuM che; tema khristi dharmamAM sevAdhama mukhya sthAna le che, e sevAvRtti paNa nisteja ane maMda paDI gaI che. mAtra aMgata svArtha ane lAbha puratA e sabaMdha hoya evA bhAsa thAya Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa1 che; prajAnA TrasTIo havAno teo dAvo kare che paNa temanuM keTaluM hita sacavAtuM haze e prabhu jANe! zarUAtamAM AvuM kAMI nahotuM. mizanarIo hindamAM dharmapracArArtha AvatA te janatAmAM bhaLI jatA; temanI bhASA ane raheNukaraNa jANavAne prayatna karatA; tadartha temanI bhASA ane sAhitya vAMcavA, lakhavAnuM zikhatA; temane keLavaNuM ApavAno prayAsa karatA; zALA koleja sthApatA hatA; ane temane-mizanarIo mATe kahI zakAya ke ApaNuM ghaNuMkharI dezI bhASAomAM koSa, vyAkaraNa ane pAThaya pustaka racavAnI pahela karI hoya te tene yaza A mizanarIone che. A ja kakSAmAM mUkI zakAya evA AraMbha kALanA keTalAka aMgreja hAkemonAM nAme ApI zakAze. jevA ke, lairDa elphInsTana, sara jona bhAkama, sara rIcarDa Tempala, lore, jeo hindInA abhyadayamAM rasa letA ane temanuM hita vadhAravAnA prayatna karatA hatA ane keTalAka aMgreja adhikArIo paNa evA AvyA hatA, ke je prajAjIvana jANavA-samajavAne, temAM uMDA utaravAne utsuka hatA. jeoe, jyAM temane nivAsa thatA te prAMtanA itihAsane uddhAra karyo che ane temanAM nAma, jemake TeDa, grAnTa Dapha ane phabasa, prajA adyApi upakArasaha yAda kare che. kharI rIte te vakhatanA adhikArIoe hindI saMskRti, sAhitya ane ItihAsane punaruddhAra karavAne je prayAsa karyA hatA, te madadagAra ane lAbhadAyI nivaDyA che, eTaluM ja nahi paNa te pachI je pragati thaI che tethI dezanuM aurava ane mAna vadhyuM che; ane chellA sibdha pradezamAM meMhajo DerenAM khodakAmathI je prakAza hindanA prAcIna ItihAsa para paDe che, te jema asAdhAraNa tema pracalita aitihAsika vicAra ane mAnyatAone bhrama chedaka che. purAvidone prAcIna itihAsa viSe emanuM dRSTibindu tethI pheravavuM paDyuM che. prAcIna saMskRti, ItihAsa ane sAhityane tema prajAne keLI ane jJAna ApavAnA urdhvagAmI prayAse karanAra aMgrejane yupIya ophIsarenA, kahevAnI jarUra nathI ke ApaNe bahu RNI chIe; ane e nAmAMkita puruSamAM gujarAtI prajA alekajhAMDara kinloka pheMsanuM nAma mAna sahita agra sthAne mUkI zake. kavie prastuta prakaraNanA mathALe TAMkelA deharAmAM gya ja kahyuM che ke, pheMbasa sama sAdhana vinA na udarata gUjarAta " Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane jANe ke pUrva bhavanuM RNa pheDavAne, pharI kavinA ja zabdomAM bolIe te, janma judI jamimAM dharine paNa, tuM muja janmabhUM tarka jaNAye." pATanagara laMDanamAM tA. 7 mI julAi 1821 nA divase alekajhAMDara kinloka pheMrbasane janma thaye hata; ane manaHsukharAmanA zabdomAM jaNAvIzuM ke teo "rAjamUlaka kulIna pitRvaMzathI ane vidvAna mAtRvaMzathI uttama kulanA' hatA. emanA vidyAbhyAsa viSe jujajAja hakIkata maLelI che; temAMnI eka bInA ahiM neMdhIzuM; ane te e ke emane zilpazAstrI thavAnI vRtti udabhavI hatI, tethI ATheka mAsa prakhyAta zilpazAstrI mi. jorja bAssevinI pAse eka ziSya tarIke rahyA hatA ane emanA e abhyAsane lAbha ApaNane emaNe "rAsamALA" mAM ApaNuM prAcIna aitihAsika avazeSonAM citro doryA che, temAMthI maLe che. pachI temane IsTa InDiyA kaMpanInI "sivila sarvisa" mAM nokarI maLatAM, teo "helIbarI' pAThazALAmAM abhyAsa karavA dAkhala thayA. ahiM, emane abhyAsa vakhaNA ane aneka InAmo meLavavAne bhAgyazALI nivaDyA hatA. te InAmamAM jANItA pUrAvida sara viliyama jensane saMpUrNa graMthane seTa temane bakSisa maLyo hato, te mitrone dekhADatAM kahetA ke, "mane e prItidAnamAM maLyo che ane emAMnA viSaye uttama che." Disembara sana 1843 nI 15 mI tArIkhe teo hindanA kinAre utaryA; ane prathama tAlIma levAne ahamadanagaranA kalekaTaranI pAse hindustAnImAM parIkSA ApI pasAra thAya tyAM sudhI rAkhavAmAM AvyA hatA. e parIkSA emaNe be mahinAmAM pAsa karI ane e ja rIte marAThImAM pasAra thatAM temane vAra thaI nahi. tyArabAda temanI jude jude sthaLe badalI thatI. rahI; ane sana 1846 nA navembaramAM teo amadAvAdamAM AsisTaMTa jaDaja nimAI AvyA. ahiMnI bhavya zilpAkRti joI teone "lAgyuM ke kaI pUrve thaI gayelA pratApI lokonA mahimAnAM e avAcika cina che. pite kulIna tethI kulIna cihanavAna paNa dIna thaI gayelA gujarAtasaha samabhAva thaI aMtaHkaraNathI dayA thaI AvI." prathama aMgrejI hAIskUlanA heDamAstara bhegIlAla pAse gujarAtInuM zikSaNa levA mAMDayuM, paNa e viSayamAM abhirUci jAgatAM ane gujarAtanA itihAsanAM sAdhane meLavavA * phArbasa jIvanacaritra pR. 7. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapAsavA A samaya emanI pAse rahI zake evA zikSakanI jarUra paDatAM emaNe saradAra bhoLAnAthabhAInI bhalAmaNa parathI kavizrI dalapatarAmane vaDhavANathI bolAvyA. e prathama meLApanuM varNana kavie karyuM che te ja ApavuM manoraMjaka thaze "kAvya alaMkAra taNA graMthane abhyAsa karI jIva rAkhyo te meM kavitAnI jakamAM, zodhate hate huM kaI zANe saradAra nara bedho hate huM mahInAthane mulakamAM; koI diladAra ne udAra darabAramAM huM rahevAnI rUcI ati rAkhate izakamAM; dilamAM vicArate huM hato dalapata kahe phArabasa taNuM teDuM AvyuM tevI takamAM. 1 khAnapare dvAre jyAre nadine kinAre sAre meLe thayo mAre cAMdA sUryanA mahelamAM; isvise aDhAre aDatALIzamI sAla tyAre pyAra kIdhe pyAre paripUraNa pahelamAM. "x te pachI e baMne vacce ati gADha paricaya jAmyo, eTale sudhI ke, te be nehI mitro hoya ema vartatA. ane kaeNbasanA avasAna vakhate je mitravilApa kavie "phArbasa viraha"mAM karyo che te ApaNA sAhityanuM eka amoluM ratna nivayuM che, tema kavinA pIDita ane dravatA hadayanuM sacoTa pratibiMba pADe che. evI yugala jevI sAhityanA ItihAsamAM thoDI ja sAMpaDaze. kavi dalapatarAma AzrayanI zodhamAM hatA eTalAmAM temane Ama acAnaka eka guNagrAhaka ane kadaradAna AzrayadAtA maLyo ane phaibasane tenA kArya mATe jevA sAthInI jarUra hatI evo yogya kAryakartA prApta thayo. jema dUdhamAM sAkara bhaLe tema-ethI gujarAtI sAhityane mATe lAbha thayo che. "rAsamALA' mATe teo junA hastalikhita graMthanI khoLa karatAM, jAnAM kAvyanI nakala karAvI leI, te kavi pAse vAMcatA ane tene artha samajatA. A pramANe kAma karatAM ane lokajIvananA saMsargamAM AvatAM temane * sAThInA sAhityanuM digdarzana, pR. 25. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 gujarAtI bhASAnA vikAsa ane khIlavaNI mATe sAsAiTI '' nAmanI saMsthA sthApavAnI sphuraNA thaI hakIkata pAchaLa prakaraNa 3 mAM vistArathI noMdhAI che. gujarAta varnAkyulara AvI, jene lagatI vaLI junA kALamAM kavinA DAyarA kema jAmatA, temane rAjAe taraphathI kevI rIte Azraya apAtA, samAjamAM temane kevAM mAna ane sthAna hatAM, e badhuM jANavAne tema ApaNI rAharasameA, AcAravicAra, lagna ane mRtyu vidhi, tIdhAmeA vagere viSe mAhitI meLavavAne te sadA utsuka rahetA. " A kAraNe IDaranA phAkAra sAheba pAse pote mahikAMThAmAM poliTikala ejaMTa hatA tyAre, kavione nimaMtraNa apAvI eka " kavimeLA " gALye hatA, jenuM rasika khyAna ApaNane kavIzvara dalapatarAmanA "kavitA vilAsa" mAMthI maLe che. e avasare dalapatarAme eka kavinA mukhe kahevaDAvyuM che keH------ " kuththA pustaka kArpine, enA na kariza asta; 1 pharatA pharatA phArabasa, grAhaka maLyo gRhastha. 1 kAgaLa khAnArA jIvaDA kuththA. * phArmAMsa jIvanacaritra, pR. 19 20. 27 kulIna kuTuMbanA eTale khAnadAnInA guNe! teA emane vArasAmAM maLelA; temAM emanA dayALu svabhAva ane dhaniSTA bhaLatAM, temanI leAkapriyatA khUba vadhI paDI hatI. te vakhate eka yurepiyana amaladAra eTale ke prAMtanA eka sume eTale mAna marato ane sAhebI, eTale meTA adhikAra ane sattA, paNa phrAMsa sAheba te emanAM leAka kalyANanAM ane parApakArI kAryothI, jyAM gayA tyAM yaza, prIti ane mAna AbarU pAmyA hatA. pravAsa karevAnI emanI rIti paNa vicitra hatI. peAte page cAlatA ane pAse nakaze, nANAMnI kothaLI, pIstAla ane lAkaDI eTaluM rAkhatA; ane mArgomAM bhAtabhAtanA vividha vaTemArgu maLe tenI sAthe, eka sAdhAraNa manuSyanI peThe, vArtA karatA, ane tene sava samAcAra pUchI letA; tethI tenI rItibhAti, tenA aMtaranA aneka manAbhAva, teenI dhArAe, tenA duHkhasukhanI vArtAe, tenA sarakAra viSenA vicAra kevA che te, e Adi aneka viSaye spaSTa jANyAmAM AvatA; " ane emanA vinedI svabhAvane paricaya thavA sArU eka prasaMga jANavA jevA cheH Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "eka samaye paMcAsarA pArzvanAthamAM vanarAjanI mUrti jevA pite gayA hatA. tyAM eka hIrajI nAme gharaDe bhATa sAhebanI kIrti sAMbhaLI eka pustaka laI bheTa karavA AvyA, ane bolyo ke, "eka vAra gAyakavADane amArA vRddha eka junuM sarasa pustaka dekhADayuM hatuM, tethI sarakAre khuzI thaI eka gAma bakhazIza ApyuM che. te aMgreja te moTe rAjA che, mATe amane ethI kaMI vadhAre AzA che." sAhebane A vAta sAMbhaLI bahu hasavuM AvyuM. pachI ka. dalapatarAmane kahyuM ke "hanumAna nATaka" nI pelI vArtA e bAreTane tame saMbhaLAvo. te A hatI -eka samaye nATakamAM hanumAnane veza Avyo. tene eka mANase kahyuM ke "e hanumAna bApajI: tame mane bAyaDI melavI Apo to huM tamane taila siMdUra caDAvuM.' hanumAne uttara ApyuM ke- tane paraNAvavA mArI pAse strI hoya te huM ja kuMvAra rahuM!' sAhebe pelA bAroTane kahyuM ke, "bhAI! tamane gAma ApavAnI mArI zakti hota te huM ja A cAkarI zA vAste karatI !"x bIjo eka prasaMga ApIzuM, jemAM eo ApaNuM dharmanI lAgaNIne kevuM mAna ApatA te mAluma paDe che. koI dharmasthAne javAnuM thAya te pitAnA "buTa" kahADI jyAM sudhI javAne bAdha na hoya tyAM sudhI ja jatA; ane devasthAnamAM uMce sthAne besatA nahiM. pATaNane pustaka bhaMDAra jevAnuM prApta thatAM, tyAM emane emanA uMcA darajajA pramANe khurazI ApavA mAMDI paNa eka cAkaLA para lAMbe page beThA eTaluM ja nahi paNa pUjya muni mahArAjene mAnavastra Apane satkAra karyo hate. e badhuM batAve che ke teo ApaNI rItabhAta ane jIvanathI bahu ja mAhitagAra thayA hatA. emanI e lokapriyatA, lokajIvanane paricaya ane kAmanI kuneha ane kAlIatane lIdhe nAmadAra sarakAra muzkelInA prasaMgoe emanA upayoga karatI. AvuM traNa vAra-banAvamAM-banyuM hatuM ane te saimAM emane yaza maLyo hato. ahiM phakta suratane dAkhale ApIzuM zahera sudharAI viSene sana 1850 ne 26 me AkaTa suratamAM calAvavA sArU sarakAre nizcaya karyo che, te jANavAmAM AvatAM ja pAchaLanA trAsanA smaraNe suratanI prajA khaLabhaLI uThI hatI. sarakAre joyuM ke A kaTokaTIne mAmale phaoNrbasa sAheba ja ukelI zakaze. ethI emanI zahera sudharAInA amaladAra tarIke nimaNuMka karI; ane e kArya emaNe evI kAryadakSatA * phArbasa jIvanacaritra, pa. 1. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane caturAIthI pAra utAryuM ke sarakAra ane prajA ubhaya emanA kAryathI saMtoSa pAmyAM. lake kahe ke "A te sAheba kaMI apara ja che eonA jevuM te ame kaI mANasa dIThuM nathI. A te prajAnA mAbApa jevAM che; ane sarakAre nIcenA zabdomAM emane upakAra mAnyo hatoH . " I have been directed to convey to you the thanks of Government for the tact and judgment which you have displayed in conducting this delicate commission."x AvA bIjA traNeka vikaTa prasaMgee paNa sarakAranI najara emanA tarapha gaI hatI ane te kAryo emaNe eTalI khabaradArIthI ane yazasvI rIte pAra utAryA hatAM. sana 1857nA baLavAnA samaye paNa emaNe mananuM samatalapaNuM gumAvyuM nahotuM; paNa prajApakSane bacAva karavA vastusthiti tenA vAstavika svarUpamAM raju karatAM samajAvyuM hatuM ke, "lokenA upara aneka prakAranA anyAya thayo tethI ja baLa thaye;" ane vadhumAM umeryuM hatuM ke "anyAya thAya che evuM samajI je dezanI prajA zatru thaI hoya, te dezamAM kadApi rAjya rakhAI zakAya nahi (mATe anyAya kare nahi) evuM lorDa esembare vide che te yathArtha ane satya che."+ eka sthAne sthira thaI emane nokarI karavAne prasaMga maLyo nahote. jude jude ghaNe sthaLe pharavAnuM thayeluM paNa jyAM rahelA tyAM bhAna ane kIrti meLavelI. chevaTe sana 1862 mAM muMbaI hAIkorTanA nyAyAdhIza nimAI AvyA. ahiMnuM vAtAvaraNa emanA svabhAvane khUba anukULa thayuM. emanA kAryakSetrano vistAra paNa vadhI paDya; te prajAnA agresara thaI paDyA. muMbaInI eziyATika sosAITInA ya pramukha nimavAnI mAMgaNI thaI, paNa emanA vinayI svabhAve tema thavA na dIdhuM mAtra upa-pramukhanuM pada levAnuM svIkAryuM. sarakAre temane muMbaI yunDivarsiTInA vAIsa-cAnselara nImIne mAna ApyuM. paNa jIvaleNa mAMdagIne bhoga thaI paDatAM, te e pada para jhAjhuM rahelA nahi. * phArbasa jIvanacaritra, pR. 13. * phArbasa jIvanacaritra, pR. 13. + phArbasa jIvanacaritra, pR. 35. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * A badhI pravRttiomAM racyApacyA rahevA chatAM, gujarAtI bhASA sAhitya mATe emane anurAga ajaba hatuM. muMbAImAM TharIThAma paDatAM ja zrI manaHsukharAmabhAIne zrI gujarAtI sabhAnI vAta nikaLatAM jaNAvyuM hatuM ke, "mArA manamAM e vicAra niraMtara ramyA karatuM hatuM, paraMtu mArI pAse sAdhana na hatAM tethI siddha karI zakyo nathI. ave e kAmamAM. huM paNa yathAzakti paraMtu bahu prItithI sarva prakAre sAmIla rahIza." zrI gujarAtI sabhA kADhavAno nirNa thatAM, prAthamika sabhA emane baMgale belAvavAmAM AvI hatI. pachI tA. 25 mI mArca sane 1865 nA divase TAuna hailamAM jANItA gRhasthane AmaMtrI, e maMDaLanI rItasara sthApanA karavAmAM AvI hatI ane te kArya mATe yAdI karatAM, muMbAInA zrImatoe rU. 37000 ane kAyiAvADanA rAjA-rajavADAoe rU.28000 * bharyA hatA. evAmAM zera menIAne vA phATI nikaLavAthI muMbAInA bhalabhalA zrImati pAyamAla thaI paDyA ane phArbasa sAhebanuM paNa TuMka mudatamAM avasAna thayuM; paNa svargasthanA mitro ane prazaMsakee e upADeluM kAryo baMdha na paDe ane svargasthanuM nAma kAyama rahe, e hetuthI zrI gujarAtI sabhAnA nAma sAthe phaoNrbasa sAhebanuM nAma joyuM ane prayAsa karIne je nANAM AvI maLyAM tenI vyavasthA evI dakSatAthI karI che ke muMbaImAM te eka samRddha sAhitya saMsthA banI che; ane te emanuM sAcuM smAraka che. kavIzvara dalapatarAme sAcuM bhAkhyuM hatuM, " maLyAM haze bIjAone moTAM moTAM mAnapatra, cIMtharAM thaI jaze te cuMthAI cuMthAIne; banAvI banAvIne besAryo haze bAvalAM te. pAvalAMnI kiMmate kadI jaze vecAIne, masIde minArA ke karAvelA kiratIrthaMbha, ghaNe dADe te te jaze samULa ghasAIne; kavitAthI ThAma ThAma kahe dalapatarAma, phArabasa taNA guNa raheze phelAIne. "+ * phArbasa jIvanacaritra, pR. 50. + sADInA sAhityanuM digdarzana, pR. 32. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 rAsamALA' racIne emaNe gujarAtanI kimatI sevA karI che ane te vaDe emanI kIrti dezaparadezamAM prasarelI che. paNa navI mAhitI ane sAdhanasAmagrI maLI AvatAM, AjanI dRSTie te itihAsamAM aneka uNape, deze ane apUrNatA jaNAze. te paNa je paristhitimAM, je jUja labdha sAdhana parathI, je samaye emaNe te pustaka taiyAra karyuM hatuM te lakSamAM levAya te enuM mUlya barAbara samajAze, tema chatAM temAMnA aMtargata guNene laIne tenI mahattA ane upayoga ochAM thanAra nathI. eka moTA adhikArI tarIke, eka lekhaka ane graMthakAra tarIke, eka mitra tarIke, eka sahastha tarIke ApaNane emanAmAM aneka guNanI pratIti thaze ane emanI lokapriyatAnuM kAraNa samajAze. paNa amArA namra abhiprAye emanuM cirasthAyI ane kAyama upayogI kArya te "gujarAta varnAkayulara sosAITI"nI sthApanA che; te ane muMbAImAM sthApelI "zrI phArbasa gujarAtI sabhA" emanAM, kharuM kahIe te, jIvaMta smAraka cihane che. aMtamAM ApaNe kavi sAthe uccArIzuM ke - e prabhu Apa te evAja Apaje, zANA rUDA saradAra Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 10 pustake ane tene paricaya. " To educate people and then not to provide them tools to work with, is obviously a blunder, if not a crime." (St. Loe Strachy.) manahara chaMda, "inAma ApIne navA racAvyA nibaMdha DA, pustaka pragaTa karyA chApathI chapAvIne, kavitAne zekha gujarAtamAM vizeSa vadhe, lekhana vidyA vadhArI nibaMdho racAvIne; kahe dalapatarAma dhanya phArabasa nAma, vakhaNAye ghaNe te vidyAnAM bIja vAvIne." (dalapata kAvya, bhA. 1, pR. 3ra1. ) sAmAnya rIte jJAnaprApti, jJAna samRddhi ane jJAnapracAra karavAmAM mahatvanAM sAdhana, zALA ane pustakAlaya, copaDIo ane chApAM manAya che; AmAMnA traNa viSe pAchaLa keTalIka hakIkta ApI che. have ApaNe pustake viSe vicAra karIzuM. pustaka vAMcanArAonI saMkhyA zarUAtamAM thoDI hatI. navI keLavaNI lenAra varga haju ubhuM thatuM hatuM ane paisA kharacIne pustaka kharIdanAra evA gRhastha te jUjajAja maLI AvatA hatA. A paristhitimAM saMsAITInA saMcAlake e mathALe avataraNamAM kahyuM che tema lokane keLavaNI ApavI. paNa temane pustake pUrAM pADavAM nahi e gunha nahi te kasura che, e khAmI dUra karavA, navAM pustaka racAvavAM ne pUrAM pADavAne je bhinna bhinna bhArga grahaNa karyA tenuM nirIkSaNa karIzuM. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama aThavADika "vartamAna" ane mAsika "buddhiprakAza" mAM pragaTa thayelA tema chUTA nibaMdhe jana upayogI, mAhitInA lekhe nhAnA hAnA copAniyArUpe paNa jUja kiMmate vecavAne akhatare ajamAvAye hate. AmAMnAM ghaNAM copAniyAM hAlamAM upalabdha nathI. tene upaga te kALapurato hate. paNa tenAM nAmo sAITIe prasiddha karelAM pustakanI AkhI yAdI chapAyelI che, temAM mAtra sacavAI rahyAM che. sane 1878 sudhImAM 81 pustako bahAra paDyAM hatAM; temAM uparanI TimAM mUkI zakAya evAM 29 copAniyAM hatAM. tenI yAdI nIce pramANe che1. nirmaLapaNa viSe. 16. corI viSe. 2. karaja viSe. 17. vijaLI viSe. 3. ghareNAM viSe. 18. kolejanA phAyadA. 4. khetI viSe. 19. neTanA calaNa viSe. pa. Rtu viSe. 20. lAMca viSe. 6. rezama viSe. 21. bAlavivAha niSedhaka. 7. beDu viSe. rara. kAnaDA deza viSe. 8. ALasu kare. 23. nimakahalAla nekara viSe 9. kapAsane choDa. 24. dhaMdhA viSe. 10. kAuTI. 25. bodha kathA. 11. sTorca pakSI. 26. rasAyanazAstra. 12. sAkara." ra7. arjuna gItA. 13. tAmasI chokare. 28. gujarAtane nakase. 14. krodha viSe. 29. kALA samudrane nakase. 15. avicAra viSe. prastuta yAdI tapAsatAM joI zakAze ke ghaNAMkharAM copAniyAM prAthamika zALAnA nizALIAone bedhaprada ane jJAnadAyaka thAya evAM ane thoDAMka janatAne upayogI nivaDe evAM che. "Rtu viSe" e nAmanA copAniyAnI prata maLelI che, temAMnI prastAvanA A lekhonA viSe keTalAka prakAza pADe che. te prastAvanA A pramANe che: A graMthanI UtapatI. tArIkha bIjI phebaravArI sane 18para meM roja gujarAtI varanAkyulara sAITInI nIzALamAM vArazIka parIkSA thaI hatI. te veLAe cAra chekarA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIbaMdha lakhI lAvyA hatA. temAMthI nIce lakhelA cAra nIbaMdha e sAITIne tathA je loka e parIkSAnI vakhate hAjara hatA temaneM ghaNuM pasaMda paDyAthI tathA te nIzALa sthApe phakta be varSa thaelAM teTalAmAM zIkhAu chokarAoe je mehenata leI huMzIArI pakaDI che te sarave keneM jaNAvavA tathA tethI karIne e chokarAoneM huMza vadhatI jAe evA IrAdAthI e nIbaMdha chapA che. chokarAone ghareNAM paherAvyAthI zAM zAM jokhama thAa che te vize rUtu vize khetIvADI vize rezama vize." vaLI buddhiprakAzanA pahelA volyumamAM (sana 1854) eka jAhera khabara maLI Ave che temAM ALasu chekarA viSe, kapAsanA jhADanI viSe, kAuTI, sAkara viSe, namakahalAla cAkara viSe, zILI viSe-vagere nibaMdhanA lekhaka tarIke maganalAla vakhatacaMdanuM nAma ApeluM che. temaNe vartamAnapatramAM ane buddhiprakAza'mAM lekho ApelA tenI A punarAvRtti hatI ema samajAya che. teo sosAITInA prathama Asi. sekreTarI hatA. A prakAranAM pustaka prakAzana viSe vadhu khulAso kavi dalapatarAma saMpAdita vidyA bedha"nI prastAvanAmAMthI nIce pramANe maLI Ave che: ahiMnA lokone pustakanA paisA kharacavAnI Teva nahotI, mATe teone rasa lAgavA sArU sastA bhAvanI nahAnI nahAnI copaDIo racAvIne phelAvI. te eka pAInI kimatathI te rUA. 1) nI aMdara sudhInI kavitAmAM tathA gadyamAM vAMcavA lAyaka tareha tareha bAbatanI copaDIo racAvI jethI cheka garIba loka hoya tene paNa cepaDI vecAtI letAM kaThaNa paDe nahi. jema bALaka, nahAne bahAne kaLiye prathama jamavA zIkhe che temaja gujarAtanA leke prathama nahAnI nahAnI copaDIo kharIda karavA zIkhyA; te A sosAiTInA udyoganuM phaLa che." pustaka prakAzananI bIjI rIta InAma jAhera karI, nibaMdha lakhAvI maMgAvI ane temAMnA uttama lekha pasaMda karI te chapAvavAnI hatI. A pramANe maLelA ane prasiddha thayelA nibaMdhenA sAlavAra ke viSayavAra vibhAga nahi pADatAM, te nibaMdhenI, lekhakavAra nAmAvalI gaThavI, avalokana karavuM e vadhu savaDabharyuM thaze. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaDavA kaNabI viSe nibaMdha. e te jANItuM che ke kaDavA kaNabInI jJAtimAM lagna bAra varSe mAtA bele tyAre thatAM. te mATe umiyA mAtA samakSa cIThThI nAMkhI, temAM je tIthI Ave te divase ghaNAMkharAM lagna karI devAmAM AvatAM. tethI bhAre doDadhAma ane dhamAla thaI rahetI, ane te divase "kaDuvA kaNabIne gera bhame ke je rIte vanamAM vakhUTA paDayAthI rejha bhame che e ja rIte sarvene ghera bhamI vaLe meM sameva samaya karAve; " paNa tenI aniSTa rUDhi e hatI ke kadAca cogya vara maLI na Ave te koI garIba nAtIlAne belAvI, tene pAMca pacIsa rUpiyA ApavAnuM parakI, tenI sAthe hAthevALo meLavI pherA pheravatA. tene bAMghavara kahetA eTale ke lagna thayA pachI pele purUSa ene ghera cAlyo jAya ane kanyAne tenA mAbApa e dhaNI marI gayo che ema mAthAboLa navaDAve pachI yogya samaye tene ThAma besADe eTale nAtaruM karAve; ane e rIte bAhyavara je na maLe te phulano daDo lAvIne maMgalapherA pheravatA. tyAra bAda te phulanA daDAne vAva ke kuvAmAM, nadI ke taLAvamAM pheMkI detA ane pachI tene bAMghavara kanyAnI peThe ThAma besADatA. ' e kucAla lagabhaga baMdha paDyo che ane temAM sudhAro thayo che e khuzI thavA jevuM che. sadarahu nibaMdhamAM katae kaDavA kaNabInI utpatti varNavI A cAla kevI rIte upasthita thaye tenI hakIkta ApI che ane e kaDu kaNabI ki gamAra hatA te viSe sadharA jesaMganA darabAramAM banelI parabhudAsa paTelanA be bhAIonA babucakaDAne murkhAInI vAta kahI, jaNAvyuM che, kahevADe cIrI karuM kevA ke mukha bolyAthI bahebAkaLe, hAthe saune sukha." prastuta viSayane lekhake gadya ane padya baMnemAM varNavyA che ane te badala sana 1854 mAM tene-uttamarAma purUSottamane-rU. pa0)nuM inAma maLyuM hatuM. potAnI pichAna ApatAM te kAvyanA cheDe kahe che: "DAla gAMma mahemadAvAdanA udIca brAhmaNa teha AkhyAna racu umIyA taNuM UtamarAma eha ogaNIse agIyAranA kArataka sudI sAra pacamI tIthI vAra gurU AkhyAna racyuM e vAra." Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIje nibaMdha DAkyaNa viSe che. te amadAvAdanA vatanI ane jJAta sAThodarA nAgara, khuzAlarAya sArAbhAIe lakhyo hate. sarveyara tarIke emanI ne karI paMcamahAla jIllAmAM hatI, tyAM A viSayanI mAhitI meLavavAnI ane tapAsa karavAnI aneka take emane prApta thayelI. gedharAnI vAkya prasiddha che, tenuM kAraNa zodhI kADhavA paNa prayatna karyo hato. e mAnyatA lokamAM kema ThasI gaI che tenA khulAsA, prastuta lekhamAM ApyA che. saMkSepamAM DAkyaNa viSenI bhramaNa ajJAnI ane vahemI lokamAM jaDa ghAlI beThI hatI te dUra karavA emaNe sAro zrama lIdhe che. kavi dalapatarAmanA "bhUta nibaMdha" jeTalI khyAti A nibaMdhane maLelI nathI paNa tenuM vAcana Aje paNa upakAraka jaNAze. kevA saMjogamAM e viSaya emaNe hAtha dharyo tenuM vivecana karatAM, teo lakhe che - DAkyaNapaNuM e paNa e vahemanI zAkhA che, evuM mArA zubhecchaka gurUe (rA. sA. bhogIlAlabhAIe) mane kaheluM, te vacana Upara mane saMpUrNa AstA hatI; mATe meM hiMmata rAkhIne tapAsa karavA mAMDayo. tyAre te juduM cAlyuM che, ema mAluma paDavA mAMDyuM. tethI adhika zodha karavA ane hiMmata vadhI, ne zodha karatAM mArA gurUe kaheluM te pramANe mArI khAtarI thaI, tyAre mArA manamAM ghaNI dayA utpanna thaI ke, arere ! bicArI niraaparAdhI striyone mAthe nAdAna lokee prAcIna kALathI ke aghaTita doSa lAgu - karyo che, ne tethI temane tathA bIjA lokone keTaluM badhuM duHkha che ? ne te duHkha dUra karavA mArI zakti te pahoMcI nathI; paNa jevuM huM samajyo tevuM ghaNuM lokanA samajyAmAM Ave te, e vehema dhIre dhIre kamI thate jAya, te AgaLa Upara kaI vakhate paNa e duHkha dUra thAya, ne mArA svadezine sudhAre thAya ema samajIne jevuM mane mAluma paDeluM tevuM A graMthakAre vidita karyuM che." Ama, ApaNA samAjamAMthI vahema ane Dhegasega kADhanAra zarUAtanA sudhArakamAM lekhakanuM nAma gaNAvuM ghaTe che. ' trIjo viSaya gujarAtano ItihAsa che. te te vakhate hAIskUlamAM abhyAsa karanAra oNlara edalajI DosAbhAIe lakhyA hatAM. sadarahu nibaMdha phorbasanA hAthamAM AvatAM, teo bahu prasanna thayA hatA ane prathama varSanA rIporTamAM jaNAvyuM hatuM ke, "te cepaDI sArI gujarAtI bhASAmAM lakhelI che mATe te - DAyaNa viSe nibaMdha, pR. 46. . Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 jhaTa chapAvavI joie " ane temanA pachI mI. sivaDe abhiprAya ApyA. hatA ke, " e cApaDI banAvanAra skaoNlara cAgya ane udyAgI che ane e cApaDI ghaNuM karIne nizALAmAM calAvavA lAyaka che; ane ghaNIja upayAgI che."+ A itihAsa lakhavAmAM lekhake mirAte ehemadInA sArAMza mI. De IMgrejImAM chapAvelA te, ne grAnTa DakanA marAThAnA itihAsanA ghaTatA upayega karyo hato. te pachI gujarAtanA itihAsanuM eka pustaka iMgrejImAM emaNe sana 1894 mAM chapAvyuM hatuM te paNa vAcakane upayAgI ane mAhitIvALu mAluma paDaze. e puratakamAMthI jahAMgIre gujarAtanA subA tarIke amadAvAdanA emanA nava mAsanA nivAsa daramiyAna jahAMgIra-nUrajahAMnanA saMyukata nAmathI sikkA paDAvyA hatA ema prathama jANeluM ane te sikakA DaoN. jI. pI. TelaranA sikkA. saMgrahamAM che evI bhALa maLatAM, te jovAne ane te pachI emanI ( DaoN. TelaranI ) pAse e viSayane ( numismatics ) abhyAsa karavAtA suyoga prApta thayA hatA ema amAre kRtanApUrvaka kahevuM oie. sana 1878 mAM te sITI sarve khAtAmAM DepyuTI kalekaTaranA hodde hatA. evA upayAgI bIjA aitihAsika viSayA nhAnA nibaMdharUpe, prAcIna dezo rAna, AsiriyA, IjIpta, grIsa, vagere viSe sosAITIne gujarAtamAM prAthamika keLavaNInA pracAraka raNacheAlAla gIradharadAse lakhI ApyA hatA. te viSe ame kaMI nahi kahetAM emanA jIvanacaratramAMthI nIcenA phakarA utArIzuM: "mIstara karaTIsa amadAvAda hAiskUlanAM mAstara tathA gujarAta vA~-kayulara sAsAiTInA sekreTarI hatA. temanI salAhathI keTalAMka pustakonuM bhASAM- tara e sabhAne vAste kareluM ane te sAsAiTIe chapAvI prasiddha karelAM. e graMthAnAM nAmaH--mIsara dezanA itihAsa, (prAcIna) grIsa dezanA itihAsa,. khAkhIlAna tathA AsurI dezanA itihAsa, rAmanAM rAjyane itihAsa, e pustako asala reDImAM meDama vIlasane karelAM tenAM gujarAtI bhASAMtara raNacheADadAse sosAiTIne karI ApelAM paNa te badala kaI rakama sAsAiTI pAse lIdhelI nahIM. '' + buddhiprakAza, sana 1878, pR. 54. - vasanta, va` 3, pR. 419 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eraNa - "senI viSe nibaMdha" ane "miyAgara caritra" e te vakhate pracalita vahema, khoTI mAnyatAo ane bhrame janatAmAMthI dUra karavAne lakhAyA hatA. senI kasabacora che; ane kimiyAgara tenI spaSTa jaLamAM aneka bheLA paNa lobhI manuSyane phasAve che, enA purAvA Aje paNa maLI Avaze. paNa temanAthI sAvadha rahevAne, ApaNe bane teTalA temanA kissAthI vAkepha rahevAnI. jarUra che, ane te mATe upayogI mAhitI upara jaNAvelA be nibaMdhamAMthI maLI Avaze. akhA senInI kaDInI vAta jANItI che. tenI viSe bhAgyeja koIne vizvAsa bese. te zabdo vApare te paNa saMjJAtmaka. evA zabdanI eka yAdI, jene "sonInI pArasI" kahe che, te prastuta nibaMdhamAM lekhake ApI che. temAMthI namunA tarIke DAka zabdo ApIzuM - samazA.. artha. samazA.. atha. kaNo 1. beDa samANI. . 2. samAra ekalavAI 3 AMgala vuM na gula AMgala athavA parI 10 kisabAra to sonI loka pahelAMthI kahevAya che. tethI kahe che ke, temanA gharanI bAMdhaNu sAmAsAmI bAraNAnI nahi, paNa, eka bIjAnI pachIte teo dvara rAkhatA; ane tenA purAvAmAM pIparaDInI paLane dAkhala lekhaka - dhe che . je je amadAvAdamAM rAparamAM daravAjA pAse UgamaNI tarapha pahelI pilanuM nAma piyaDInI pola kahevAya che. te asalanI vAtathI e pila sanInI che, eTale e ThekANe tenI lokoe mehelo bAMdhelo che, je potAne kisaba.........jaya nahIM. vAste nasa senIja vaselA, temAM paNa pAMca khAMcA karelA che. te kaI kaInA gharanuM bAraNuM sAmAsAmI rAkheluM nahIM. saghaLAM bAyaNanI sAme pachIto mAlaMma paDe; kAraNa ke kisaba bIjA mANasanA dIThAmAM nA Ave." sanI loka to cAra ATha vAla ke gadIANuM senAnI dhApa mAre paNa kimiyAgara te badhuMya ghareNuM heIo karI gayAnA aneka dAkhalA mejuda che. juo, sonI viSe nibaMdha -5, 67 : Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyAM lobhI hoya tyAM dhutArA kadI bhUkhe na mare' e kahevata sAcI che. AkhuMya rasAyanazAstra eka rIte e kimiyAnI zodhamAMthI uddabhavyuM che. ApaNe tenI vigatemAM uMDA nahi jaIe paNa eTaluM te cokkasa che ke lokenA vahema ane ajJAnatAne lAbha laI aneka kapaDI kimiyAgaree bhoLA puruSone bharamAvI, temane bhakSa karyo che. e vahema TALavAne kimiyA kapaTa ane kimiyAgara caritranAM pustake sesAiTInA AraMbha kALamAM lakhAyAM hatAM. kimiyAgara caritra eka vidvAne lakhI ApyuM hatuM ema tenA mukhapRSTha para jaNAveluM che, paNa lekhakanuM nAma temAM jaNAvyuM nathI. te graMthane agIAra prakaraNamAM vaheMcI nAMkhI jUdI jUdI ThagAInI vAta lakhelI che; ane tene hetu, lekhaka prastAvanAmAM kahe che tema, kimiyAgara kevI tadabIrathI Thage che, ane kevA kevA huMzIAra loke paNa tenA phAMsAmAM AvI jAya che tenA kharekharA banelA dAkhalA prasiddha karyo hoya, te lokonA jANavAmAM Ave, te pachI kimiAgarathI ThagAya nahi. kimiyA kapaTa paNa eja dhArIne nibaMdha che ane te "senI viSe nibaMdha'nA lekhaka sAMkaLezvara AzArAme racIne pite chapAvyo hato. temanA viSe "sAThInA sAhityanA. digdarzana"mAM lakhyuM che ke - - "sva. sAMkaLezvara joSI gujarAtamAM yAMtrikakaLAmAM ghaNA nipuNa hatA vipaLa, paLa, sekaMDa, miniTa, kalAka, ghaDI, tithi, vAra, pakSa, mAsa, varSa vagere ghaNu ghaNI bAbate batAvatuM ghaDIALa emaNe banAvyuM hatuM. dhrAMgdharAmAM minArA para mukeluM ghaDIALa paNa emaNeja kareluM che."+ ane vadhumAM ema jaNAvIzuM ke, sana 1876 mAM onararI sabhAsada nimavAne nayama sAmAnya sabhAe maMjura karyuM te pachI bIje varSe saMsAiTIe emane nararI sabhAsada nImIne mAna ApyuM hatuM. $ " ATalA parathI vAcakane emanI buddhi zakti ane kaLA kauzalyAne khyAla Avaze. * * hoLInuM dhiMgANuM ane bibhatsatA pahelAM jeTalAM have nathI rahyA; paNa agAu e eka raMjADanAre kucAla hatuM ane tenI asara paNa mADI ' + juo, "sAThInA sAhityanuM digdarzana - pU. 40. 6 jue, sana 1876 ne rIpiTa: pR. 3. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maganalAla vakhatacaMda, Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 thatI hatI. dhULeTIne divase dhULa, kAdava ne raMga uDADI je dekhAva thaI rahe che, te kASTha rIte zAbhAspada na ja kahevAya. evI tAqAna mastIne eka dAkhaleo maganalAla vakhatacandre emanA hALI viSenA nibaMdha' mAM ApyA che, te e kALanA eka nijaja dRzya tarIke jovA jevA cheH-- Azare cAreka varaza Upara mAhArI ja peAlamAM pacIsa pacIsa trIza trIza varazanA bhAaDA tathA tevaDIja khADIe hoLI ramatAM hatAM ne eka kuvA AgaLa eMThavADanA pAMNIthI kAdava tha hatA te kAdava arA parza chAMTatAM hatAM. hevAmAM eka purUSa eka khAJaDhInuM mAhe lapeDavAne pakaDavA gae eTalAmAM bIjI bAaDhIyAe kAdavanAM kuMDA lAvIne enA Upara reDAM tethI te, hevA dekhAvavA mAMDayA ke jANe ene kAdavanA lugaDAM paherAM che. e dAva vALavAne eNe eka bAyaDIne pakaDI tehenA mehAmAM kAdava cAlavA lAgyA ne bIjA bhAaDA kAdava chAMTavA lAgyA. hevAmAM e cAra sArA mAMsa TIpa karavAne AvyA temane dekhIne pelA sarave capAcapa nAzI gaA. have vIcAra kareA ke hevuM karavAmAM jo lAjavAnuM nahotuM ne' e nArI cAla nahotI te tee zA vAste nAzI gama ? te loka temane zuM mAreta ? ' * rC/ vaLA hALAnI utpatti viSe jaina zAstrAmAMthI vizekhara ane DulikAnI premakathA ane temAMthI pariNamatA ogyanA bhAganA vRttAMta emaNe ApyA che, te kathA vAMcanArane navAIbharI lAgaze. 6 emanI ' kathanAvaLI ' dalapatarAme taiyAra karelI 700 kahevata saMgrahanI sudhArAvadhArA karelI punarAvRtti che. emaNe chUTaka chUTaka lekho vartamAna ' mAM ane ' buddhiprakAza ' mAM lakhelA tenA ullekha agADI karavAmAM AvelA che. elAsisa rIpoTa` eTale ke sadara divAnI adAlatanA pheMsalA e kAyadAnuM pustaka che. paNa emanuM agatyanuM ane kimatI pustaka te " amadAvAdanA itihAsa " che. te pustaka viSe kamiTIe nIce pramANe abhiprAya darzAvyA hateAH-- " e nibaMdha zuddha gujarAtI bhASAmAM sArI rIte lakhAyaleA che; temAM amadAvAda zehera sthapAyAthI ne te upara meAgala, mareThA ane IMgrejI rAjya thayAM tyAM sudhInA itihAsa che. temAM zaheranI hAlanI sthiti tathA parAM | jIe hALI nibaMdha, pR. 33. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSe kaheluM che tathA judI judI pelo, vepAravaNaja, mukhya mukhya ImArato, ane chevaTe mukhya mukhya vepArIonAM nAma tathA ItihAsa lakhele che." A nibaMdha mATe lekhakane sAITInuM rU. 150 nuM InAma maLyuM hatuM. A racavAmAM bakRta mirAte ehemadIne sAra-aMgrejImAM, grAnTa Daphane mirAThAone ItihAsa, briskRta gujarAtanAM zahere (Cities of Gujarat), tema vArtA, daMtakathA vagerene upayoga karyo hato. prAcIna itihAsa graMthamAM je sthAna mirAte ehemadInI pUrtinuM che te sthAna arvAcIna itihAsa graMthamAM Ane prApta thayeluM che. pAMca varSa para "gujarAtanuM pATanagara amadAvAda" nAmanuM eka kimatI pustaka bahAra paDeluM che, tema chatAM eka prAraMbha graMtha tarIke AnuM mUlya che ja; ane tene lAbha hameza levAte raheze, evuM te mAhitIpUrNa ane kiMmatI che. emaNe racele geDane rAsaDe paNa emanA aitihAsika zekhanA sAkSIrUpa che. temAM geDaDe amadAvAda lIdhuM te vakhatanuM varNana che. eka mahatvanA banAvanI noMdha purate te rAsaDe upayogI che ane tenI prata aprApya hovAthI vAcakanA Ananda khAtara te Akhoya ahiM utArIe chIe gADaDane rAsaDe. garabAnI re mAtA sarasvatI pAye lAgu re, kara joDIne AganA mAgure; amadAvAda gADarDa Are, sAthe vilAyatI pheja lAvyo. vAlo mAre pIvAlo have Avyo re, te te jagamAM DaMko vagADe vAle mAre pIvAlo have Are. 1. amadAvAda zI rIte lIdhu re, pachI te keneM zuM kIdhare. huM kahuM chuM e sarva vAtare, e te thayo che mahA UtapAta. vAle mAhAre che te te jagamAM che vAle. 2, lesalI sAheba jaba marIye re, tenI jagAe gADarDa caDhI re; ene bahAdurInAM kAma kIdhAM re, laDAI jItIne janma lIdhA. vAlo mahAre te te jagamAM vAle. 3, Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAhyarI sarakAre vadhArI re, janarelanI ja AlI re; dekhADI baDI bahAdurI re, e te mAre tenI taravArI. - vAle mAhAre che te te jagamAM vAlA. 4 rAghAbA pezavA saU jAMNe re, pezavAI levAne mAhAle re; tethI moTI laDaI cAle re, vAle TopIvAlo enI vAre. * vAle mAre che te jagamAM che vAlA. 5. te mATe gADarDa Avyo te re, bhAMjagaDa mareThAthI karate re; zahera surata pAse paDe te re, tyAMhAM rAghubA AvIne te. - vAlo mAre che te jagamAM che vAle. 6. sarakAra mubaInA hukamathI re, salhA kIdhI phatesIMgathI re; sane satasene ezIre, jAnevArI tArIkha chavIzI. vAlo mAre che te jagamAM che vAlo. A gAyakavADe kaMpanIne re, dakSiNa mulaka tApane re; aThAvIzI nAma prasiddha re, zehera suratane bhAga dIdha. | vAlo mAre che te te jagamAM che vAle. 8. phatesIMge vacana vaLI dIdhu re, gheDA trIsepesanuM khAdhuM pIdhuM re; aMgarejanA ghaDA te jANo re, gADarDa bahAdura kahevANA. vAle mAre te te jagamAM che vAle. 9. gADaDe vacana tyAMhAM dIdhu re, apAvavuM jaIne sIdhuM re; DabhAI amadAvAda jANe re, temAM bhAga hate pezavAne. vAle mAre che te te jagamAM | vAla. 10. gADaDe halAM kIdhI re, ghere ghAlI DAI lIdhI re; tenI kucI phArabasane dIdhI re, dIzA pakaDI amadAvAda zIdhI, vAle mAre che te te jagamAM che vAle. 11. saMvata aDhArase jANe re, Upara chatrIsa pramANe re; mahA mahInAnI Ujala pakSa re, bheTu rAjanagara chaTha dIvaze. vAle mAre che te te jagamAM II vAle. 12. . AvI amadAvAda aDI re, zAhIbhIkhaNa Upara paDIyo re;. tApe gADaDuM bharI re, thaI khAnajahAM sAMmI jhAjhaDI. '' vAlo mAre che te te jagamAM | vAle. 13, Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 pezavaI sarasue jA...! re, amadAvAdamAM vakhAMNA re; bApajI pati tenuM nAMma re, laDhavAne" kare dhumadhAMma, vAlA mArA // te teA jagamAM / vAlA. gADaDe kahevA mAkalIyu re, bApajIne te mANasa malIyu re; tume zaraNu AvA gAne re, nahI te sAme thAva bahAdarane, vAlA mArA ! te teA jagamAM || vAlA. paMDIta ApajI Uttara vALe re, mAhArU kazue na cAle re; lazakara mAhArU bahu tANe re, teUne samajAvuM je mAne, vAlA mArA // te te! jagamAM / / vAle. 14. 15. 16. 19. gADaDe vAta vIcArI re, dastura mareThAnI jANI re; e to bhALavyAnI nIzAMnI re, AThame gADa` phAja tAMNI, vAlA mArA / te te! jagamAM / / vAle.. vaLI chatrIsa vAjI vAje re, AkAza bhalI pere gAje re, kAyaranAM haThiyAM bhAge re, surAne surAtama jAge, vAlA mArA // te te jagamAM / / vAlA. cha hajAra Araba tAjA re, doyasehe sathI asvAra jAjhAre; vaLI vAje mareThI vAjA re, paNa nahI rahI paDItanI mAjhA, vAlA mArA // te te jagamAM / / vAle. khIjI pAyala bahu jANA re, AvyA lei dhanuzya khANeA re; mANeka buraje caDAvI tApA re, dhara vAzI mAMhI peThA leAkeA, vAlA mArA // te te! jagamAM / vAle. sudI AThama apAra veLA re, gADaDe calAvyA gALA re; amadAvAdanA koTa DeAlyA re, khAMnajahAM AgaLa kATa teADayA, vAlA mAre! // te te! jagamAM || vAlA. mAhA sudI dazamI jANA re, rAya paDatAM koTa te pADA re; cAkI karI vAhANA vAhANA re, khIje dI thayA lAka herAM, vAlA mArA ! te te jagamAM // vAle. hArTalI sAheba mAhA baLIyA re, UMcA lokanI kaputhI calIyA re; kakIyArA karatA paDayA re, maraNIyA thaine aDIyA re, 21. rara. vAlA mArA // te teA jagamAM || vAlo. 23. 17. 18. 20. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ et keImarIyAne kaI paDIyA re, keI nAThAne keI aDIyA re; keI UbhA keI vahIyA re, paNa bApane bahu naDIyA, vAle mAre che teM te jagamAM che vAle. 24. taravAra samaLIyo pharatI re, eka keLI tene karatI re; jANe vIjalIyo jhabukatI, vAlo mAre che te te jagamAM II vAlo. 25. cAle geLA te bahu ghughATe re, bIhIkaNunI chAtI phATe re; thayuM jutha te dahADe ne rAte re, cAlyu subAnuM nahI kaI vAte, - vAlo mAre te te jagamAM || vAle. 26. eka hajAra mANasa paDIyAM re, paNa bahAdurIthI bahu laDIyAM re; paMDItanA kAMI na calI re, vaLI ekasevIsa jAMgaLIyAM, | vAla mAre te te jagamAM || vAle. 27. ekAdazI vahANe peDe re, AvI bhadaramAM beThe re; caDyo vAvaTo pharapharU pharake re, gADarDanuM haIyuM bahu harakhe, vAle mAro | teM te jagamAM | vAle. 28. gADa!meM peThe jANe re, tyAre bApujI ghaNo ghabharANe re; vicAro vakhata have mAre, khAnapura daravAjethI nAThe, vAle mAre che te te jegamAM je vAle. 29. sehera lUTavA mATe phariye re, tIna dIna pIche baMdha karyo re; rahIyase tuma mata DarIyo re, he gADaDe hukama kariyo, | vAlo mAro ! teM te jagamAM che vAlo. 30. phoja cAlI have dasadasare, lAlacaneM paDIyA che vaza re; vaLI jAMgalA loka vizesare, vilAyata tene deza, vAlo mAre che te te jagamAM || vAle. 31. A vAta nagarazeTha jANe re, kAi sekha meMhamada sAle re; mIrajAM abu pAchaI dIvAna re, gayA gADaDane maLavAne, | vAlo mAre che te te jagamAM che vAle. 3ragADarDaneM vinaMtI kIdhI re, nukazAna ghaNuM luTAthI re; tyAre gADarDa dIye javApare, haIyAnuM kholIneM pApa, - vAle bhAre che teM te. jagamAM | vAlo. 33. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hevI bIka hatI je temane re, zA mATe na namIyA amane re; nahI rada karI hukamane re, amArAM karIyAM te te temane, - . :: vAlo mAre ma te jaMgamAM vAlo. 34. niyuzA nagara zeIe re, dhIme rahI Utara dIye re . rakSaNa karavuM bApajIe re, kema namakaharAma thaIe, velo mAre te te jagamAM vAle. 35. nyAye karI vAta vicArI re, gADarve vyAjabI jANI re; sajananI vInatI mAMnI re, sarva phejane pAchI tANI, vAle mAre che te te jagamAM che vAle. 36. amadAvAda e rIte lIdhu re, leineM phatesaMdhane dIdhuM re; diIna bAra mukAMmaja kIdhu re, je kAma hatu te sIdhuM, - vAle mAre che te te jagamAM || vAle. 37. pachI vAta evI suNa tAre, saudhIA hulakara AvatA re; gheDu vIsa hajAra lAvatA re, suNa gADarDa IhAMthI cAlatA, : vAlo mAre che teM te jagamAM vAle. 38. jahAM sIdhIo hulakara paDI re, jaI berede gADaDa ahI re; khabara duzamanane te paDI re, tyAMhAMthI UpaDI duzamana calIo, - vAle mAre che te te jagamAM I vAle. 39 eNI rIte A sarakAre re, bApajI paMDitane vAre re leI sehera paMDIta nasADe re, pachI dIdhu lIdhu gAyakavADe, * vAle mAre che te te jagamAM | vAlo. 40. dasa varasa lage te cAlyuM re, gAyakavADI tAbe mAhAlyu re; tasa subAe rAjya te pAlyuM re, pezavAe pAchuM hAtha jhAlyuM, - vAle mAre che te te jagamAM che vAle. 41. saMvata. ogaNIse sAte re, rastrI vAta te bahu UlAse re; have gADarDa pune jase re, tame sAMbhale kahe sIMha rAze re, vAlo mAre za te te jagamAM # vAle. 4ra. - ( samAsa ) . . Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ c3 sosAiTInA teo pahelA Asi. sekreTarI hatA. sivarDa sAhebanA gayA pachI sosAITIno cArja rA. sA. bhogIlAlabhAie lIdhelo ane sana 1853 mAM temanI badalI thatAM keTaleka vakhata sosAITInuM badhuM taMtra temanA hastaka rahyuM hatuM. te pachI sarakArI nokarI maLatAM temaNe saMsAITI cheDelI; paNa tenA kAmakAjamAM kAyama rasa letA. sana 1857mAM teo myunisipala kamiznaranA sekreTarI tarIke hatA ane sana 1864 mAM "buddhiprakAza'mAMnI noMdha parathI jaNAya che ke teo vimA kaMpanInA menejara nimAyA hatA. zarUAtanA varSomAM jyAre muzkelIo aneka hatI tyAre sosAITIne sthira TakAvI rAkhavAmAM emanI sevA visarAya evI nathI ane kalamathI paNa teo lokane bodha ApavAne sudhAravA yathAzakti prayAsa karatA rahetA. ane "amadAvAdane itihAsa" e pustaka te emanI kAyama yAdagIrI che. paNa A saghaLA lekhakomAM agrasthAne birAje ane jemanI sAhitya sevA sosAITInuM gaurava vadhAranArI tema dezanuM hita sAdhaka, kalyANakArI hatI, evA kavIzvara dalapatarAma DAhyAbhAI hatA. jamAne jamAne yugapravartaka mahApuruSo pAke che emAMnA teo eka hatA. emanA viSe eka juduM ja prakaraNa AvavAnuM che eTale ahiM vadhu nahi lakhatAM, emanA graMthanuM avalokana hAtha dharIzuM; ane temAM prathama emanA gadya lekho tapAsIzuM. "bhUta nibaMdha' e emanI pahelI kRti hatI. te viSe emaNe jaNAvyuM che ke (sana 1859) pahelA varSamAM kamiTIe e "TharAva chapAvIne pragaTa kare ke bhUtapretane vehema manamAM pese che te zuM haze ane e kADhavAne vAstu zA zA upAya kare che te viSe nibaMdha racAvavAnI jAhera khabara chapAvavI ane te vize lakhAI AvelA nibaMdhamAMthI saithI sarasa mAlama paDe tenA lakhanArane rU. 150) nuM InAma ApavuM. te uparathI traNa nibaMdha lakhAine AvyA hatA. temAMthI dalapatarAma DAhyAbhAIne nibaMdha kamiTIne pasaMda paDayAthI te InAma temane ApyuM; ane e. ke. phArabasa sAhebe e pustakane aMgrejImAM taraju karIne bombe gejhITa presamAM chapAvya; ane te uparathI dIlInI eka maMDaLIe uradumAM tarajumo karIne tyAM chIe."* >> "buddhiprakAza', varSa 1878-pR. 12. * jue, sana 1854 ane papa ne rIporTa. pra. 12..) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 AnA anusaMdhAnamAM bIjA varSanA sAITInA rIpeTamAM darzAvelo abhiprAya kimatI ane jANavA jevI thaze " The first work, the Bhut Nibandh, has met with very marked approbation, not only on account of the purity and vigour of the language, but that it is also written in a spirit of freedom of opinion and defiance of prejudice ( rarely met with, and therefore the more highly to be prized, in bringing to light the darkness of National superstition. ")* keLavaNIne pracAra thatAnI sAthe janatAmAMthI bhUta, preta, DAkyaNa,pizAca vagere viSenA vahema ane mUrkhAibhayAM vicAre dUra thavA pAmyA che, je ke kahevuM joIe ke tene sadaMtara nAza thaya nathI. adyApi evA ghaNA puruSa maLI Avaze ke jeo aMdhArI rAtre smazAnamAM jatA haze. amuka gharamAM bhUtane nivAsa che evI bhramaNAthI tene tyajI deze, athavA AMbalI ane vaDanA jhADamAM bhUtAvaLa vase che, tethI tenI najadika jatAM acakAze eTaluM ja nahi paNa avAranavAra vartamAnapatromAM ajJAna ane nabaLA mananAM manuSya bhuvA ane maMtrajaMtranI siddhivALA jatinA kevaLa bhoga thaI paDelAnA dAkhalAo ApaNe hajI paNa vAMcIe chIe, tyAre e samaye zI sthiti haze tene mAtra kyAsa kare basa thaze. ghora ajJAnatA ane vahemabharyuM lokajIvana khAsa lakSamAM laIne ja kamiTI A viSayane prathama pasaMda karavA prerAI haze. tene purepure khyAla AvavA vAcake te nibaMdha sAvaMta vAMca ghaTe che; te samayanuM lokamAnasa samajavAne e upayogI che; paraMtu kavizrIe pitAnuM daSTibindu vyakta karatAM keTalIka hakIkata prastAvanAmAM seMdhI che te e viSayane paricaya karavAmAM theDeka aMze sahAyabhUta thaze; tethI upayukta bhAga nIce utArIe chIe. "bhUtabhrama utpatti 1. bhrama dhana satyavArtA 2. bhrama chedana vartamAna upAya 3. bhUtabhramAdika vAta vistAra 4. evA nAmathI prakaraNa 4ne AraMbha karIza. temAM mArA manane abhiprAya e che ke, meM prathama bALapaNathI * Report of the G. V. Society for the year 1850, page 8. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karamakAMDanA graMtha sahita sAmavedane abhyAsa kare che. tathA kAMIka purANa vyAkaraNe bhaNavAthI vAMcavAmAM tathA sAMbhaLavAmAM AvyAM che. te zAstramAM bhUtanI vAte ghaNiyo Ave che. tathA musalamAnanA zAstromAM paNa e bhUtane zetAna kahe che, tathA khrIstIzAstramAM paNa tene malIna deva kahe che, paNa temAM eTalo pharaka paDe che, je hiMdu lake kahe che, ke mANasane jIva marIne bhUta thAya che. ane musalamAna tathA khIstIdharmavALA kahe che ke, zetAna zraSTIthI pahelo hatuM, ane tyArapachI jIva utpanna thaye che, ane sArA musalamAne kahe che, ke sArA mANasane zetAna nAza pAme che. ane bhraSTa mANasane zetAna (bhUta) thAya che. vaLI jainadharmavALA te bhUtane kutahaLadeva kahe che, te mATe e veda Adika zAstranI vAte juThI, evuM huM nathI kaheto paNa jema e zAstramAM lakhyuM che, ke mANasa svargamAM jaIne pAchAM AvatAM, tathA svarganA devatA mANasa pAse AvatA, evI vAte asala thatI haze. paNa AjanA samayamAM evI vAta mAnavA lAyaka nathI. tathA te zAstromAM lakhyuM che, ke maMtrathI AvuM kAma thAya, tathA bANa cAle te azala thatuM haze. paNa Aja te kevaLa paramezvaranA nAmane maMtra te muvA pachI jIvanuM kalyANa kare, paNa bIjI rItanA maMtrajaMtra siddha thatA nathI. ane je same hanumAnajI pratyakSa hatA. te same te sArA mANasone tathA narasAM mANasane jovAmAM AvyAM haze. paNa Aja kaI kahe che, ke hanumAnajI mArA zarIramAM AvIne dhUNe che, evI vAta kaI divasa amArA mAnavAmAM AvatI nathI. kemake zAstramAM kaI ThekANe evo lekha nathI, ke hanumAnajI mANasamAM pezIne dhUNaze, ane te hanumAnajI sadAkALa rAmacaMdrajInI sevAmAM rahe che. tyAMhAMthI navarA kyAre thAya, je mANasamAM pezIne dhUNe. temaja bhUta Adika deva bhUtalokamAM rahe che, te azala pRthvI para AvatA haze, paNa Aja kaI kahe che, ke meM bhUta najare dIThuM, tathA kaI kahe che, mArA zarIramAM bhUta Ave che. evI vAta manAtI nathI, kemake amAre bhUta najare jovAnI IcchA ghaNuM hatI. ane koI kahe ke ahiyAMthI vaza gAU Upara phalANe ThekANe bhUta rahe che, te te jovA sArU tyAMhAM javuM, evo amAre svabhAva hatA. e rIte varSa 28 nI avasthA amArI thaI, paNa e bhUta AdikanI vAta sAcI jovAmAM koI ThekANe AvI nahIM. tathA maMtrazAstra je maMtra mahAdadhI zAradA tIlaka tathA rudrayAmala tene abhyAsa mArI ghaNI paheDIothI cAlI Ave che, te maMtranA prayoga tathA bIjA keTalAeka prakAranA maMtra sAdhavA sArU kALI Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haju codazanI rAte tathA grahaNa veLAye koI jatInA prasaMgathI meM prathama dhRNAeka UpAya karayA hatA. temAM keTalAeka tA mADhethI kahevA lAyaka tathA lakhavA lAyaka nathI, pachI svAmInArAyaNanA sAdhunA saMga thayAthI kevaLa jvanA kalyANane arthe vedanA maMtra vinA khI malIna maMtrajaMtra AdikanA visvAsa gayA. pachI te UpAya paNa paDayA mukyA. ane e maMtra AdikamAM kAMI sArAMza paNa dIThuM nahI, e prayAganI rIta A cApaDImAM AgaLa trIjA prakaraNamAM theADIeka lakhIza. paNa maMtra pragaTa lakhavAnI IcchA mArI nathI. ane keTalAeka yAvanI matra tathA audha maMtra lakhavA lAyaka haze te lakhIza, paNa ema jANavuM ke, koI maMtrathI dIkarA tathA dIkarI Utpanna thAya athavA mIlakata utpanna thAya, ke ma`trathI zatru mare, evI vAta AjanI veLAmAM jarUra mAnavI nahI. kemake ame sarve prakAra karI joyA che, paNa kAMI thayuM nahi. ane e bhUtanA bhramathI tathA e maMtranA bhramathI kreTalAeka bhALAM mANasAnA jIva TaLI jAya che, tathA UnamAdhnA rAga thaIne dhaNu duHkha pAmIne herAna thate marI paNa jAya che. te mATe evA bheALA mANasAnA jIvanA gAra thavA sArU tathA temanA sukha sArU A graMtha huM banAvuM chuM. te graMtha vAMcavAthI tathA sAMbhaLIne vicArathI bhUta Adikano bhrama lokone maTaze. evI icchAthI A graMthanuM nAma bhUtAdika bhramabhajana evuM harAvyuM che."x bIjo evA nAmI nibaMdha te "jJAti viSe" che. mULa cAra jJAtimAMthI ceArAzI ane temAMthI sekaDA kema thavA pAmI tenAM kAraNeA, sthaLa paratve, dhaMdhA paratve, matamatAMtarane laine dhALa-ekaDA-nA pariNAme mAluma paDe che; paNa tenI asara samAjapara nukazAnakAraka nivaDI che eTaluMja nahi paNa dezanI pragati ane sudhArAmAM viAdhaka ane aMtarAyarUpa thai paDI che. atyAre tenAM baMdhane zithila thayAM che; paNa te teADe ja janatAnA chUTakArA che. sarakAra taraphathI embe gejhITIara ve. huM gujarAtI jJAtio viSe Gujarati Hindu Population, ane mI. entheAvananAM muMbAi IlAkAnI nAtajAtA viSe traNa bhAge prasiddha thatAM ApaNane e viSaya para jANavA jevI ghaNI mAhitI prApta thayalI che; paNa sana 1852 mAM prastuta nibaMdha kavIzvare racyA tyAre evAM sAdhune chUTAMchavAyAM, vikharAyalAM ane khUjAja hatAM, ane atyAre paNa e nibaMdha vAMcatAM ApaNane keTalIka * bhUta nibaMdha-prastAvanA. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa hakIkata prApta thaze, te parathI joI zakAze ke lekhakanuM vAMcana ane abhyAsa keTale badhe ane bArIka hato. * nibaMdhane cAra vibhAgamAM vaheMcI nAMkhyo che. jJAtyutpatti (1), jJAtibheda (2), jJAtyAcAra (3), jJAtionAM lAbha (4). emAMnA muddAnI carcAmAM ame nahi utarIe, paNa graMthanA tAratamyarUpa zarUAtamAM prArthanA karI che temAMnA sArane bhAga, prabaMdhaka hoIne ApIzuM- je paramezvare A jagatamAM saghaLAM mANasone sarakhAM banAvIne teone rahevA sArU ekaje pRthvI banAvI, teone prakAza karavA ekaja sUrya kIdho, khAvA sArU saune eka sarakhuM anna, ane pIvAne ekaja pANI banAvyuM che, ane saghaLAM mANaso upara jenI sarakhIja dayA che, evA. paramezvaranI prArthanA karIne huM eTaluM mAguM chuM ke, A hiMdustAnamAM laDAI tathA vehema vagere kAraNothI jUdI jUdI asaMkhyAta nA baMdhAI che, ke jenAM sAbetIvALAM udAharaNa huM AgaLa lakhIza. temAM vaLI eka bIjAnA gharanuM pANI pIvAthI; tathA anna jamavAthI vaTalAvA vagerenA vehema peThelA che, te evA ke hiMdunA keI paNa zAstramAM te vAta lakhelI nahi, phakta mANasoe karelA baMdobasta, ke jema vaDanagarA nAgara, visanagarA nAgarathI vaTalAya che. ane vaLI keTalAeka ajJAnIo ema samaje che ke A jUdI jUdI nAtanA baMdobasta paramezvare bAMdhyA che, vAte eka nAtane brAhmaNa bIjI nAtanA brAhmaNane ghera jame che te paramezvarane gunhegAra thAya, ane pApI kahevAya; ityAdi bhramaNA mArA svadezI lokomAM ghaNI vadhI gaI che, tethI paradeza javA vageremAM ghaNuM harakate thAya che, ane dhaMdhA rojagAra sArI peThe cAlI zakatA nathI, leke nirdhana thAya che, vAste teonuM kalyANa IcchIne A copaDI huM lakhuM chuM. te vAMcIne mArA dezI mitrono vahema jAya, ane A lokamAM tathA paralokamAM sukhI rahevAne sAco upAya zodhI kADhe." - trIjo viSaya bALalagna viSe hate. te mATe be umedavAranA nibaMdha maLyA hatA, kavi dalapatarAma ane sAMkaLezvara AzArAma jozI taraphathI; ane baMnenA niyama lAyaka jaNAyAthI InAmanI rakama sarakhe bhAge, eTale rU. 75, rUA. 75 darekane vaheMcI ApavAmAM AvI hatI. sAMkaLezvara AzArAma, jemanA sanI nibaMdha viSe ane kimiyAkapaTa nibaMdha viSe agAu lakheluM che, temane nibaMdha jovAmAM Avyo nathI, zAradA ekTa paara thayA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pachI e Apatti dUra thaI che ema ApaNe kahI zakIe; paNa te kALe enAM aniSTa pariNAme jhAjhAM hatAM; temAM vahuArene je hADamArI ane vipattio veThavI paDatI te varNavI jAya ema nathI. vahunA duHkha samajavAne ApaNe ekAda prAcIna lokagIta sAMbhaLavuM joIe - "mArI re sAsu evI te dhUtArI je; dahADe daLAve ne rAtaDiye khaMDAve ; pAchale te pareTiMye pAchuM mekale. mArI mAtAne AMgaNa lImaDI tenI zItaLa Ape chAMya je e mAtA kema vIsare ? mArI sAsune AMgaNa beraDI tenA kAMTA vAge pAya je- e sAsu kema sAMbhare." kavizrIe prastuta nibaMdha traNa prakaraNamAM vaheMcI nAMkhe che, pahelA prakaraNamAM bALa vivAhanAM phaLa varNavyA che ane bIjAmAM bALavivAhanAM kAraNe darzAvyAM che ane trIjuM prakaraNa bALeDhAbhyAsanuM che. pahelA be prakaraNane prathama bhAgamAM samAveza karavAmAM Avyo che ane tenuM "bALavivAha nibaMdha' evuM nAma rAkhyuM che, jyAre trIjuM eTale ke chelluM prakaraNa bALaDhAbhyAsa prakaraNa e nAmathI chUTuM chapAvyuM che ane temane viSaya nIce pramANe batAvyo che - "meM nAnapaNamAM paraNAvyAthI te choDIne gharadhaMdhe zikhavA vagerenI phikara pese che, tathA vAra tahevAre sAsare javuM paDe che, tethI tene bhaNavAne abhyAsa sArI peThe cAlatuM nathI, neM jyAre vidyA abhyAsa thaI zakatuM nathI; tyAre najara bAMdhavI, reNu cIravuM, evA vahemanA abhyAsa, tathA phaTANuM kuTaNuM gAvAne abhyAsa, tathA avalacaMDIpaNuM vagere bevakuphIne abhyAsa cAle che. meM ghaNuM karIne kusaMpathI laDAI TAmAM tenA dahADA jAya che, bhATe nAnapaNamAM kevI kevI copaDiya cheDiye bhaNavI joIe, tenuM + (juo "vahu" para nibaMdha, rA. caturabhAI zaMkarabhAI paTela.) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vistArathI varaNana karIne A mArA dIlamAM preraNA karaze, tevA banAvIza. "SS 6 99 nibaMdha mArI yuddhi pramANe paramezvara jevI A pachInAM traNa pustakA te ' buddhiprakAza' mAM chUTaka prasiddha thayelA lekhAnA saMgraha che. ane te lokAne sastI kiMmate vAMcana pUruM pADavAne ceAjavAmAM AvyA hatA. vidyAedha " mAM zrI raNacheADabhAI udayarAma, manaHsukharAma surajarAma, rAvasAhekSa bhAgIlAla prANavallabhadAsa Adika vidvAnanA lekhA ApelA che ane tenA Azaya vidyA pracAranA kahe che; tethI e sa Mgrahane vadyAeAdha' nuM nAma ApyuM che ane prastAvanA aMte eka doharA mUkyA che ke, "kare| sahu usakeraNI, vidyA taNI vizeSa; koi divasa dalapata kahe, sudhare sagaLeA deza. vaLI viSayAnA nirdeza A pramANe karavAmAM AvyA cheH-- 66 pahelA traNa viSayAmAM mANasa upara dayA rAkhIne tene sudhAravA khakhata che. pachInA traNa viSayeAmAM kevA pustaka upara pAkA bhaso rAkhavo, tathA vidvAneAnI parIkSA kevI rIte karavI, te bAbata che. pachI sAtamA ane AThamA viSayAmAM maranAra mANasanI keDe revuM kaiTavuM nahi, tathA atize dIlagIra thavuM naha, te bAbata che. te pachInA traNa viSayeAmAM khALakane keLavaNI ApavA bAbata che. pachInA traNamAM dezI rAjAone tathA prajAne zikhAmaNa che, ane chellA viSayamAM tarkazaktinA abhyAsa karavA bAbata che." 66 dy "" trIjuM pustaka 'gujarAtI piMgaLa' che. A pustaka kavitAnA abhyAsa karavAnuM sugama ane te hetuthI kavazrIe lakhyuM hatuM, ane te prathama buddhiprakAza' mAM AvatuM hatuM, paNa te mATe aheALI mAgaNI thatAM, pustakarUpe tenI pahelI AvRtti lIdheAmAM chApavAmAM AvI hatI. pigaLa viSe agAu gujarAtImAM eka pustaka na heAtuM; kavi nAza kare kevA sadvegeAmAM tene abhyAsa karyAM ane piMgaLanuM jJAna prApta karyuM te hakIkata temanA pi MgaLamAM ApelI che. kavi dalapatarAme sana 1858nA buddhiprakAzamAM kavitAnI zALA viSe mahatvanI mAhitI ApI che ane emAM darzAvelA piMgaLagraMthaine emaNe OM - bALa vivAha nibaMdha '-prastAvanA pR. 5. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa karyo hato. te parathI prastuta graMtha emaNe racyuM hatuM. Aja dinA sudhImAM kahevuM joIe ke, enI lagabhaga eka lAkha prati phelA pAmI che. sana 1888 sudhI sadarahu piMgaLa sarakArI keLavaNu khAtu chapAvatuM te pachI tene kopIrAITe kavizrIne maLyo tyAre navI AvRtti chapAvatA agAu zrIyuta kezavalAla harSadarAya dhruve, te abhyAsa mATe vadhu sutara bane te sababathI mULa pratamAM keTalAka pheraphAra ane sudhArA sUcavyA hatA, je kavizrIe svIkAryA hatA, ane sana 1922 mAM tenI 22 mI AvRtti chApavAne prasaMge upasthita thayo tyAre pharI pAchI AkhI pratane dI. bA. dezavalAlabhAIe sudhArI ApI hatI ane temanI sUcanAthI mULa nAma gujarAtI piMgaLa' pheravIne te "dalapata piMgaLa" rAkhyuM hatuM. ane te viSe vadhAre magarUra thavA jevuM e che, ke "kavizrIe sana 1893 mAM piMgaLa chapAvavAno hakka sesAiTIne soMpyo hato, evI zarate ke, jIvanaparyata tene aDadhe naphe kavine maLyA kare." cethuM pustaka "strI saMbhASaNa eTale gUjarAtI bAInI vAtacItanuM. varNana" che. parabhASAthI ApaNe game teTalA paricita heIe paNa e te sAmAnya anubhava che ke te bhASAnA gharagaththu, cAlu vaparAzanA zabdo, prayoga, IDiyama (idium) vagenA artha barAbara ApaNe samajavAmAM AvatA nathI; ane e mudde spaSTa karavA dalapatarAma nIce pramANe udAharaNa Ape che eka dakSaNa mANasa pitAnA manamAM evuM dhAra hato ke huM gujarAtamAM jhAjhAM varasa rahyo chuM, tethI gujarAtI bhASA tathA cAlacalagata sArI peThe jANuM chuM. evuM koI gujarAtI mANasa AgaLa teNe kahyAthI, pilA gujarAtIe e dakSaNIne kahyuM ke, tame gujarAtamAM sarakArI kAmamAM rahelA mATe jeTalA zabdo sarakArI kAmamAM AvyA haze, teTalA tame jANatA haze. paNa amArA gharamAM bAIDiyo, chokarAM, zI rIte bole che te jyAre tamArA jANavAmAM hoya, tyAre tame gujarAtI bhASA sArI peThe jANe che, ema kahevAya. mATe te tame jANatA he te kahe ke "ghUmaNuM ghAlavI" eTale zuM ? pachI tene artha pelA dakSaNane samajavAmAM Avyo nahi." 'A parathI gharavyavahAramAM strIo ane bALake zI vAta kare che ane kevI bhASA vApare che, tene paricaya thavA pheMrbasa sAheba mATe kavizrIe A pustaka khAsa lakhyuM hatuM. e viSe "gujarAtI sAhityanA vadhu mArga Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcaka staMbho " e pustakamAM (pR. 39) nIce mujaba abhiprAya phaTaneTamAM darzAvAya che - gujarAtI strIo mAMhomAMhe vAtacIta kevI rIte kare che, te pheMrbasa sAhebane darzAvavA lakhAyeluM, "strI saMbhASaNa" saraLatAne namuna che, strIo mAMhomAMhe vAtacIta karatAM je bhASA vApare che, te bhASA emAM AbehUba darzAvI che. emane mATe evuM kahevAya che ke eo pote navI banAvelI kavitA strIone samajAya tevI che ke nahi, te tapAsavAne zerImAMnI strIone vAMcI saMbhaLAvatA ane temane na samajAya evuM jaNAtuM tyAM tyAM yogya pheraphAra karatAM. " jema prastuta pustaka sAheba mATe lakhyuM hatuM tema emanI sUcanA ane sahAyatAthI emaNe "lakSmI nATaka" lakhyuM hatuM. te jANutA grIka nATakakAra erisToTalanI kRti che; ane tene sArAMza e che ke anyAyathI, adharmathI tathA cADIyApaNathI dhana pedA karavuM nahi. kavizrIne pharbasa sAhebe je hakIkata saMbhaLAvelI te parathI nATakanuM bekhuM ubhuM karavAmAM AveluM jaNAya che. te anuvAda nahi paNa "bhaTTanA bhopALA'nI peThe rUpAMtara ja che, ema temAM "cADIyA viSe" je prasaMga Ave che, te parathI kahI zakAya. mULa graMtha aMgrejI anuvAda ame meLavI zakyA nathI, nahi. che, tenI sAthe sarakhAmaNI karavAnuM anukULa thaI paData. briTiza amala pUrve ApaNe ahiM cADIyAnuM bahu prAbalya hatuM; tene ullekha zarUAtanA prakaraNamAM karelo che ane tenuM ja sUcaka varNana A nATakamAM che, te kavinuM pitAnuM umereluM amane jaNAya che. e bhAga A rahyo - cADiyA -hAya, hAya, amArAM nazIba kevAM ulaTAM thayAM. desAIbhA--A vakhatamAM amAre mAthe Abha tuTI paDe. bhIma-are daiva, he paramezvara, he dInAnAtha, A mANasane mAthe Ave : che ApadakALa Avyo haze? . . ! deTa-are bhAI, A deviye amane hAla khAvApIvA TANA bhIkha mAgatA kIdhA, paNa kAMI phikara nathI, je saMrakArI kAyadAnI eka kalama lAgu thaze te e devIne pAchI ame A ja kI vIzuM, kemake paDozInI rajA vinA evuM kAma thAya nahi.' Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra zA--A mANasa AvA dhabharATamAM kema che ? koI luccA mANasa haze ? bhI--luccA kharA, ane enA bhuMDAja hAla thavA joie. de--paNa pelA mANasa kyAM gayA ? je AgaLathI khelatA hatA ke ame sA leAkAne paisAvALA karIzuM ane have ulaTA keTalAeka lokonI kharAkhI kare che, paNa zuM kariye amArAmAM cuka AvI, nahIM te enI pAsethI sarakArI kAgaLamAM lakhAvI lIdhuM heAta te ghaNuM ThIka thAta. bhI--are ketI kharAkhI karI che? 20--mArI ja. bhI--kema tame luccA ane harAmakhAranI muLImAM hatA ke zuM ? de--huM jANuM chuM ke tame ane jaNa kAMI sArAM manuSya nathI, ane amArI milakata tame ja dabAvI rAkhI haze ? bhI--are A cADiyA AvA AkaLA kema mele che, haDakAyA thayeA che ke zuM ? de--kAMi phikara rAkhazo nahI, tame nakkI jANajo ke huM tamane cheDanAra nathI, pheAjadArImAM lei jaine besADI mukAvIne kabulAta karAvI leza. bhI--lIdhuM lIdhuM, meAta. zA--he du:kha, A devanuM to mATu' mAhAtma jAvuM joye ke AvA pApIsTa leAkAne pIDA karavAno abhiprAya jaNAya che. dezAiTa----are tame paNa A kAma karavAmAM che ke, ema ja haze, nahIM te kAle tame phATAM melAM lugaDAM paherya hatAM, ane Aja AvA jAnayA jevA zAthI thayA ? zA--ame kAMi tArAthI khItA nathI, A dhaTAkaraNanA jaMtra mAdaLIyAmAM mArI pAse che. vizvabhara jozI pAsethI mane maLyA che, tethI sarapa tathA vAghanA bhaya paNa amAre nathI, . Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0-zAstrIbAvA, sara5 vAghane bhaya te nahI paNa cADiyA lekane bhaya - te khare, e te kAMI evA jaMtrane mAne nahi. dezAI -are tame amArI mazkarI kare che ? hasavuM hoya eTaluM hazI lyo, paNa A kAma bAbata tamAre sApha javAba Apo paDaze ke tame moTA paisAvALA zAthI thayA ? ane bIjA lokone kema herAna kare che? e kAma kAMI sAruM nathI. bhIma-hA. tAre te sAruM nathI. dezAI -te zenuM sAruM haiya, amArI milakata dhuLadhANI karIne A gharane khUNe pesIne tareha tarehanA pAka banAve che te. bhIma -DIka tyAre, pAkamAMthI tamane khAvAnuM maLe tyAM sudhI tame ane tamArI sAhedI puranArAo patarALIo, paDiyA, leIne beso. de -kema pAka nathI banate, tyAre A dudhapAka, zIrApurI, mAlapuDAnI bAsa kyAMthI Ave che? bhIma , te bAsa tamArA momAM AvI, tyAre have tamAre zuM joIe? zAstrI-are bhAI tuM jANatA nathI ke, cADiyA lokenuM e ja kAma che, ke kAMI na hoya te paNa juThuM temata ubhuM karIne paNa tenI pAsethI kAMI levuM. deTa-ame janmathI ja je je kAma kIdhAM haze te sarakAranA phAyadA vAste. ane lokonA kalyANa vAste haze, paNa kahevata che ke, gaNane bhAI doSa. A loke Aja amArI mazakarI kare che. bhImara--tame phAyade ane kalyANa kIdhAM ? de--hA, hA; amArA jevA bIjA keIe paNa nathI kIdhAM. bhIma-tyAre huM puchuM tene javAba Ape. de-zuM kahe che? bhIma -zuM tame kheDuta che ke ghaNuM anAja pakavIne jagatane phAyado kIdhe ? - Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 de--amane tuM haLa kheDu jevA jANe che? . bhIma -tyAre tame dezAvaranI mulakagIrI karIne lekene upakAra * kIdhe che? Lde--nA. e te kAMI nathI karyuM, paNa ame kaI vakhata kAMdhAkhata karyo che kharAM. lIma-tyAre te emAM lokone khare phAyade dIvAnI turaMgamAM che, eTale paNa tane kAMI na kIsaba bajAvyuM che ? -navA kasabanI zI jarUra che, azalathI je karatA hoIe, te karavuM. " bhIma-te azalathI tamAro zo dhaMdhe che? deTa-ame adAlattamAM bezIne sarakAranuM kAma ane tenuM kAma bajA viye chIye. lImaDa-hareka lokane TaMTAmAM nAkhavA e upakAranuM kAma che? de--paNa zIdhe raste cAle nahIM, tene zikSA karAvavI e zuM sAruM kAma nathI? bhIma-tene tapAsa rAkhanArA amaladAra ke nathI? tamAre zA - ucATa che ? --paNa amaladArane jAhera karanAra koNa? bhIma-jenI marajI. . de te huM chuM, tyAre juo sarakAranA kAyadAnuM kAma kharuM ke nahi ? bhIma -vAha! vAha! e te moTe phAyade. paNa evuM kAma karavAthI ajagaranI peThe gharamAM sukhe besI rahevuM e sAruM che ke nahIM ? ane ethI bIjuM sAruM kAma kAMI tamane sujatuM nathI ? deha-amAre ajagara jevA thavuM nathI. bhIma-tAruM aMgarakhuM utAra. zAsI -alyA sAMbhaLatA nathI ke zuM? Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 bhIma -pAghaDI paNa lAvya, de-e kene kahe che? zAstrI-tane ja kahe che. de -mane luMTanAra koNa che. bhIma-te huM chuM. de--hAya, hAya, bharayA zaheramAM khare bapore luMTI le che. bhIma-tame niraMtara bIjA lokonA kAmamAM hAtha nAMkhatAM hatA, paNa hAla ame tamArA kAmamAM hAtha nAMkhIe chIe. deva-kyAM gayo ? alyA kapuracaMda tuM zAhedI raheje. bhIma ahiM kaI tArI zAhedI pure evo nathI, e te sarave nAzI gayA. deva--juo, juo bhAI, mane vagara vazIlAvALA garIbane luMTI le che." bhImara-are haLavo bela. deha-hAya, hAya. bhIma -zAstrIbAvA tamArAM junAM lugaDAM lAvo A cADiyAne ApIe, zAstrI-prabhu prabhu bhaja, e te ame ghaNAM varSa thayAM bAdhA rAkhI che, ke A lugaDAM mAtAjInA dhvajadaMDa upara melavAM. bhIma-A luccA cADiyA jevo bIjo dhvajadaMDa kyAMthI maLaze, ane mAtAjInA dhvajadaMDa upara te jarI paTakA joIe evAM lugaDAM hoya nahIM. zAstrI-tuM enI pAghaDI laIne zuM karIza. bhIma -e luccAnA hAtha pAchavAhI bAMdhIza. * 'lakSmInATaka-pR. 43 thI 48. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 11. kavitAnI cepaDIe. "The poet differs from ourselves simply because inspiration comes more often to him, and when it comes, he is able to give it beautiful and satisfying expression " F. H. Pritchard. (Books and readers, page 33.) "To classify a given metrical composition as verse rather than as poetry is not therefore to condemning it utterly. Poetry is the art which expresses in metrical and otherwise fitting or congruous laungage, self, life, nature, God and all their interactions realized or apprehended in a mood of emotional and imaginative exaltation." (The Realm of Poetry. S. J. Brown, page 71.) "bhuMDA bhalA leka taNuM, svabhAva, tathA banelA navalA banAva; te vAtanuM varNana huM karIza, dhImAnanI AgaLa te dharIza. popakArI jana je jaNayA, kIdhAM ruDAM kAma ruDA gaNAyA; teo taNI kati vaLI vakhANuM, kavitvanuM sArthaka eja jANuM. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahIM vaLI yuddha taNe prasaMga, bhakti taNe bheda kahI abhaMga; vaLI prabhune mahimA vakhANuM, jethI thayuM jIvana sArtha jANuM." (dalapatakAvya, bhA. 1, pR. 19.) pahelA trIsa varSamAM sosAITIe je pustaka prasiddha karyA hatAM te bahudhA gadya lekho hatA. keI kavitAnuM pustaka khAsa racAyeluM nahi. geDarDane rAsaDe maganalAlanI kRti hatI ane te buddhiprakAzamAM prathama chapAyo hate. e ja rIte kavitAnI bIjI cepaDIo kavi dalapatarAme racelI tene bahoLA pracAra thavA sAITIe tene sastI kimmate chapAvI. hatI. jAdavAsthaLI, saMpalakSmI saMvAda, hunnarapAnanI caDhAI e kAvyo kavie pahelavahelAM suratamAM gAI saMbhaLAvelAM ane te lokapriya thaI paDelAM. e kAvyanI utpatti emanA saMsAITInA itihAsamAM kavizrIe nIce pramANe varNavI cheH te same suratamAM parahejagAra nAmanI eka sabhA hatI. tene hetu e hatuM ke sabhAnA membaree kephI vastuthI dUra rahevuM. te sabhAne. sekreTarI romana kethalIka paMthane hatuM ane AsisTaMTa sekreTarI rA. mahIpatarAma rUparAma hatA. mahIpatarAmabhAI te vakhate tyAMnI skUlamAM abhyAsa karatA hatA. te sabhAnI taraphathI dara pakhavADIe "parahejagAra" patra evA nAmanuM eka vartamAnapatra nIkaLatuM hatuM. tenA dareka aMkanI kIMmata che Ane hatI. te sabhAnI pharamAzathI kephaniSedha garabAvaLI, tathA jAdavAsthaLI vagere kavitA dalapatarAme racI hatI. ane eMksa lebrerInI sabhAmAM vAMcavA sArU hunnarapAnanI caDhAI ane saMpalakSmI saMvAda dalapatarAme racyo hato, ane te sabhAmAM bhASaNa karayAM hatAM. mi. karaTIsa sAheba te vakhate tyAMnI skUlamAM AsisTaMTa mAstara hatA, ane hunnarakhAnanI caDhAInI kavitA eMsa lebrerImAM vaMcAI tyAre sabhApatinI khurasIe karaTIsa sAheba birAjyA hatA. hunarakhAnanI cepaDInI nakalo 2000 tathA saMpalakSmI saMvAdanI 1000 banAvanAranI taraphathI surata samAcAranA zilApresamAM chapAI hatI."x * buddhiprakAza-1878-5. 29, , Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ t evI rIte sana 1854 nA ogasTa mAsamAM sAITInA ena. sekreTarI mI. karaTIse kaI sAra viSaya upara kavitA racIne vidyAbhyAsaka maMDaLImAM vAMcI saMbhaLAvavAnuM nimaMtraNa ApyuM hatuM, te parathI emaNe rAjavidyAbhyAsa' nAmanuM kAvya racyuM hatuM. teo jaNAve che, "e vakhatamAM rAjAnA kuMvarone bhaNAvavAne kAMI paNa baMdobasta nahote mATe te vAta ghaNuM jarUranI jANIne rAja vidyAbhyAsa nAmanI kavitA racIne sAdarethI AvIne tA. 4 thI sapTembara sana 1854ne semavArane roja sabhAmAM vAMcI saMbhaLAvI." ane emanA "rANujInA chaMda" sana 1858 mAM tA. 8 mI navembaranA roja mahArANInuM jAheranAmuM sabhA maLI vAMcI saMbhaLAvyuM hatuM tyAre pahelavahelA vaMcAyA hatA. aMga udhArane jhaghaDe, kavitA vilAsa, haMsa kAvya vagere buddhiprakAzamAM kaTake kaTake chapAyelAM; ane sAmaLa zatabhAI mI. karaTIsanI sUcanAthI sAmaLanA graMthe parathI guMthelI. phaoNrbasa viraha dalapatarAme phaoNrbasanuM avasAna thatAM lakheluM. gujarAtI kAvyasAhityamAM te eka uttama vilApikA kAvya che; ane te ApaNane kavivara TenisananuM "Ina memoriyama'nuM smaraNa karAve che. tenI racanA saMbaMdhamAM kavi lakhe che ke, "sana 1865 nA ogasTanI 31 mI tArIkhe teNe pUnAmAM deha mUkyuM teNe svargavAsa karyAthI muMbaI tathA gujarAtanA leke bahu dIlagIra thayA ne vartamAnapatramAM pikAra. thaI rahyo. tenuM nAma kAyama rAkhavA sAruM hareka ThekANethI lokoe AturatA dekhADI. ApaNuM dezI loka sAthe te bahu mitratA rAkhatA hatA. tenI yAdagIrI rAkhavA sArU mArA aMtaHkaraNanA snehanA ubharAthI meM A phArbasa viraha nAmanI hAnI copaDI racI che." khare ja, dI. bA. kRSNalAla jhaverInA zabdomAM kahIe te, "vatA hRdaye emaNe A kAvya lakhyuM che. vAcakanuM aMtaHkaraNa dave evA bhAvavALI ane mitra virahanI vedanA vahana karatI kavitA ee lakhI zakyA che."* garabAvaLI bhA. 1" le emanI prasiddha garabIone saMgraha che ane kaccha garabAvaLI" kacchanAM mahArANIzrI nAnIbA sAhebanI pharamAzathI racI hatI. * juo gu. va. sosAITIne 50 varSane rIporTa-pR. 74. * gujarAtI sAhityanA vadhu mArga sUcaka ratabhe, pR. 35. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 vastutaH emanAM e badhAM chUTaka kAvyA emanA mahAna graMtha lapata kAvya"mAM AvI jAya che ane e kAvya saMgraha gujarAtI prajAne emanA taraphathI eka amUlya vArasA che, ema kahevAmAM ame atizayokti kairatA nathI. dezamAMthI varSamA dUra karavA, samAjamAM sudhArA karavA, jJAnanA pracAra karavA ane janatAne nIti ane dharmAMnA paMthe vALavA emanA saghaLA prayAsA hatA. jUdI jUdI kAma ane jAtimAM ekatA ane saMpanI jarUriAta hAlanA karatAM te kALe jAde hatI; Aje paNa hindu muslima ane aMtyajanA praznathI dezanuM vAtAvaraNa keTaluM badhuM kSubhita ane viSabharyuM thaI paDayuM che, rAjakIya sudhArAmAM aMtarAyarUpa nivaDayuM che e viSe bhAra mUkavAnI agatya nathI. paNa dalapatarAmanI jANItI paMktie utArIne kahIzuM ke: dezamAM saMpa kareA, saMpa karI, hAM re je koI sapa tajIne sukha pAme tenA sUtelA zatru jAge re--dezamAM sa`pa karo. 66 hAMre tajI saMpa laDAlaDI temAM Ave, tu trIjAne kAve re--dezamAM saMpa karo. " svadezI vApare e bhalAmaNa Aje keTalAkane Azcaya pamADe che ane viparIta bhAse che; paNa e peAkAra AjathI pANAsA vapa para kiva dalapatarAme karyAM hatA ane dezamAM hunnara vadhAravAnA upadeza karyAM hatA. ju, e jANItI gIH "" dezI mitrA, du:kha sarava TALAre ApaNA dezanu kAMi kAja karo, rAja navala AvyuM che huMnaranarezanuM--Teka0 dAlata gaI paradezI hAthe, te mATI bhUla tameA mAthe, tame saMpa na rAkhyA kAI sAthe. A vakhata jue tame vIcArI, nirdhana thaI meTAM naranArI, kai dhULa maLyA dhaMdhAdhArI. dezI mitra. dezI mitre. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tame divase sUvuM dUra kare; bhalI vidyAnA bhaMDAra bhare, have jAgRta thaI kaI juti kare. dezI mitra"x e ja pramANe dArU kephI vastunuM prAbalya te kALe AjanA jeTaluM vistRta pramANamAM nahotuM; tema chatAM e vyasanamAMthI dUra rahevA je upadeza. temaNe Apyo che te sadA hitakAraka mAluma paDazeH sajajane loka vicArI, sArI zikhAmaNa mana dharIe re; jema tema mukha belAe, jethI dilamAM tethI DarIe. kepha na karIe. 1 tALI pADI doSa dekhADI, kahuM chuM dahADI dahADIjIre; mAruM veNa tame mAne te, tajaje madirA tADI--kepha. 2 kepha karyAthI ghaTaze bhAI citamAMthI caturAIjIre; dhana kharacI levI ucAI, meTI e murakhAI--ke. 3 lAja ghaTe ne kAja na sudhare, ema na vicAre aMdhAra; sAra nathI ema aMtye, ghara khevAne dha -kepha. 4 veda purANuM kurAna kitAba, je teha tapAzAjIre e lakSaNa tajavAthI maLaze, saghaLethI sAbAzI--kepha. 5 kAcha mulAne mata e che, e mata adhyArUne che; hiMdumAM gehatyAthI paNa, doSa ghaNe dArUne--ke. 6, madira sArU mAruM tAruM cayanuM citta thAzejI; koI same sAMkaDamAM AvI, jIve temAMthI jAze-ke. 7 vastra tajIne lAja vinAnA, kharI rIte rakhaDazejIre; kahe dalapata karamAM dIvo lai, keIna kuvAmAM paDaze--kepha"$ 8 vaLI karaja na karavA viSe emanI zikhAmaNa lakSamAM levAya to saMsAramAMthI kaleza jarUra ghaTeH . * hunnarakhAnanI caDhAI, pR. 30. . dalapatakAvya, bhA. 1, pR. 212. : Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teo kahe che, "sagapaNamAM ke snehamAM deNA leNA kAma aMte heta rahe nahI karajo ane kAma. X eka rAma caDhatAM gayuM rAvaNa keruM rAja sela rAma zira para caDhe, kahe rahe, kAma lAja." emanA rAjAvadyAbhyAsamAMnI "pUrI eka aMdherI nagarI ne gaMDu rAjA Take zera bhAjI Take zera khAjAM."e lITIe visarAya evI nathI. tethI kavie yogya ja kahyuM cheH " bhaNuM gaNu je bhUpatI, bhaNe kAyadA Aja raheze tenA hAthamAM, nija raiyatanuM rAja." emanI garabIo puSkaLa che ane tenI lokapriyatAthI temane garabI bhaTanuM upanAma apAyuM che. garabI ane dhULane bheda teo A pramANe darzAve cheH mAMDavI pharatAM pharIne tALI pADIne gAI zakAya evA jeTalA rAga che, te garabIo che; ane pharIne na gAI zakAya, tathA je rAga vivAhamAM zebhe che, te dheLa athavA gIta kahevAya che, te paNa keTalAMeka dhoLa TuMkA rAgathI garabImAM paNa gAI zakAya che, jemake "ame iDarIo gaDha jItyA re, AnaMda bhale." ityAdi. ane emanuM kavitA vilAsa' nuM pustaka jUnI dhATInI kAvyaracanA, athavA sAyarane musAyarAmAM eka bIjA kavio harIphAImAM utarI zIvra kavitA kevI rIte race che, tenA namunA tarIke vAMcavA vicAravA jevuM che. tenuM mUlya navIna kavitAnI dASTae bhale ochuM aMkAya. paNa jeo prAsavALI, diathI, nItiprAdhaka ane ramUjabharI zIghra kavitAmAM rasa dharAve che, temane e eka namunedAra pustaka jaNAze. dalapatarAmanI kavitAnI parIkSA ke tulanA karavAnuM kArya ame hAtha dharyuM nathI. amAre uddeza mAtra sosAITI taraphathI emanI je kAvyakRtio Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasiddha thaI tene paricaya karAvavAnuM che, eTale A viSayane vadhu nahi vistAratAM, lekhanakArya viSe emaNe je suMdara vicAre pradarzita karyo che, te prati vAcaka tema lekhaka baMdhanuM dhyAna derI A prakaraNa pUruM karIzuM - - ' " na lakhIza nIti talamAtra tajI, na lakhIza zabda dila pheSa sajI; na lakhIza jukti karI jUTha jarI, na lakhIza dharma nija dUra dharI. lakha satya kRtya harinAM harakhI, lakha puNya kAma jananAM parakhI; lakha deza kAja upadeza ghaNe, lakha saMpa thAya jana jAta to. gItivRtta. phaTa daI paDajo phATI, janitA jagamAM kapUta jaNanArI; temaja jAje tUTI, lakhatAM lekhaNa anIti lakhanArI." * dalapatakAvya bhA. 1, pR. 24, Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 12. pustako racAvavA mATe maLelAM phaMDa ane bakSIsa rame, " sekreTarI sAheba taraphe lakhyuMleTaramAM, ApanA AsisTaMTe je vAta mujane karI; te suNIne kharekhara khUba khuzI thayA chuM huM, rakama te ApIza aDhI hajAranI kharI; tenA vyAjamAMthI dara sAla sA rUpaiyA taNeA, nibaMdha racAvo inAma AgaLe dharI; bAramI eprile lekha lakhI ApyA evI rIte, dhanya zeTha sArAbajI udAratA AdarI. ' "Physicists tell us that all the diverse sights that we see in the world around-field and hedgerow, town street, heaving sea-sky and twinkling stars-are but varying patterns which the Electron has made for itself. In the same way all the different literary forms in which man has comemorated what he felt to be votable arise from the same primary impulse and maintain some at least of these qualities which marked the earliest attempt at expression. (F. H. Pritchard Books and Readers, page-78. } ApaNe pAchaLa joI gayA chIe ke sosAiTIe vidha vidha prakAranI pravRttie ekI sAthe upADI lIdhAthI tenI pAse navAM ArbhathI puratuM nANuM phAjala paDatuM nahi, ane tene bhIDamAM rahetA hatA; paNa jema savA maLatI gai tema pravRttimAMthI mukta thatI cAlI ane pachI te pustaka vizeSa lakSa ApavA mAMDayuM hatuM. pustaka racAvA mATe hAtha haMmezAM sakhta te eka pachI eka prakAzana prati teNe: - dalapatakAvya-bhA. 1; pR. 318 '' Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te samaye pustake meMghAM paDatAM tethI zALApayogI pustake jema bane tima sastI kiMmate vidyArthIone maLI zake te mATe keLavaNu khAtA sAthe sahakAra karI hajAre pustake saMsAITIe pUrAM pADyAM hatAM ane te kAmane pahoMcI vaLavA sArU teNe pAsa navAM prese paNa kharIda karyA hatAM ane bIjI aneka rIte khAtAnI paDakhe te ubhI rahI hatI. te viSe eka jUduM ja prakaraNa rokavAnuM che tethI agADI vadhatAM sosAITInI sAhitya sevAnI kadara thaI, tene pustaka prakAzanArthe je nANunI madada jUdI jUdI rIte maLI AvI hatI tenI neMdha prathama karIzuM. sana 1864mAM zeTha serAbajI jamazedajInuM amadAvAdamAM kAryavazAta Agamana thatAM, eNna. sekreTarI mI. karaTIse kavizrI dalapatarAmane temanI pAse sosAITInA kAryamAM sahAyatA meLavavA mATe mokalyA hatA. kavizrI emanA vAkyAturya ane vinayathI bhalabhalAnAM mana raMjana karatA e bIne jANItI che. sosAITIne uddeza ane enA kAryanI purI samaja pADatAM, zeTha rAjI rAjI thaI gayA ane pite tethI saMtoSa pradarzita karI sosAITIne rU. 2500nI rakama bheTa ApavAnuM jaNAvyuM. AthI sosAITInA kAryane vizeSa vega maLyo eTaluM ja nahi, paNa anyane eja kAryamAM madada karavA mArgadarzana thayuM hatuM. pArasI kema sAhasika tema dilanI umarAva che e eka prasiddha vAta che; ane saMsAITIne gujarAtI bhASAnA uttejanAthe rU. 2500 nuM phaMDa prathama eka pArasIbaMdhu taraphathI maLyuM hatuM e e komane ochuM mAnAspada nathI. e avasare zeTha sorAbajIe eNna. sekeTarIne je patra lakhI meka hato te sAITInI kArarkidImAM, ane tenI kadarasanAzI tarIke, mahatvane hoine ane saMsAITI hastakanAM TrasTa phaMDanAM pustakamAM tenI nakala pUrI ApelI nathI, tethI te Akhe utAravAnuM ane vAstavika jaNAya che - gujarAta varnAkyulara sersaTInA sekreTarI sAheba, amadAvAda: sAheba, huM gaI vakhate hImAbhAI insTiTayuTamAM AvyuM tyAre gujarAta vanakyulara seTInA AsipTeTa sekreTarIne maLyuM hatuM. ane sesaTIe karelAM keTalAMka upagI kAmothI vAkepha thayo tethI sersaTInuM upayogIpaNuM vadhA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravAne mane ghaNuM AturatA thaI tethI huM rUpIA aDhI hajAranI rakama Apane mokaluM chuM. A sAthenI yAdImAM lakhelI sarate saiTI kabula rAkhe te, varase varasa, nibaMdha racAvIne mArA nAmathI InAma ApavA sArU te rakama sarakArI jAmInagIrI nIce mukavI. amadAvAda, | huM chuM. ItyAdi. tA. 12 eprila sane 1884. (sahI) rAba jamazedajI jIjIbhAI yAdI. gujarAtanA tarUNa purUSone buddhinA kAmamAM maMDayA rahevAne uttejana ApavAnI tathA gujarAta varnAkyulara seTInuM upayogIpaNuM vadhAravAnI mArI IcchA hovAthI, A sAthe, huM tamane rU. 2500) be hajAra ane pAMcaseM rUpIAnI rakama, sarakAranI jAmInagIrI nIce mukavAne mokaluM chuM. tenuM vyAje nIcenI sarato pramANe, nibaMdha lakhanArane varasovarasa InAma ApavAmAM kharacavuM. 1 inAma ochAmAM ochuM e rUpIAnuM hovuM joIe. 2 gujarAta varnAkyulara sosaiTIe, Azare cha gujarAtI patromAM akabara mAsathI AraMbhIne eprilanA aMtya sudhI, nibaMdhane viSaya prasiddha kare, ane dara varaze tA. 30 mI eprila sudhImAM athavA te pahelAM nibaMdha sekreTarIne svAdhina karavAne hukama pharamAva.. 3 nibaMdhane viSaya gujarAtanA dezane, lokone athavA bhASAne lagate joIe. nibaMdha gujarAtI gadyamAM lakhAva ane ATha pejI nAnA paikA TAIpathI chApatAM 60 thI vadhAre puSTa thavA na joIe; tema 40 thI ochAM paNa thavAM na joIe. 5 nibaMdha tapAsanArI kamiTImAM 3 gRhastha joIe temAMnA 2 sorsiTI nIme ane 1 huM athavA muMbAImAM bhAre pratinidhi heya te nIme. 6 saMsAI upara hamezAM dhyAna ApavAmAM Avaze ane ochAmAM ochA traNa lakhanArAmAMthI jene sarei haze tene InAma ApavAmAM Avaze. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 7 joie teTalI sarasAi nahi hoya athavA AvelA niSadhA InAmane lAyaka nahi hoya te InAma nADu Ape ane te InAma AvatA varasanA InAmamAM meLavI devAmAM Avaze. ' pAsa thayelA nibaMdha pAsa thayA pachI eka mahinAnI aMdara, gujarAta varnAkyulara sosaiTI pragaTa karaze, ane tenuM InAma jAhera sabhAmAM Apaze. amadAvADha. tA. 12 eprila sana 1864, sahI sArAmajI jamarodajI jIjIbhAI, prastuta kuMDanA inAmamAMthI Aja paryanta 21 pustakA racAine bahAra paDelAM che; paNa A pahelA khaMDanI kALamA~dA sana 1878 sudhI rAkhelI che, tethI ame e gALAmAM je nibaMdho lakhAine AvelA tenI ja samAleAcanA karIzuM. pahelA nibaMdha ' gujarAtI bhASAnA itihAsa ' e viSayapara zAstrI vrajalAla kALidAsaneA AvelA ane tenI uttamatA viSe eTaluM noMdhavuM khasa thaze ke tenuM sthAna le evuM khIjAM pustaka adyApi upalabdha nathI; ane emanI e viSayanI yAgyatA viSe kavizrI dalapatarAme ' utsaga mALA ' nI prastAvanAmAM emanI--zAstrInI-anya kRtimAM darzAvelA abhiprAya TAMkAzuM: " gujarAtamAM zAstrIe che paNa Ave nibaMdha racI zake evA te vrajalAla zAstrI ja che. e zAstrI vidyA khAtAne ghaNA upayAgI che. ' "" sadarahu nibaMdha racavAmAM emaNe ghaNAM hastalikhita pustakAnA upayega karelA ane te kAmAM sAdhanA jotAM emanA e prayAsa kharekhara stutipAtra lekhAya. emaNe e nibadhamAM nAMdhelI ghaNI kharI hAthaprate geravalle gaI che e bahu zAcanIya thayuM che. AvA khIjo bhASA viSayaka nibaMdha " utsarga mALA " nAmathI emaNe racyA hatA. emAM saMskRtamAMthI prAkRta, prAkRtamAMthI apabhraMza ane apabhraMzamAMthI junI gujarAtI kevI rIte vikAsa pAmI hAlanI sthitie paheAMcI che tenA utsaga niyame samajAvelA che; ane bhASAnAM vikAsa ane vikAra samajavAM mATe A nibaMdha abhyAsIne madadagAra ane upayAgI thAya e che; eTaluMja niha paNa gujarAtImAM A viSayanA abhyAsa karanArane A - buddhiprakAza, 1879, pR. 154-155, Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sivAya bIjuM eka pustaka nathI; e parathI vAcaka enuM mUlya samajI zakaze. koIne emanA nIcenA zabdo abhimAnabharyA jaze, paNa amAruM mAnavuM che ke e viSayamAM emanI pAraMgatatAne laIne te AtmavizvAsanA uddagAro che. meM saMskRta prAkRta vyAkaraNanA ghaNA graMthe jANyA che ane bhaNavyA. che ane gUjarjara Adi bharatakhaMDanA ghaNA dezanI bhASAonA graMtho joyA che. mATe mArA lakhelA upara kaI davAre5 kare te teNe prathama pitAnI chata tapAsI karo. vAMcanAra je vidvAna haze ane te je satya rAkhIne A. nibaMdha vAMcaze to te A nibaMdhane vakhANaze."+ sAITanA eka samayanA Asi. sekreTarI rA. sA. harilAla mohanalAla jeo DepyuTI ejyukezanala InspekaTaranA hade pahoMcyA hatA, temanI yAdagIrI rAkhavA kheDA vibhAganA mahetAjIoe eka phaMDa ubhuM karyuM hatuM, temAMthI rU. 200) nI rakamanuM InAma prastuta viSaya para nibaMdha lakhI mokalanAramAMthI jeno pasaMda thAya tene ApavAnuM jAhera karyuM hatuM. be nibaMdha maLyA hatA temAM zAstrI vrajalAlane lekha pasaMda thayo hate. AnA jevI bIjI eka rakama-rU. 100 nI sana 1869 mAM kacachanA sAhitya rasika zeTha goviMdajI dharamazI Thakkare "mithyAbhimAna viSe hAsyarasamAM nATakarUpI nibaMdha "buddhiprakAza' jevaDAM 50 pRSTano" lakhAvI maMgAvavA esAITIne seMpI hatI, tene ullekha thavo ghaTe che; tadanusAra, jAhera khabara chapAvatAM pAMca nibaMdha AvyA hatA, temAM kavIzvara dalapatarAmane eka karyo hato. A pAMce nibaMdhe InAma ApanAra gRhastha jAte tapAsyA hatA ane te vAMcatAM pote je saMtoSa ane AnaMdanI lAgaNI anubhavelI tenuM varNana emaNe sAITInA maMtrI para lakhelA patramAM karyuM hatuM. ene khyAla patra vAcanathI Ave tema che - kaccha-mAMDavI, tA. 8 mI navembara sane 1870. maherabAna ema. eca. sTeTa sAheba, gujarAta varnAkyulara sosAITInA sekreTarI, amadAvAda, Apano kAgaLa cAlatA mAsanI tA. 2 jIne lakhele Avyo tenI pahoMca kabula karatAM jaNAvavAnI rajA lau chuM ke mArA tarapha pAMca nibaMdha AvyA, temAMthI "bhUMgaLa vinAnI bhavAI" e nizAnIvALuM nATaka mane pasaMda paDayuM, te Apane lakhI jAhera karyuM. tenAM juja pAnAM vAMcatAMja mane ema jaNAyuM ke A koI vidvAnanuM lakhANa che ane jema jema AgaLa + ugamALA pR. 8 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 vAMcatA gayA, tema tema mArA vicArAne majabutI maLatI gaI, temAM jyAre pAne 44 meM jarAvasthA viSe dviarthI chapaya vAMcyA tyAre nizcaya thayA ke A racanA kAI tejasvI kavinA magajamAMthI camakI nIkaLI che. kemake thADAM varSoM upara ahIMnA mAstara caturbhUja zivajIe mane sarasa kavitA racanA viSe eka potAnuM joDela kavita vaMcAvyuM hatuM. te e ke, kavita--manahara. vi kaMce teja jenA kathananI chabi jANe, ravinA prakAza para haNe aMdhakArane; nIrathI nIra jhare, vIra hAtha tIra khare, bhede dilha bhUmi evA zeAdhe zabdasArane; svadezanuM parameza pAse hita mAge sadA, vANI che zikSita ane pyArI nara nArane; gAye aheniza rAma, satya je suMdarazyAma, catura kare praNAma kAvya karanArane. ( enI pahelI lITInA pahelA, bIjInA khIjo, ema caDhatA akSara letAM kavi klapatarAmanuM nAma nIkaLe che) e mujaba A AkhA nimadhamAM AdyaMta e prakAranIja chuTaka kavitA mArA jevAmAM AvatAM mane te nATaka durasta lAgyuM. vizeSa, sAsASTIe paNa mArUM pasaMda karela nATaka bahAla karyuM ane vaLI kavIzvara dalapatarAmanI kalamathI lakhAyela che, evuM Ape jaNAvyuM; te have te rasayukta hoya temAM huM kAMI Azcaya samajatA nathI. e nATakane prathama chapAvyAnA hakka meM AgaLa lakhyA che tema tenA racanAraneja Apaze, ane za. 100) tenI hakadArIthI InAma ApI khIjA za. 50) nI huMDI me A sAthe khIDI che, temAM lakhyA rUpiyA kavIzvara dalapatarAmane zAlanA karIte Apaze, tathA jaNAvaze ke, nAnI rakama upara jarA paNa najara na pahoMcADatAM e nATakanA guNAthI mArA me!hanI nizAnI tarIke te aMgIkAra karaze. te sArA kAgaLa tathA saphAIthI tarata chapAvavA vAkhkhI bhAse te tajavIja karAvaze, ane te chapAI bahAra paDe tyAre mAre mATe nakala 50 meAkalaze. tenI kIMmata huM ApIza, eja vinaMtI. lI Takkara gAviMdajI vi. dharamazInI salAma.... Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSamAM eTaluM umerIzuM ke e "mithyAbhimAna nATaka" kavi dalapatarAmanI eka uttama kRtti che; te sAva navIna ane svataMtra che, ane gujarAtI sAhityamAM cArlasa DikansanA pikavikanI peThe athavA sara ramaNabhAInA bhadraMbhadra" nI peThe emanuM sarjeluM "jIvarAma bhaTTa" nuM pAtra ciraMjIva raheze. sana 1878 sudhInAM sosAiTInAM prakAzananI yAdI prathama ApelI che, temAM A pustakanuM nAma dAkhala kareluM nathI; tenuM kAraNa evuM samajAya che ke, sadarahu pustakanuM graMthasvAmitva, uparokta patramAM jaNAvyA pramANe kavine prApta thayeluM ane pAchaLathI temanI anya kRtinI peThe AnuM prakAzana paNa emaNe sosAITIne seMpI dIdhuM hatuM. pharI pAchA ApaNe mULa viSaya tarapha AvIe. "gujarAtanA bhIkhArIo" e viSaya para serAbajI phaMDa InAma mATe nibaMdha maMgAvelA; temAM zrI. viThThaladAsa dhanajIbhAI ane mI. merezvara gopALa dezamukha e baMnene nibaMdha uttama mAluma paDelA; ane te baMne chapAvavAmAM AvyA hatA. baMne nibaMdhe jUdI jUdI dRSTie lakhAyelA che. mI. merezvare ApaNe dhArmika ItihAsa-tenA bhinna bhinna saMpradAyo ane paze avalokI-te adhama sthitie pahoMcIne kevI rIte teNe bhikSukanI saMkhyAmAM umere karyo te sacoTa varNavyuM che ane chevaTane bhAgamAM tenA nivAraNanA upAyo darzAvyA che, jyAre rA. viThThaladAse temanA nibaMdhamAM vyavahArika najare bhikSukonI vargavArI karI te viSe keTalIka upayukta hakIkata noMdhI che, je Aje paNa jANavA jevI jaNAze. khAsa karIne e samaye svadezInA pracArArthe ane dezamAM navA hunnara udyoga sthApavA viSe e baMne gRhasthAe vyakta karelA vicAra vicAraNIya thaI paDaze. - bIjA vahemonI peThe jyotiSanuM pikaLa paNa te kALe ochuM pracalita nahatuM. ajJAna janatAne zAstrane nAme aneka brAhmaNe chetaratA; ane e kevuM jUTha che, te batAvavAne serAbajI phaMDa khAtethI "jyotiSanA phaLAdezanA nirupayogIpaNu" viSe nibaMdha maMgAvelA; temAM kavIzvara dalapatarAmane lekha pAsa thayela ane te "daivajJa darpaNa" e nAmathI chapAye hate. "joSInAM raDe nahi ane vaidyanAM mare naDi" e lokokti jANutI che, ane A lekhanA avalokana parathI vAcaka joI zakaze ke nabaLA mananA manuSyone dhutI khAvAne e eka prapaMca ja che; ane te kavizrIe bahu manoraMjaka rIMta siddha karyuM che. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 te pachIne nibaMdha "gujarAtane utkarSa thavAnAM sAdhana" e viSaya para che ane te mATenuM InAma zrI viThThaladAsa dhanajIbhAIne maLyuM hatuM. hindustAnamAM vepAranI pAyamAlInAM kAraNe emaNe TAImsa opha InDiyAmAMthI utAre karIne darzAvyAM hatAM. te vakhate paNa prajA sarakAranI ApamatalabI rAjanItithI ajJAta nahatI te e utAre batAvI Ape che. juo, temAM zuM lakhyuM cheH 1. aMgrejonuM rAja thayA pachI hiMdustAnanuM bajAra mAla mokalanArane badale kharIdanAra thayuM, tethI vepAra ane naphAne ghaNuM nukazAna pahoMcyuM. 2. hiMdustAnanA rAjAe je ke pahelAM nakAmuM lazkara rAkhIne ghaNe kharaca karatA hatA, paNa tethI vepArane kadI kAMI nukazAna thatuM nahIM. paNa hAlamAM te lazkarI sAmAna saraMjAma vilAyatathI bhagAvatAM lAkho. rUpIA vilAyata mokalavA paDe che. 3. amIra umarAve pahelAM pitAne bhabha rAkhavAne hajAre paisA kharacatA hatA paNa teo hAlamAM paDI bhAgyA che. ane tethI teTalA paisAnI chata bajAramAM ochI thaI che. 4. agAunA vakhatamAM mukhya adhIkArIo dezIo hatA mATe paise dezamAMja rahe, paNa aMgrejI rAjamAM moTA hoddedAre aMgreje che, tethI teo ghaNA paise varase varasa vilAyata mokale che. temaja maranAra aMgrejonAM berAM chokarAMne penazana tarIke hiMdustAnane dara varase meTI rakama ApavI paDe che. 5. vaLI hiMdustAnanuM jANItuM lazkarI bhAre kharaca, te paNa mukhya kAraNa che. kemake tethI hiMdustAnane dara varase moTI rakama vilAyata mokalavI paDe che. 6. relave, kanAla vagere yurepIanee (yuropIanenA paisAthI) sthApI che, jethI sarakAranI bAMhedharInuM vyAja temane maLe che, ne tenuM phaLa badhuM IglAMDa jAya che ne tethI paDatI khoTa hiMdustAnane ApavI paDe che. 7. A vinA vaLI lokone bhAre kara ApavA paDe che(te paNa kAraNa che). 8. chelle vepAramAM paNa yupIane eTalA lAgyA che ke, temanI barAbarI dezIo karI zakatA nathI." * gujarAtane upa thavAnAM sAdhana viSe nibaMdha, pR. 13 thI 133, Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 zrIyuta viThThaladAsane "hindustAnane ItihAsa" gaI peDhImAM khUba pracAra pAmyuM hatuM. emanuM durgAdAsanuM pustaka paNa eTalI khyAti pAmyuM che; ane emanA sasAITI taraphathI prasiddha thayelA nibaMdhe emanA bahoLA vAcanane tema e viSayanI uttama nirUpaNa zalIne ane viveka zaktine sarasa paricaya karAvaze. e vakhate teo nibaMdha lakhIne saMtoSa mAnatA nahi, paNa emanA vAcanamAM aMgrejI jarnalomAM je kAMI upayogI lekho jaNAtA tenA anuvAda teo buddhiprakAza, gujarAta zALApatra Adi mAsikamAM zaikalI ApatA; ane mahIpatarAmanA hAtha nIce lAlazaMkara, kAMTAvALA, khuzAladAsa gokaLadAsa vagerenuM eka hAnuM maMDaLa jAmyuM hatuM, temAMnA teo eka hatA. emanA viSe keTalIka upayukta ane mahatvanI mAhitI "sAhityamAM haragoviMdadAsabhAIe "viThThaladAsanAM saMsmaraNa" e nAmathI eka lekha lakhyo che, emAMthI maLaze. ApaNuM samAjamAMnA anya denI peThe ApaNuM jamaNavAranI cAlamAM sudhAre thavA mATe rAva sAheba harilAla, jemanA viSe nirdeza "utsargamALA"nA nibaMdhanA saMbaMdhamAM karyo hato, temaNe rU. 20 "jamaNavAra viSe" nibaMdha lakhAvavAne sosAITIne saMpyA hatA ane saMsAITIe temAM bIjA rUA. 30 umerIne jamaNavAranI rItimAM pheraphAra ane sudhArA sUcavate nibaMdha maMgAvyuM hate; paNa te mATe kaI taraphathI lekha maLe nahi tethI e rakama vadhArI rUA. 100 nI karI hatI, ane pharI mAgaNuM thatAM amadAvAda prekaTIsIMga kulanA mahetAjI mehanalAla kalyANane nibaMdha InAmane yogya jaNAya hatuM. temAM jamaNavAranA cAlanI utpatti, jamaNavAranA judI judI maTI jJAtiomAM prasaMga athavA TANAM, jamaNa vakhate besavAnI jagA, jamaNavAranAM pAtra, jamaNa, jamaNavArane kharaca, tethI thatA phAyadA geraphAyadA ane jamaNavAranI hAlanI rItamAM ze sudhAro thaI zake tathA kara joie, vagere bAbatanuM vivecana karyuM che. khedanI vAta eTalI che ke ApaNe hajI e viSayamAM kaMI paNa sateSakAraka sudhAro karI zakyA nathI. A viSaya sUcavanAra rAva sAheba hAralAla mohanalAle sosAITInA Asi. sekreTarI tarIke, sana 1854 mAM ATha mAsa kAma karyuM hatuM, ane te evI rIte ke teo "IjanerI khAtAmAM nokarI hatI tyAM kAma karatA ane reja theDA kalAka sosaiTInuM kAma karatA hatA."x * buddhiprakAza sana 1878, pR. 77. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 emane janma 18 mI jAnyuArI 1836 nA roja thayo hato. bhAtapitA garIba hatAM; ane mAmAne tyAM rahIne moTA thayA hatA ane vidyAbhyAsa karyo hato. prAthamika abhyAsa sarakArI gujarAtI nizALamAM tulajArAma mahetAjInA hAtha nIce karyo hota ane aMgrejIne abhyAsa re. sA. bhogIlAlabhAI ane ma. TI. bI. kaTasa pAse Azare sADA pAMca varSa karyo hato. te daramiyAna marAThI tathA urdu khAnagI zikhyA hatA. zarUAtamAM lazkarI pe-khAtAmAM nokarI karI hatI; pachI kheDA vibhAganA DepyuTI ejyukezana InspekaTara nimAyA hatA, ane pAchaLathI mAmalata meLavI hatI. teo jema kAryakuzaLa ane buddhizALI tema svabhAve milanasAra ane mamatALu hatA. tenA pariNAme teo uparI adhikArInI maherabAnI meLavI zakatA tema prajAnI cAhanA saMpAdana karatA; ane kheDA jIllAmAM DepyuTI tarIke kAma karatI vakhate teoe e jIllAnA mahetAjIene eTale badhe pyAra meLavyo hato ke temanI badalI bIjA khAtAmAM thatAM, temanA saMbhAraNAmAM teoe eka ugharANuM karI, te rakama emanI nAmanA kAyama rahe evo ekAda viSaya pasaMda karI, te para nibaMdha lakhAvavA saMsAITIne seMpI hatI. AthI sosAITIe sana 1868 nA jAnyuArImAM jAhera khabara chapAvI ke, "gujarAtI bhASAnA zabdo saMskRtamAMthI kevI rIte apabhraMza thayA ane gujarAtI vAkyamAM te zabdo kevI rIte vaparAya che" te viSe sarasa nibaMdha lakhanArane rU. 200 nuM rAva sAheba harilAla mohanalAla InAma sesAiTI Apaze. zAstrI vRjalAla kAlidAsane nibaMdha maMjura thayo hato ane te "utsargamALA " nAme prasiddha thayo hato, je viSe pUrve ullekha karelo che. - e nibaMdha viSe lekhake yathArtha ja kahyuM che ke "A utsargane dhyAnamAM rAkhanAra purUSa saMskRta uparathI gUrjara bhASA A pramANe thaI che te samajaze ane zabda ghaDavAnI TaMkasAla tene hAtha lAgaze." { utsaga mALA pR. 8, Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 13. sarakArI keLavaNI khAtAnI sahAyatA ane sahakAra "Nature is a great friend of co-operation; it is a gross libel upon to say she is always "red in tooth and claw." H. G. Wells. (The work, Wealth and Happiness of Mankind, page 37) "Some noteworthy biologists to-day maintain that this creative synthesis born through mutual service and self-sacrifice is the key to all phases of evolution, inorganic, organic, mental and social. An atom, a molecule, a plant, an animal, a human society are cooperative systems. Each exihibits a unique type of synthesis. ". H. H. Brinton. ( Creative worship, page-31 ) "jIvanavyavahAranuM sUtra sakhta harIphAI nahi paNa paraspara sahAyatA che; jIvanakalaha nahi paNa sahakAra e ja unnatine mArga che." (buddhiprakAza, 1926, pR. 214.) pustaka prakAzana ane uttejana arthe sesAiTIe aneka vidha mArga grahaNa karyA hatA, temAM sarakArI keLavaNI khAtA sAthe sahakAra karI ane tenI madada meLavavI te eka mArga hata; ane e prakAre je saMgIna kArya te sAdhI zakI te jema mArgadarzaka ane lokapakArI tema sAhityanI dRSTie kimatI ane agatyanuM hatuM. prastuta prakaraNamAM e ja viSayane carcIzuM. sosAiTI sthapAI te samaye keLavaNInuM taMtra oNrDa opha ejyukezana hastaka hatuM, ane tenA vahivaTa para dekharekha mulkI adhikArIo rAkhatA hatA; paNa sana 1854 mAM sara cArlsa vuDana kharIte lakhAI Avyo te pachI paristhiti palaTAI gaI ane kaMpanI sarakArane navuM keLavaNuM khAtuM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 khilavAnI pharaja paDI. navI vyavasthA thaI temAM gujarAtanA sArA nasIbe mI. thiyeDara sI. hopane sana 1856 mAM uttara vibhAganA ejyukezanala InspekaTara nimavAmAM AvyA. emanA samabhAvI vartana ane mIThI najarathI prAMtamAM keLavaNInA kAryane puSkaLa vega maLe ane e joI zakyA ke e kAryamAM sAITInI sevA bahu madadagAra thAya evI che. tethI teo saMsAITInA lAipha membara thayA eTaluM ja nahi paNa sAthe sAthe "gupta rIte eka sArI rakama sosaiTIne bheTa karI.' vaLI amadAvAdamAM kaeNleja sthApavAno vicAra emaNe ja prathama upADI lIdho ane prAthamika zALA mATe sArAM pAThyapustakonI beTa pUrI pADavA sArU "vAcanamALA" nA prayojaka teo ja hatA; je vAcanamALA pAchaLathI hepa vAcanamALAnA nAmathI prasiddhi pAmI che; paraMtu te vakhate loka eTalA ajJAna hatA ke teo keLavaNInuM mUlya samajatA nahi ane pAThya pustake jenI kiMmata methI rahetI tethI te kharIdatA nahi. pAThya pustakonA seMghApaNA viSe pachADI lakheluM che ja. ane A aDacaNa ochI karavA eka uparI adhikArIe zarUAtamAM phatehamaMda vidyArthIne sAla, pAghaDI ke dupaTTA ApavAno rivAja hate te badalIne, tene badale zALopayogI pustako ApavAnI prathA pADI hatI. e viSe sana 1850-51 nA borDa opha ejyukezananA rIporTamAM nIcenI paMktio maLI Ave che - " ..................this year however I ventured to supply books instead of pagrees etc. In introducing this slight change............I was principally influenced by the consideration that parents have frequently been represented as unwilling to purchase books for their children, exceeding one rupee in price, while the greater number of books yet published in Gujarati are of a considerably higher price." (Page 42) sastAM zALApogI pustake. A paristhiti lakSamAM laIne hepa sAhebe saMsAITane zALopayogI pustake sastI kiMmate chApI ApavAne Agraha karyo. dalapatarAma emanA sersaTInA ItihAsamAM lakhe che, "hopa sAhebe evuM kahyuM ke sarakArI nizALamAM bhaNavAnI copaDIo muMbAImAM chapAya che tene bhAva ghaNo megha Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 le che, tethI garIba lokone te cApaDI kharIda karavI muzkela paDe che; mATe gujarAta dezanA bhalA vAste te ceApaDIe sastuM bhAve chApI ApavAnuM kAma sAsaiTI mAthe le to ghaNuM sArUM ne e kAma sAsaiTIe jarUra karavA jevuM che; kAraNa ke pustaka karavA sArU A seAseTI sthapAI che. " karmiTIne A mAgaNI vAstavika jaNAI ane te mATe cAra zilApresa navAM kharIda karIne, sarakAra mATe pAThaya pustako sastI kiMmate pUrA pADavAnuM kAma sAsAiTIe hAtha dharyuM. sana 1856-57 nA rIporTamAM sadarahu yAjanA pramANe sAsAiTIe je pustakA--hApakRta-chApI ApyAM tenI vigata nIce pramANe ApI cheH-- bhUgoLa vidyA 4000 nakala 2000 2000 2000 ,, dezI hisAba na ,,,, darzAvyAM cheH---- 1 cApaDInuM nAma. kAvyadohana peheluM pustaka ra kAvyadohana khIjAM pustaka 3 zALApayeAgI nItivra tha 4 hitApadeza zabdA 5 kathita pAThamALA bhA. 1 leA bhA. 2 je bhA. 1 lA bhA. 2 jo kula 10000 nakalo. eka dazakAthI vadhu samaya sAsAiTIe sarakArI keLavaNI khAtAne zALApayeAgI pustako sastI kiMmate chApI ApavAnuM kAma karyuM hatuM ane tenI mAhitI sAsAiTInA vArSika rIporTa mAMthI upalabdha thAya che, te jANu mATe utArIzuM. sana 1960-64 nA paMcavArSika rIporTa mAM nIcenAM nAmeA pRSTha saMkhyA. 390 476 188 182 168 96 44 29 } gujarAtanA itihAsa 9 vyAkaraNa leza * buddhiprakAza, sana 1878, pR. 99-100. 99 22 nakala. 2000 2000 1000 1000 300 1000 1000 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 9 10 11 12 13 106 nizALAmAM hisAba rAkhavAnA namunA dezI hisAba bhA. 1 le 40 bhA. 2 jo 78 bhA. 3 je 124 99 bhUMgALanA upayAga karavAnI rItinA graMtha 54 nirakha viSe 27 .. . 29 w // ka 30000 19000 3000 100 500 kula. 62600 A dhoraNe sana 1968 sudhI je pustakA sastI kiMmate apAyAM hatAM tenI saMkhyA 141750 ApelI che; tema sAsATInAM prakAzananI saMkhyA 275699 jaNAvelI che. A sivAya khIjA lekhakonAM pustaka! sosAITI hastaka vecAyAM tenI saMkhyA 259398 gaNatrImAM letAM eka dare pustaka pracAranA AMkaDA 676847 thAya che. kahevAnuM tAtparya ke jJAna pracAranI dRSTie sAsAiTInuM A kA, janatAmAM keLavaNInuM vAtAvaraNa ubhuM karavAmAM madadagAra ane upayeAgI tema vakhatasaranuM hatuM, ema kAI paNa taTastha nirIkSakane kayulavuM paDaze. AnI ADakatarI bIjI asara e thai hatI ke sarakAre sosAITInAM prakAzaneAne uttejana ApavA mAMDayuM; ane hopa sAhebe te niyama karyo hatA ke, " temanA tAbAnI tamAma gujarAtI nizALe!mAM InAma veheMcavAne jeTalA rUpiAnI cApaDIe joie. temAMnI aradhI sarakAranI ane aradhI gujarAta varnAkayulara sArsaTInI cApaDI levA mAMDI. eTale varasa dahADAmAM Azare hajAra rUpIAnI cApaDIe te kharIda karatA hatA; ne buddhiprakAza ceApAnI paNa nizALa laizvarImAM temaNe rakhAyuM. "x hApa vAcanamALA. 66 nizALa mATe sArAM pAThya pustakA te samaye nahAtAM ane te khAmI pUrI pADavAne hApa sAhebe vAcanamALAnI yAjanA upADI lIdhI hatI; ane te kArya mAM sAsAITInA prANarUpa kavi dalapatarAmanI sevA cha mAsa mATe chItI mAgI. temaNe kamiTIne kahyuM ke, ceApaDIe racavAnA kAmamAM klapatarAmane amane soMpe sosAiTI pAsethI * buddhiprakAza 1878, pR. 146 cha mahinA sudhI ane sArsaTInA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ In Memoriam 1 - IF Gian hopa vAcanamALA kamiTInA sabhyo Page #125 -------------------------------------------------------------------------- Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 AsisTaMTa sekreTarInuM kAma karavAne teTalI mudata sudhI bIjA mANasane rAkhe. dara mahIne rU. 100 no pagAra ame dalapatarAmane ApIzuM. sekreTarIe te pramANe te kabula rAkhyuM nahi paNa evo TharAva karyo ke eka divasa dalapatarAma buka kamiTImAM kAma kare ane eka divasa segneTImAM kAma kare, ane mahinAmAM paMdara divasane pagAra rU.50 sarakAra Ape ane sesaTImAMthI mahine rU. 30 maLe che te paMdara divasanA pagAranA Ape e rIte mahine rU. 80 ne pagAra Apa. dalapatarAme kahyuM ke mArI AMkhe bIlakula dekhAtuM nathI, tyAre te sAhebee kahyuM ke "amAre tamArI AMkhanI nokarI joitI nathI, amAre tamArI jIbhanI nekarI joIe chIe. tamArI pAse lakhavAne kArakuno ame joIe teTalA ApIzuM." A prasaMge ApaNI e prAraMbhanI vAcanamALA viSe TuMka hakIkata ApavI e upayukta thaze-sAhityanI tema keLavaNInI daSTie ane ApaNe AnaMda pAmavA jevuM e che ke e vAcanamALA janAra kamiTInA eka sabhya rA. bA. mohanalAlabhAIe tene vRttAMta lakhI rAkhyo hato, je dI. bA. kRSNalAlabhAIe jANatA sAptAsika "gujarAtI"nA sana 1910 nA divALI aMkamAM chapAvyo hato, temAMthI sArabhAga Apavo vAjabI gaNAze. vAMcanamALAne saMkSipta itihAsa. e veLAe gujarAta tathA kAThIAvADanA tamAma DepyuTI InspekaTarone sarakAranI paravAnagI laI duhApa sAheba) amadAvAdamAM bhegA karyA hatA... amane be jaNane (rA. ba. mehanalAla tathA rA. ba. prANalAla mathuradAsane) DepyuTInA kAmathI chuTA pADI buka kamITImAM membara TharAvyA. tathA rA. sA. bhegIlAlane hamArI buka kamITInA presIDeTa karAvyA. nizALomAM cAlatI cepaDIo keTalAMka dUSaNone lIdhe baMdha karI tene badale navI vAMcana pAThamALA taiyAra karavAnuM kAma hapa sAhebe AraMvyuM. kamITInI ophIsa TrenIMga kelejanA eka oraDAmAM rAkhavAmAM AvI hatI. A kAmamAM hopa sAhebane jAtizrama athAga hatuM. gujarAtI vAMcana pAThamALa taiyAra karavAne sArU IglAMDamAM tathA hiMdustAnamAM cAlatI aMgrejI skUla vAMcana pAThamALAonAM pustaka bhegAM karyA hatAM. temAMthI te nizAna kare te mujaba sArI sAdI bhASAmAM gujarAtI pATha taiyAra karavA amane be * buddhiprakAza, sana 1878, pR. 104 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jaNane pharamAvatA, te pATha taiyAra karI ame buka kamITImAM amArA presIDeMTa rA. sA. bhAgIlAla AgaLa vAMcI jatA ne temanI sUcanA mujaba bhASAmAM ke bAbatamAM je sudhArA karavA ghaTA hoya te karatA. kamITImAM maMjIra thayA pachI te pATha hApa sAheba jAte vAMcI zvetA ne temAM kaI pheraphAra karavA jevuM hoya teA te pATha banAvanArane khatalAvI vadhArA ghaTADe karavA paDe te karIne tenI sApha nakala utAravA muka kamITInA kArakunane ApatA. dararAja amAre e pramANe savAranA dazathI te pAchyA paheAranA pAMca lagI kAma karavuM paDatuM. phakta pahelI cApaDI taiyAra karavAne mahIpatarAma ane hApa sAheba ene aDhI mAsa karatAM echI mudata lAgI na hatI. evI matalabathI e ceApaDI racI che ke khAvana akSarA a thI jJa sudhI Ave te tenI sAthe khArAkhaDI ne joDAkSaranI samaja paNa AvI jAya; ke nAnAM bALakone varNamALA zIkhavAne je nIrasa zrama paDe che, te na levA paDe. e vAta dhyAnamAM rAkhIne vAkyo tathA zabdo gAvyAM che. va, khArAkhaDI ane joDAkSara zIkhatAM nAnAM chekarAMne 3-4 mAsa lAge che, te kaSTa dUra karI asahita vAMcana zIkhe te tethI bALakane AnaMda thAya, ne vaLI AMkhanI sAthe akkala paNa keLavAya. evI matalaba e pahelI cApaDImAM rAkhelI hatI, paNa mULa dhAraNA rAkhanAra purUSanI IcchA phaLIbhUta thai nahi...vAMcanamALAnA pADAnI vaheMcaNa evI rAkhI hatI ke vidyA saMbaMdhI tathA sAdhAraNa (sAmAnya) jJAna saMbaMdhI pATho taiyAra karavAnuM mane soMpavAmAM AvyuM hatuM. nIti sabaMdhI ne bhUMgALa saMbaMdhI pATho racavAnuM kAma rA.sA. mahIpatarAmane tathA vanaspati ne prANI saMbaMdhI pADe! lakhavAnuM rA. sA. mayArAmane, itihAsa saMbaMdhInA pADo rA. sA. prANalAla lakhatA. itihAsanA pATho aMgrejImAM je. bI. pIla sAheba taiyAra karatA...kavitAnA pArDa racavA sArU kavIzvara dalapatarAma DAhyAbhAIne buka kamITImAM dAkhala karyAM hatA. kayA viSayapara kavitA karAvavI te kAma rA.sA. mahIpatarAmanI munasaphIpara gheDavAmAM AvyuM hatuM, tathA khIjAM gujarAtI kavitAnAM pustakAmAMthI cAgya pATha taiyAra karavAnuM kAma paNa rA. sA. mahIpatarAma ja karatA. pratyeka pATha cAra vakhata vAMcavAmAM AvatA. prathama muka kamITImAM presIDeMTanI ara vaheMcAya, pachI hApa sAheba vAMce, temAMnI kADhelI khAmIe sudhArI bIjI vakhata buka kamITImAM vaMcAya, ne hepa sAhebanI mArI aMte thAya tyAre tenI sA* nakala thAya. evI rIte e kAma ame jUnathI akaTobara Akhara Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 lagI eka sarakhuM jArI rAkhyuM, ne vAMcanamALAnA pANA bhAga taiyAra karyo, paMchI rA. sA. bhogIlAlabhAIne potAnA vibhAgamAM javAno hukama thayeA, temaja rA. sA. prANalAla tathA rA. sA. mayArAma paNa DIsTrIkaTamAM gayA. mAre tathA rA. sA. mahIpatarAmane cheka phebruArI 1859 sudhI rahevuM paDayuM hatuM. kAraNa e lakhAyalA tamAma pADone anukramavAra sAta ceApaDIone lAyaka goThavavA tathA lAMbA TuMkA kadamAM hoya te sarakhA karavA tathA chApavAne lAyaka tenI nakaleA karAvavI, e kAma amAre e jaNane mAthe rAkhavAmAM AvyuM. hatu....A vAMcanamAMthI keTalIeka cApaDIe laI keLavaNI khAtAnA gujarAtI TrAnsaleTara revaraMDa glAsagA je suratamAM rahetA hatA temanI majurI amadAvAdathI surata jaI hopa sAheba dhaNI tvarAthI laI AvelA. "x sadarahu vAcanamALA racatI vakhateja zabdonI joDaNIne prazna muzkela thai paDelA ane tenuM nirAkaraNa karavA hopa sAhebe eka joDaNI koSa taiyAra karyo hatA; tenI likhita prata sosAITInA saMgrahamAM che. e hAtha pratanA mukhapRSTa para temaNe lakhyuM che ke A gujarAtI bhASAneA joDaNI koSa sana 1858mAM navI vAMcanamALA lakhavA rA. sA. bheAgIlAla prANavallabhadAsa, rA. sA. meAhanalAla raDADadAsa,mI. mahIpatarAma rUparAma, kavi dalapatarAma DAhyAbhAi, sI. mayArAma zaMbhunAtha ane rA. sA. prANalAla mathurAdAsanI eka kamiTI nimAyalI teNe mi. thiyeADara sI. hApanI sUcanAnusAra taiyAra karyAM hatA, vaLI te hAthapratamAM uttara vibhAganA ejyukezanala inspekaTare sana 1858-pahanI sAlanA vArSika rIporTa sarakArane karI mekalelo temAM sadarahu joDaNI koSa viSe ullekha karelA che. tenA gujarAtI sAra nIce pramANe cheH-- " gujarAtI joDaNImAM atyAra sudhI bahu aniyamitatA pravartatI hatI ane navI vAMcanamALA racavAmAM e prazna bahu mujhavatA hatA. tethI kamiTInA sabhyoe mAMheAmAMhe carcA karI, joDaNI viSe keTalAka niyamo vaDI kADhayA hatA, je niSNuya sAthe bahAranA vidvAnoe paNa anumati ApI hatI." / tadanusAra vAMcanamALAmAMthI Azare 7000 zabdo pasaMda karI, tenI joDaNI uparAkta niyamAnusAra kamiTanI bahAlIthI rAkhI hatI. sadarahu joDaNInA niyameA gujarAtI bhASAntarakAra DI. glAsagAe majura saMkhyA hatA. joDaNI praznanA ukela ANuvAmAM AthI eka pagaluM * jue 'gujarAtI ' nA divALI aMka tA. 30 mI ekaTobara 1910, pR. 73, Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110. AgaLa vadhyA ema kahI zakAya. jyAM sudhI gujarAtI zabdakoSa taiyAra thAya nahi tyAM sudhI e praznane chevaTano nirNaya kare e eka kaThina kArya raheze. 48. prastuta vAcanamALAnuM kAma purU thaye tenI prata tapAsavA mATe che. sagAne mokalI apAI hatI. e kArya pasaMda paDayuM che, evI nedha sAthe emaNe keTalIka kiMmatI sUcanAo lakhI mokalI, te joDaNInA niyamAnusAra vyavasthita karI, tenI sApha nakala rA. sAM. bhegIlAlane rAjakoTa mokalI ApavAmAM AvI hatI." * Orttwosafticae of the Gujarati Coreguage. Compiled in 1858, for the import of regulatung the citrogeslag I the new Reading raies, bez a Committee compusingkan Saheb Blogilat Banoalubledas, Rad sahes kohanlat Ranchordae, hi healibalranian Ruprawa, Kavi dalpatram boxabliai, he maporain hao Sanct Praulal natharadas under the direction of A ka' Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 . paNa e kamiTImAM A joDaNIne prazna kevI rIte carcA ane judA judA zabdonI joDaNI viSe samAM ke matabheda thate tenuM rasika khyAna kavi dalapatarAme paDadA pAchaLathI "gujarAtI lakhANa viSe" e zirSaka nIce karyuM che, te kamiTInI paddhati para tema tenA kAmakAja viSe sAre prakAza pADe che, ane tenuM vAcana e viSayamAM rasa lenArAone jarUra upakAraka thaze. e lakhANa nIce pramANe che - mI. hepane TharAva. meherabAna TI. sI. hopa sAhebe jyAre sAta cepI navI racAvI tyAre gujarAtanA saghaLA vijITara sAheone amadAvAdamAM ekaThA karIne, evo TharAva karyo ke gujarAtI lakhavAnI ekaja rIta nakI karavI. pachI te vidvAne keTalAeka zabdone vicAra karavA lAgyA. prathama evI vAta kahADI ke hasva dIrgha zI rIte lakhavA? tyAre keTalAeke kahyuM ke TuMka belA hoya te sva, ane lAMbe bolAte hoya te dIrgha lakhave. pachI puchayuM ke, kIDI" e zabda zI rIte lakho ? tyAre eke kahyuM ke huM te kiDi, kiDi, kiDi ema boluM chuM, mATe mane te lAge che ke e bane akSare hasva lakhavA. bIjAe kahyuM ke "kiDI" Ama lakhavuM. trIjAe kahyuM ke "kIDi'' ema lakhavuM. A vakhate temAM huM paNa sAmela hatA. paNa gadya belavA UparathI hasva ke dIrdhane kAMI nakI TharAva kahI zakavAnI mArI najara pahoMcI nahIM, ane hajI sudhI paNa pahoMcatI nathI. kavitAmAM je zabda Ave te ThekANe tene hasva uccAra thaye ke dIrdha uccAra thayo, te huM sahelathI kahI zakuM chuM. ane gadyamAM to phakta "nadiyo' e rIte IkArane pachavADe ya Ave tyAM kAra jhaDapathI hasva belAya che eTaluM mArAthI samajAya che. meM zeDe saMskRtano abhyAsa karyo che, ane ghaNuM zAstrIone samAgama meM karyo che. saMskRtamAM keTalAeka zabda hasva, ane keTalAeka dIrdha lakhavAne TharAva che. paNa jema aMgrejImAM che ke, phalANu akSare lakhyA hoya, tyAre tene uccAra A rIte kare. tethI ghaNA zabdo dhArI dhArIne yAda rAkhavA paDe che, temaja saMskRtamAM paNa uccAra, UparathI hasya dIrgha jANI zakAtA nathI, mATe ghaNuM zabdonI lakhavAnI rIta dhArI dhArIne yAda rAkhavI paDe che, ane je yAda na hoya te kozanA pustakamAM jevuM paDe Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 che. vaLI ghaNAeka zabdo evA paNa che ke te hasva tathA dIdhuM ane rItamAM lakhAya che. tenuM kAraNa evuM jaNAya che ke keTalAeka vidvAnonuM mata hasta lakhavAnuM, ane keTalAekanuM dIdha lakhavAnuM haze, tethI chevaTa te baMne rIta kabula rAkhavI paDaze. have kIDI zabda viSe chevaTa evA vicAra ye ke saMskRtamAM kITa zabda che, tenA sa MskRtanA niyama pramANe nArI jAtimAM kITI zabda thAya. te uparathI apabhraMza thaIne kIDI zabda thayelA jaNAya che. mATe azala zabda upara vicAra rAkhIne kIDI e rIte ane akSarA dIdha lakhavA. " 6 azala zabda upara najara rAkhavI, e vicAra paNa keTalAekane pasaMda paDayo nAha, tApaNu chevaTa ghaNAkharA zabdonA TharAva azala Upara najara rAkhIne karyAM. mATe daza, vIza, trIza, cALIza, pacAza. e rIte lakhavAne TharAva thayeA. tenA azala zabdo evA che ke, za, vikRti, trizata, cavAcit, paMcArAta. anusvAra gayA tene badale dIdha thayA. jyAMthI anusvAra athavA vyaMjana jAya, tyAM dIdha thavAnAM udAharaNA AgaLa buddhiprakAzamAM ghaNAM ApelAM che. Sane apabhraMza sa thAya che; jemake SoDaza tenA seALa. SaSThi tenA sAra. ane zata e azala zabda upara najara rAkhiye te ' ze! " ema lakhavuM paDe, paNa te sAnI najaramAM utaryuM nahi. mATe so ' ema lakhavAnA TharAva rAkhyA. gharanA karA viSe lakhavAnI takarAra nikLI. tyAre phakta eka jaNa sivAya te badhA vidvAnoe evuM mata ApyuM ke starI ema lakhavuM. ghaNI vAra sudhI takarAra cAlI, chevaTa khIjA divasa upara vicAra rAkhyA. bIje divase rAva sAheba mehanalAla raNachedAse kahyuM ke, ete ApaNI bhUla thaI ane ' kaharA ' ema te koI khelatuM nathI. mATe ' karA ' ema lakhavuM ThIka che. sAkhAza che e vidvAnane ke manamAM vAta utaryAM pachI mamata kheMcyA nahIM. pachI sAe te vAta kabula rAkhI. azala zabda Upara najara rAkhavAnuM jenuM mana hatuM teee paNa kahyuM ke, kara eTale hAtha. dharanA be hAtha te karA. pachI casamAM, gumAstA ane tarevAra. e zabdo viSe takarAra cAlI. je vidvAnanA kArazI, arabInA vizeSa abhyAsa hatA teNe kahyuM ke azalamAM cazamA, gumAstA, ane tarehavAra e rIte che mATe te temaja lakhavA joie. khIjA keTalAekane te vAta pasaMda paDI nahi. e traNa divasa sudhI tenI takarAra rahI hatI, chevaTa evuM thayuM ke khIjA keTalAeka sabdo saMskRta azala upara najara rAkhavAnI tame nA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pADo che, mATe te vAta tame kabula kare to A vAta ame kabula karIye. pachI tema thayuM, topaNa casamA, ane gumAste e be zabdomAM sakAra lakhavAno TharAva rAkhe. "cUka 'emAM dIrgha U lakhavAne TharAva, rAkhyo. "ha" zabda viSe meha, mahe,meha, meM, e rIte judA judA vicAra apAyA. mULa zabda "muva" ane ha ane uno e, jemake citralekhA, citralehA, guDane goLa te pramANe jotAM "meha" lakhavuM joIe, paNa chevaTa " meM " ema lakhavAno TharAva thayo. "nahi zuddha saMskRta che, te paNa te upara najara na rAkhatAM " nahIM" ema lakhavAno TharAva thaye. jyAM I, e, ; Ave ane tenI pachavADe e, A vagere svara Ave, tyAM "mA" " uccAra thAya te paNa A, e lakhavA; ane tenA uccAra, yA, ye, ema karavA. jemake nadIo, kavio, vANIA, ityAdi. paNa taiyAra' ema lakhavuM, kAraNa ke e ThekANe phArazImAM bevaDo ya che, mATe ya lakha. huzIAra AzIA khaMDa ema lakhavuM. phakta eka jaNe evI takarAra lIdhI ke vAvya, AMkhya, ItyAdika zabdo ke jenA azala zabda IkArAMta che, vAva, mala, teeAmAM yakAra joDavA joIe. e viSe chevaTa TharAva thayo ke, ghaNA joDAkSare lakhavAthI pArazI loke kaMTALe che. mATe. evA zabdomAM yakAra joDavA nahIM; paNa jyAMnA loke yakArano uccAra, karatA hoya, te loke bhale tema uccAra kare temAM mahetAjIoe uccAra pheravAvavo nahIM. nAnuM, moTuM, ema lakhavuM. paNa nAnuM, moTuM, hAnuM, mahesuM, ema lakhavuM nahIM. kahevuM, rahevuM, ema lakhavuM. ha ane Da De. Ave tyAM Dha lakhavo. jemake kADhavuM, vADhavuM ityAdi. paNa te 8 ne uccAra ha ane Da joDelA hoya te rIte kare. anusvAranI paradezI lake bhUla kare che, mATe bIjI vibhakti Upara anusvAra lakhavo nahIM, ane tyAM anusvAranuM uccAra karatA hoya temaja karavA de. e anusvAra vinA, koI ThekANe artha pharI jAya che. jemake- athaS vANIAne chokare lAkaDI mArI ) vANIAnA chokarAe lAkaDI mArI. vANIAne kare lAkaDI mArI ! chokare vANIAne lAkaDI mArI. e rIte artha pharI jAya che to paNa anusvAra lakhavo nahIM e TharAva thayo. kimata killo, dillI, mIThuM, cekhuM, lakhavuM. mAluma nahIM paNa "mAlama lakhavuM. bahAra nahIM paNa "bahAra " "pahADa" lakhavuM. nehetuM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nahIM paNa nahotuM' lakhavuM. turata nahIM paNa tarata lakhavuM. AMhIM nahIM paNa 'ahIM lakhavuM. evA TharAva thayA. have saMskRta zabdomAM keTalAeka hasva ane keTalAeka dI lakhavA. te nIce pramANe: prIti, rIti, nIti, gati, ravi, kavi, AkRti, pRthvI, nadI, nArI, strI, lakSmI, buddhi, vANI, prANI, ityAdi ghaNA zabdo yAda rAkhavAnI jarUra paDaze. phakta vAMcatAM lakhatAM zikhIne nibaMdha lakhavAnI AzA rAkhe te niSphaLa thaze evuM thayuM. sAta ceADiyAmAM jeTalA takarArI zabdo AvyA, tenA kAza lakhIne te mekharee sahI karI. ane tenI eka eka nakala karAvIne te dara eka meMbarane ApavAne harAva thayeA. dara eka jaNunA manamAM eTaluM to rahyuM kharUM ke tamAma zabdonA mArI marajI pramANe lakhavAne TharAva thayA nahIM. tApaNu lakhavAnI rIta eka mukarara thaI tethI saune satISa thayA. e kAzanI nakala amArI pAse AvI hatI paNa te khAvAi che, mATe meheraAna ejyukezanala inspekaTara sAheba tarathI pharI nakala maLavA ame rIpoTa karyo che, te maLyA pachI temAMnA yAda rAkhavA lAyaka zabdo buddhiprakAzamAM thADe thADe pragaTa karIzuM. amArI sosAiTIne madada ApanArA koI eka vidvAna evI takarAra le che ke striyA e rIte gujarAtImAM uccAra thAya che, tathA eja rIte saMskRtamAM zuddha lakhAya che, tema chatAM strI lakhavuM te amane pasaMda nathI, tathA nAha zuddha saMskRta chatAM nahIM lakhavuM te paNa ThIka nathI. te kharUM te!paNa jyAM sudhI bIje TharAva thAya nahIM tyAM sudhI mI. heApa sAhebanA TharAva pramANe lakhavAnI ekaja rIta rahe te ghaNuM sArUM; evA amArA vicAra che. kavitAmAM lakhanAranI marajI mujaba lakhe eve TharAva rAkhelA che. jema gujarAtImAM mArUM, mahAra, mhArUM, e rIte judI judI tarehathI keTalAeka lakhe che, temaja saMskRtamAM paNa ghaNA zabdo judI judI tarehathI lakhAya che. jemake nALIeranA jhADane rije, nAhiE, nArIchI nAriri ema lakhe che. chevaTa kAza karanArAoe, e tamAma rIteA kabula rAkhI che. eTaluMja nahIM paNa keTalAeka zabdo eka jAtamAM, e jAtimAM athavA traNe jAtimAM lakhAya che. temaja hiMdI bhASAmAM ghaNuM eka zabda be traNa rIte lakhAtA AvyA che. paNa gujarAtI bhASA sudhAravA cahAnArAone Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 hAla evo vicAra che ke eka zabda be rIte lakhavuM nahIM, ekaja rIte lakho.* e kUTa prazna eTalethI aTakele nahi. sadarahu vAMcanamALAne navesara sudhArI sTIrIo TAipamAM chApavAno nirNaya thayo tyAre tenI joDaNI pharI joI javA eka kamiTI nimAI hatI, jemAM sarakArI adhikArIo sAthe te vakhatanA agragaNya vidvAnone dAkhala karavAmAM AvyA hatA, eTale temanI bhalAmaNo sAmAnya rIte sarvamAnya thaI hatI; ane sarakAre paNa te niyama keLavaNu khAtA mATe maMjura karyA hatA. tene bahoLI prasiddhi ApavA A niyame Disembara sana 1868 nA "gujarAta zALApatramAM tema "buddhiprakAza'mAM mI TI. bI. karTisanI sahIthI chApavAmAM AvyA hatA. teo uttara vibhAganA ejayukezana ispekaTaranA hoddA para hatA; tenI sAthe sosAITInA onararI sekreTarI tarIke paNa kAma karatA hatA. joDaNune ukela ANavAmAM A prathama prayAsa hatuM ane te rIporTane ApaNuM bhASA sAhityanA itihAsamAM sthAna che, eTaluM ja nahi paNa e viSayanA abhyAsIe te je vicAro ghaTe che ane te sulabha karavAnA hetuthI te Akho pharI chApIe chIe. | gujarAtI bhASAnI joDaNInA niyamo sarakArI gujarAtI nizALomAM sAta copaDIo cAle che te sTirio TAIpamAM chapAvavAne manasubAthI teone tapAsI jaI sudhAravAne sara e. grAMTa, DirekaTara opha pablIka insTrakazane, meherabAna surata jIllAnA kalekaTara hepa sAheba, rAva sAheba mohanalAla raNachoDadAsa, rAvasAheba mahIpatarAma rUparAma tathA rAjezrI naMdazaMkara tuLajAzaMkaranI eka kamiTI TharAvI. te uparathI e cAMpaDIe tapAsavA beThA tyAre evuM sUjhayuM ke prathama joDaNanA - niyama I. sa. 1859 mAM amadAvAdanI kamiTIe TharAvyA hatA te joI javA ane teomAM je sudhAre kara durasta lAge te kare. e vadhAre sarasa thAya mATe e kamiTIe nIce lakhelA anubhavI vidvAnone potAnI madade AvavAnI vinaMti kIdhI ane teo AvyA. * buddhiprakAza sana 1862, pR. 244. . * gujarAta zALApatra, pu. 7, sana 1868-Disembara aMka. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 1. mahetAjI durgArAma maMchArAma. 2. kavi nadAza kara lAlaza kara 3. kavi klapatarAma DAhyAbhAi. 4. zAstrI vrajalAla kALIdAsa. emAMnA pahelA e gRhasthI svataMtra che ane svadezanA lAbhane arthe ja emaNe tasadI lIdhI che. eenI joDe khUkSma vicAra karI emanA anumatathI nIcenA TharAva karyA. 1. zabdanA sAdhAraNa uccAramAM mULa zabda joDe thADeAja phera hoya te tene mULa pramANe lakhavA; jema "dAzI" ne badale "dAsI" 'paramANe' ne badale 'pramANe'. 'mAraga' ne badale ' mAga', 'vanA' ne badale 'vinA', 2. asala ane cAlatA uccAramAM ghaNA phera hAya, te cAlatA uccAra pramANe zabda lakhavA. jema ' mArgIza' ne badale * mAgazara, kSetra' te badale ' khetara ' ' gRha ' ne badale ' dhara. 2 3. zuddha saMskRta ke phArazI zabda Ave to tene asala pramANe lakhavA jemake ' sUkSmadarzI ' ' dUrabIna, ' 4. gujarAtI zabdo gujarAtanA ghaNA bhAgeAmAM je pramANe bolAtA hAya te pramANe lakhavA. 5. ekaja anA cheka jUdA jUdA zabdo gujarAtanA jUdA jUdA bhAgamAM khelatA hoya te te badhA rAkhavA; jema ' AvuM '( pahoMcavuM ), 'paiDuM' (pai), 'gAtavuM'( zodhavuM), * elyuM '(peluM), ' teAkhu ' ( jA huM ). 6. saMskRta tathA hiMdI dhAtu parathI kriyApada ane tenI joDaNI mULada pramANe rAkhavI, jema kahevuM, sahevuM, rahevuM. dhaMtyAdI. 7. IkArAMta zabdane svara pratyaya Ave tyAre I dIdhuM rAkhIne te svara lakhavA. jema 'nadIe' paNa hasta I karIne ya umere teAe cAle; jema 'nadI', 'nice'; 'che? 'DiyA,' ukArAMta zabdane svara pratyayaH Ave tyAre u ja rAkhavuM, jU, jUe, lIMbu, lIMbuo; ItyAdI. 8. kAMsuM, rAtuM vAMcavuM vagere zabdomAM nAnyatara jAti jaNAvanAra je svara te anusvaravALA hasva ukAra che; ane aMtyAkSarI u paNa hava lakhavA. jA, lU, vagere kArAMta ekAkSarI zabdomAM atyasvara dIdhuM che. e akSaranA zabdomAM ukAra pachInA akSara hasva hAya te te ukAra dI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 che; jema phUTa, dUdha, dhULa, mUka, mUka, khUba, ItyAdi temaja ukAranI pachIne akSara dIrgha hoya tyAM paNa eja niyama ghaNuM karIne lAge che; jema cUne, khUNe, ityAdi; ane temaja dhAtu ke nAmamAM 1 harava ke dIdhuM hoya tene pratyaya AvyAthI athavA samAsamAM paNa upalo niyama pharate nathI; jema mUkanAra, sUvALo, dUdhabhAIvagere. bethI vadhAre akSaranA zabdomAM pahelA athavA vacamAMnA ukArathI pachIne akSara hasva hoya to te u dIdhuM karo ane je te akSara dIrgha hoya te te u hasva lakha; jema kUbaDe, phUTaDe, khuzAla, vagere. IkorAMta zabdomAM je Ikora te dIrgha che; jema ghI, kadI, nAkhI. e ane tethI vadhAre akSaranA zabdomAM ikAra, hisva ane dIrgha ukAra saMbaMdhI niyama pramANe lakhAya che; jema bIka, kIDI, khIcaDI, nALiera, rUpie, ityAdi. 9. gujarAtI zabdomAM "sa" hoya temAM I ke ya maLavAthI tALu "ze bolAya che, jema keso hoya paNa I AvavAthI koza', mAsa, mAzI, pIra, pIrazuM. vagere e niyama surata, bharUca sivAya AkhI gujarAtamAM cAle che mATe te rIta cethA niyamane AdhAre rAkhavI. T. C. HOPE. duragArAma maMchArAma. T. B. CURTIS. narmadAzaMkara lAlazaMkara. mehanalAla raNachoDadAsa. dalapatarAma DAhyAbhAI mahIpatarAma rUparAma. vrajalAla kALIdAsa. naMdazaMkara tulajAzaMkara. A dhArA meherabAna DirekaTara oNpha pabalika InsTrakazana sAhebanA hukamathI chApI pragaTa karyA che. uttara prAMtanA ejyukezanala inspekaTara karaTisa sAhebane paNa eo sAhebe e kamiTInA meMbara nimyA hatA, paNa mAMdagInA sababathI kamiTInA kAmakAjamAM teo sAmela thaI zakyA nahotA, paraMtu e dhArA temane mAnya che, tethI teoe sahI karI che.' surata tA. 31 mi. 1 tears akabara 1868. Educational Inspector, N. D. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 hopa vAcanamALAnuM kAma pUruM ne thayuM eTalAmAM te DAyarekaTara oNpha pablIka InsTrakazana mI. hAvarDanI mAgaNIthI kavi dalapatarAme "zahera sudharAI" para eka nibaMdha lakhI Apyo hate; ane emanA A ane anya kAryothI prasanna thaI, tenI kadara tarIke, kavizrI dalapatarAmane keLavaNI khAtAe sana 1860mAM amadAvAda hAIskUlamAM ane sana 1861 mAM TreniMga kaeNlejamAM ekeka kalAka kavitA zikhavavAnI paravAnagI ApI; e rIte rU.50)nI mAsika Avaka karI ApI. gujarAtI kAvyadehana taduparAMta me. hAvarDa sAhebe gujarAtI kAvyadehananuM paheluM pustaka saMpAdana karavAnuM kAma temane soMpIne kahyuM ke "je te pustaka sAruM thaze te DAyarekaTara sAheba rU. 500) InAmanA Apaze;" ane sadarahu kArya mATe sAITInI menejIMga kamiTInI anumati meLavIne emane evI savaDa karI ApavAmAM AvI hatI ke, teo e pustaka sosAiTInI nokarInA vakhatamAM race, eTaluM ja nahi paNa lakhavA vAMcavAne vAste kArakuna rAkhavA vagerenuM je kharca thAya te sarakAra Apaze. khUba parizrama laI temaNe nava mAsamAM te pustaka taiyAra karIne me. DAyarekaTara sAhebane soMpI dIdhuM ane te eTaluM badhuM lokapriya nivaDayuM ke juja samayamAM tenI be AvRttio nikaLI, 3000 prate khapI gaI; ethI khuza thaI me. hAvarDa sAhebe tenuM bIjuM pustaka rU. 1000 nuM pAritoSika ApIne kavizrI pAse racAvyuM hatuM. ApaNuM prAcIna kAvya sAhityane paricaya karAvatuM A pahelavaheluM pustaka hatuM: prathama bhAga, traNa khaMDamAM vaheMcAyo hato ane traNa khaMDenuM eka pustaka sana 1876 mAM thayuM. junA kAvyadehananAM pustako chapAvavAne hakka sarakAre sosAITIne soMpyo te pachI tarata ja te bahAra paDayuM hatuM. e ja varSanA sapTembaranA aMkanA puThapara kAvyadehanano svIkAra karatAM lakheluM che ke "kAvyadohananuM paheluM pustaka jemAM traNa bhAga che te, kavi dalapatarAma DAhyAbhAIe chapAvI prasiddha karyuM che, tenI eka nakala bheTa dAkhala amane pahoMcI che."* che juo "buddhiprakAza," sana 1878; pR. 148. >> "buddhiprakAza," sana 1876, pR. 193. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 tyArabAda rA. sA. mahIpatarAme pahelA ane bIjA bhAgAnI sudhArelI AvRtti eka pustakarUpe kADhelI te lagabhaga vIsamIsadInA prathama dAyakA sudhI prAthamika zALAomAM ane mAdhyamika zALAnA chevaTanA vargamAM eka pAThya pustaka tarIke puSkaLa pracAra pAmyuM hatuM; ane gaI peDhI sudhI ApaNI junI kavitAnA saMskAra ApaNAmAMnA ghaNAkharAne e ja pustakamAMthI prApta thayelA, ema niHzaMka kahI zakAya. 66 enA guNadoSa ke mUlya viSe Aje ame kaMI kahIe tenA karatAM e vakhate ja sAsAITInA AnararI sekreTarI mI. kise e kAvyasaMgraha vAMcIne je abhiprAya bAMdhyeA hateA te utAravA e vadhu baMdhabestuM thaze. 1. A ceApaDIne gujarAtI kiAmethI nAma chAje nahi, kAraNa ke, temAM mAtra gujarAtI kaviyeAnI sArI sArI chUTaka kavitA levAmAM AvI che. ApanI icchA evI hatI ke, gadya tathA padya ehumAMthI viSaye| cUMTI le, A ceApaDImAM ANavA. paraMtu te pramANe karavAmAM nathI AvyuM, tenAM kAraNa huM TuMkAmAM lakhI jaNAvuM chuM. gujarAtI padyanAM hAthe lakhAelAM jUnAM pustaka ghaNAM che, ane temAMnI ghaNI kharI matalaba gujarAta prAMtanA addA bhAgamAM prasiddha che. tee ghaNuM karI zuddha bhASAmAM racAelAM che; tethI temanA banAvanAra vidvAna hatA evuM kahI zakAya. paNa gadyanA graMtha theADA che; ane temAMnI bhASA havAnAM samayamAM koI abhaNela mANasa jevI azuddha bhAga vApare tevI che. keTalAka graMtha jatIe racelA cheH teo mArava.Dama thI gujarAtamAM AvyA, mATe temanA graMthamAM puSkaLa mAravADI zabda tathA rUDhi che. dezanI kathA, ciratra, mahAtmya Adi leine, kavitAmAM ke hiMdI, athavA vrajabhASAmAM jovAmAM Ave che. saMskRta rAmAyaNa ane mahAbhAratanAM bhASAMtara ghaNuM karI gujarAtI kavitAmAM che. vaLI A kAvyadohananuM pustaka Apane jevuM joie tevu eka rItamAM nathI, te e ke, gujarAtI bhASAnI vRddhi thaI hoya evuM temAMthI jaNAtuM nathI; kAraNu ke AdithI aMta sudhI eka prakAranI bhASAnI dhATI jevAmAM Ave che, te paNa mAre eTaluM jaNAvavuM joie ke, sAmaLa bhaTTa, jemaNe Azare saMvata 1735 nA varSamAM graMtha racyA, temanI pahelAMnA prAcIna kaviyAe hiMdI ke urdu zabda javaleja vAparA che; paNa sAmaLa bhaTa ane tenI pachI je kaviyA thayA temaNe tevA zabda vAparyAM che kharA; paNa te jhAjhA nathI. : ra. vAste A pustakane " gujarAtI kaviyAnI kavitAne sAra saMgraha " Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120. gaNI zakAya. kavi dalapatarAme tene "kAvyadehana" nAma ApyuM che. mArA mata pramANe A nAma ghaNuM zobhatuM che. 3. pratAvanA, anukramaNikA, tathA kaThaNa zabdanA keza suddhAM, hAthe lakhAelAM kAvyadehananAM 500 pRSTa thayAM che. jyAre te chapAze tyAre tenAM bharAThI navanItanAM pRSTa jevaDAM 400 thaze. enA traNa bhAga karavAmAM AvyA che. te pratyeka saMpUrNa che. tenI anukramaNikA kALanA krama pramANe gaThavavAmAM AvI che. 4. 106 kaviyenAM pustaka jANyA pramANe chatamAM che. temAMnI sarasa 'upagI kavitA levAmAM AvI che. te kaviyonAM nAmanI TIpa sAthe temanI janmabhUmi, rahevAsa ane temane lagatI bIjI keTalIka bina maLI zakI, te A kAvyadohanamAM darzAveluM che. AgaLa kaI samaya upara ame A kaviyAnAM nAmanI saMpUrNa TIpa ApavAnI AzA rAkhIe chiye, paNa havaNa jeTalAM nAmanI TIpa ApI che teTalI taiyAra karatAM ghaNuM mahenata paDI che. 5. A TIpamAM prathama nAma kAThIAvADamAM jUnAgaDhanA nAgara brAhmaNa narasiMha mahetAnuM che. te paMdaramA saikAmAM thayA. te gujarAtI kAvyane pitA nahi haze te, jeTalA kavinA graMtha hayAta che, temAM jUnAmAM jUne kavi che, eTaluM te sahu kaI mAnya kare che. teNe kRSNanAM vakhANa viSenuM hAramALA nAmanuM mukhya pustaka zuddha gujarAtImAM raceluM che, temAM saMskRta zabda jhAjhA nathI. te saMvata 1512 athavA sana 1456 mAM racAyuM hatuM. A kAvya kadApi sarvoparI nahi haze, te paNa ghaNuM ja lokapriya che, ane gujarAtI strIone te bahu vahAluM lAge che. 6. tenA pachI tuLazadAsa, devIdAsa, viSNudAsa, zivAnaMda ane zivadAsanAM nAma TIpamAM Ave che. temanA graMthamAM sana 1558, 1562, 1598, 1601 ane 1617nAM varSa dIThAmAM Ave che. kavinA graMthamAM mArA dhAryA karatAM thoDA saMskRta zabda bhALavAmAM AvyA ane mane lAge che ke, uradu zabda te eke nathI. viSNudAsanA mukhya graMtha saMskRta rAmAyaNa ane mahAbhAratanAM gujarAtI bhASAMtara che. 7. tyArapachI premAnaMda bhaTa, sAmaLabhaTa, vallabhaTa, ane prItamadAsa thayA. temanI bhASAnI zuddhatA tathA temaNe ghaNAM pustaka racyAM che, e bahu vAtathI, teo gujarAtanA kaviyAmAM nAmAMkita gaNAyelA che. teo sana 167, 1725, 1734, ane 1782 mAM thayA. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 8. bIjA kaviyonAM nAma upara kahI gayA, te TIpamAM jovAmAM Avaze. 9. jIvatA kavinA graMthamAMnI kaI kavitA levAmAM AvI nathI. 10. keTalIka kavitA vakhANavA yogya che, temAM vizeSe karI kRSNarAma kRta garao che. temAM te kavie pite je samayamAM thayo te samayanuM varNana kareluM che. temAM sAla lakhI nathI, te paNa evuM UghADuM che ke, te gara pezvAnA rAjyamAM racAyo hato. 11. prastAvanA, kavio tathA temanA graMtha viSe je vicAra dazavavAmAM AvyA che, te kavi dalapatarAme pite darzAvyA che. vAste A kAvya dahananuM pustaka eka kharekharA dezathI racavAmAM AvyuM che. jema marAThI navanItane phelAva thayo che, te rIte A pustakane thaze, evo mane nizcaya che. 12. A pustaka taiyAra karavAmAM kavi dalapatarAma DAhyAbhAIe ghaNuM karI ATha mAsane badhe kALa re hate. maherabAna hopa sAhebanA "dhAravAmAM hatuM ke, AvA prakAranuM pustaka racavA sArU varnAkyulara sosAITI pAse hAthe lakhAelAM jUnAM pustako puSkaLa che. paraMtu tapAsa karatAM mAluma paDayuM ke, gujarAtI bhASAmAM jeTalAM pustaka chatamAM hatAM temane dazame bhAga paNa sosAITI pAse nahote. gujarAtanA saghaLA bhAgamAMthI hAthe lakhAelI junI copaDIo vecAtI levAnI, ane keTalIka copaDIo utAre karI levA sAruM UchItI levAnI agatya paDI hatI. keI kaI veLA junAM pustakanuM mo jevuM paNa kaThaNa paDatuM. jeTalAM junAM pustaka chatamAM che, teTalAMnI pratye kavi dalapatarAmane kadApI maLI na hoya te paNa emaNe eTalAM pustaka joyAM che tathA vAMcyAM che ke kAvya dehananuM nAma apAya evuM pustaka racavAne zaktimAna thAya. 13. me mAsanI rajAne bhAre ghaNekhare kALa A kAvyadehana tapAsavAmAM gayo hato. te pustakanA guNa saMbaMdhI tela karavAmAM mane berasada mizananA revareMDa josepha Telara sAhebe ghaNI sahAya ApI hatI. 14. te sAhebanA mata mArA matane anusare che ke A pustaka ghaNuM vakhANavA lAyaka che. gujarAtI akSara vidyAnA graMthamAM te eka 5gI pustaka thaze, lokapriya thaze ane lokamAM vAMcavAnI ulaTa vadhAraze. meherabAna hopa sAhebe tathA DepyuTI ejyukezanala inspekaTaree je copaDIo racI che te ane A kAvyadehana maLI, gujarAtI bhASAmAM sarasa sudhAre karaze." Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 15. meherabAna hAva sAhebe hAthe lakhAyalA kAvyadAhananI pahoMca kabula karatI vakhate kavi dalapatarAmanA zramanA peTAmAM temanA upara rU. 500) mekalyA. pahelA kAvyadohananI pahelI AvRttinI mAtra 1000) nakale chapAvI pragaTa karavAmAM AvI hatI, te thADA mAsamAM khapI gaI, tethI khIjI AvRtti karavAmAM AvI tenI 2000) nakalA chapAvI hatI. " vaLI sadarahu saMpAdana kArTImAM kavi dalapatarAmanuM daSTibindu jANavA samajavAne e be bhAgamAM je prastAvanA emaNe lakhI che, temAMnA utAre lakhANanA bhaye nahi karatAM, prAcIna kAvya sAhityanA abhyAsIne te beI javA vinati karIzuM.x e pachI sana 1875 mAM " kAvya sakSepa '" nAmathI gujarAtI kAvyadohananuM 3 ja pustaka me. DAyarekaTara sAhebanI AnAthI, rA. rA. mahIpatarAmanI dekharekha heThaLa kavizrIe ceAjyuM hatuM ane te badala emane rUA. 350 nuM pAritoSika ApavAmAM AvyuM hatuM. te pustaka bALabheAdha lipimAM chApavAmAM AvyuM hatuM ane tenI sarakAre 6000 prata kaDhAvI hatI, sana 1875nA rIporTanA zabdo vAparIe te "e pustakamAM phakta traNuja kaviyeAnI kavitA lIdhI che. temAM prathama gIradharakRta rAmAyaNamAMthI keTalIeka kavitA itihAsa dAkhala che, temAM asalanA ayeAdhyAnA rAmanI vAta che. te pachI lajjArAmakRta abhimanyunA AkhyAnamAMthI keTalAeka bhAga lIdhe che. te pachI zAmaLabhaTanA vividha viSaya tathA padmAvatInI vArtA saMkSepamAM lIdhI che. e vArtAmAM satiyA svayaMvarathI paraNelI e cAla dhaNe vakhANavA lAyaka che. emAM aTita zRMgAra rasa nathI paNa yogya rIte zRMgAra rasa che. e traNe kavionI kavitAmAMthI dhamane lagatAM vAkyA tathA adhaTata zRMgAra rasane lagatAM vAkyA AmAM lIdhAM nathI. mATe e pustakanuM nAma ' kAvya saMkSepa ' rAkhyuM che. ": uparanAM vAkyAmAM vikToriyana yuganA dhama nIti ane zRMgAra rasa viSe je vicAro pravartatA hatA tene sApha paDadhAja saMbhaLAze. * gu. va. seAsAITIneA vArSika rIporTa sana 1860 thI 1864, pR.7 thI 19 * jIe " gujarAtI kAvyadAhana " sana 1889 nI bIjI AvRtti. huM jue gu. va. seAsAITInA rIpA sana 1875, pR. 9-10. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 gujarAtI bhASAnuM vyAkaraNa keIpaNa bhASAne abhyAsa karavAne tenuM vyAkaraNa ane zabda kepa Avazyaka che ane hindanI bIjI bhASAomAM e kAma prAraMbhamAM upADI levAmAM AvyuM hatuM ema te bhASAomAM chapAyelA zabdoSa ane vyAkaraNa graMthe parathI joI zakAya che, paNa ApaNe ahIM e kAma paddhatisara bahu moDuM upADI levAmAM AvyuM hatuM. cheka sana 1860 thI 1864 nA rIporTamAM ena. sekreTarI asaMtoSanA udgAra kADhe che ke "gujarAtI bhASAmAM sarasa vyAkaraNa thayuM nathI ane zabada kepanuM nAma zobhe evo keza hajI lagI banAvavAmAM Avyo nathI."+ A zabdo DirekaTara opha pablIka InsTrakazananA kAne, jANe ke pahoMcyA na hoya tema mI. hAva te pachI sAITIne rUA. 500 nI rakama gujarAtI bhASAnuM eka saMpUrNa vyAkaraNa racAvavAne soMpe che ane AvA mahoTA kArya mATe ATaluM pAritoSika puratuM nathI ema mAnIne sosAITIe tenA phaMDamAMthI rU. 500 bIjA umerI te kAma reva. mI. je. vI. esa. Telarane rUA. 1000 nuM InAma TharAvI saMpyuM hatuM, je lekhake chapAvI prasiddha karyuM hatuM. tenI upayogitA viSe eTaluM ja kahevuM basa thaze ke adyApi e viSayamAM te eka pramANabhUta pustaka lakhAyuM che, ane rA. bA. kamaLAzaMkare navuM vyAkaraNa racyuM tyAM sudhI eja ekaluM pustaka pAThya pustaka tarIke vaMcAtuM-vaparAtuM hatuM. "gujarAtI sAhityanA vadhu mArga sUcaka staMbha' e pustakamAM dI. bA. kRSNalAlabhAIe, lekhaka ane emanA pustaka viSe je zabdo vAparyA che te akSarazaH sAcA che, ema kahevuM joIe. teo lakhe che: "gujarAtI sAhitya je je aMgrejonuM RNa thayuM che, temAM sva. sapha vAna semarana Telara agrasthAna le che. emane e bhASA temaja e bhASAnA sAhitya pratye prema hata; ane e ubhayane abhyAsa pate eka ziSTa vidyArthI tarIke vivecaka dRSTie karyo hato. A abhyAsane pariNAme emanuM gujarAtI bhASAnuM vyAkaraNa" (nAnuM temaja moTuM sana 1867) ane dhAtuSa e banne sAhityanA anveSaNamAM staMbharUpa gaNAya che." + gu. va. saMsAITIne sana 1860-64ne rIperTapR. 16. * gujarAtI sAhityanA vadhu mArga sUcaka staMbhe, pR. 20,21. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 vaLI e videzI vidvAnane ApaNI gujarAtI bhASA mATe kevuM mamatva ane prema hatAM e emanA nIcenA udgArA parathI spaSTa thazeH sAmaLAdika gujarAtI kavionA graMthamAM jIve. tuke tuke AyAsanAM pramANu dekhAya che. maneAyatna karyAM pUrve gujarAtI kAcI dekhAya paNa pachI kharI pAznI jaNAze. yatnakArI adhurA te tenI bhASA paNa adhurI; paNa je vAparanAranA yatna saMpUrNa / gujarAtI paNa saMpUrNa; hA, saNagArelI paNa dekhAya, gujarAtI, Aya`kulanI, saMskRtanI putrI, ghaNI utkRSTa bhASAenI sagI ! tene koNa kadi adhama kahe.' "" 66 66 prabhu ene AzirvAda dejo. juganA aMta lagI enI vANImAM savidyA, sadnAna, sahanA sukhedha ho, ane prabhu karyAM trAtA, zodhaka enuM vakhANu sadA suNAvajo. " sana 1867 mAM e vyAkaraNa prasiddha thayuM tyAre ene ha pUrvaka vadhAvI levAmAM AvyuM hatuM ane te varSoMnA " buddhiprakAza" mAM tenI samAlocanA karatAM graMthakartA viSe je kahevAmAM AvyuM che te jANavA jevuM hAine, teTalA bhAga ahi ApIe chIeH gUrjaradezamAM paNa nhAnAM vyAkaraNa thatAM thatAM havaNAM mADhu Telara vyAkaraNa thayuM che. Telara sAheba yadyapi IMgreja che, paNa temaNe gUjara bhASA viSe vadhAre jJAna meLavyuM che. e sAheba lATIna jevI meTI ghaNI bhASAo jANe che, tathA bhASAonAM vyAkaraNAnAM mULa tatva samaje che; teNe karIne gurjara bhASAnA vyAkaraNamAM emaNe vyAkaraNanA mULatatva jaNAvyAM che. Telara vyAkaraNa vAMcanArAone vyAkaraNa saMbadhI jJAnamAM ghaNAja vadhAro thaze. gUrjarabhASA mULa sa MskRta vikAra pAmIne thai che. e vAtanuM Telara sAhebane sArUM jJAna che, tethI temaNe potAnA vyAkaraNamAM saMskRta uparathI gujarAtI zabdo thayAnAM udAharaNa ghaNe ThekANe lakhyAM che. IMgreja lokomAM eka mATe sadguNa e che ke, je jaNa je kAmane! AraMbha kare che, te jaNu te kAmanI parisamApti lagI temAM maDayo rahe che. Telara sAheba ghaNA varSathI taLa gujarAtamAM rahe che, ane gujarAtanA lokonA paricayathI temaNe gujarAtI bhASAnuM jJAna saMpUrNa meLavyu' che. e sAheba je veLAe gujarAtI bhASAmAM khele che, te veLAe kAI jANe je A te gujarAtI ja che paNa paradezI che * TelaranA ' gujarAtI vyAkaraNa 'nI prastAvanA-trojI AvRtti, 1893, 66 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 e bolavA uparathI kAMI bhinna bhAva jaNAto nathI. vaLI e sAhebe gujarAtI bhASAnA gadyapadyAtmaka aneka graMtha vAMcyA che. jUnI gujarAtI ane navI gujarAtI bhASAnA bheda paNa pote samaje che. vaLI te piMgaLa viSe sAruM samaje che, ane gujarAtI bhASAmAM kAvya kare che. phArasI bhASAnA zabda lIdhA vinA pote zuddha gujarAtI bhASAmAM lakhI jANe che. hasya dIrdhAne bheda paNa pite samajIne lakhe che. e sAheba bhASAzAstra viSe ghaNuM jANe che, mATe te saMskRta prAkRta ane gujarAtI bhASA jANanArA gujarAtI vidvAnane te ghaNuM cAhya che." dhAtu saMgraha bhASAnA abhyAsamAM madadagAra thaI paDe evuM bIjuM mahatvanuM pustaka, emaNe lakhyuM te "dhAtu saMgraha" nAmanuM hatuM. A pustaka racavAmAM emane zAstrI vrajalAla kAlidAse kimatI ane puSkaLa sahAyatA ApI hatI. vastutaH e baMnenA ekatra prayAsa ane abhyAsanuM e phaLa hatuM. zAstrI vRjalAla racita be pustaka "utsargamALA" ane "gujarAtI bhASAne ItihAsa" e viSe pUrve kahevAmAM AvyuM che. saMsAITI sAthe emane saMbaMdha gADha hatA. kavi dalapatarAmanI gerahAjarI daramiyAna emaNe Asi. sekreTarI tarIke kAma karyuM hatuM. "buddhiprakAza" mAM emanA lekha niyamita chapAtA ane "zabda saMgraha" nA kAmamAM emane rokavAmAM AvyA hatA, eTale ke koI paNa prakAre emanI vidvattA ane jJAnane lAbha levAto hata; ane kavi dalapatarAme " AvA zAstrIo virala che, ema kahevAmAM mAtra satya. uccAryuM hatuM." emanI kRtio vAMcatAM ja vAcakanI pratIti thaze ke ApaNuM prAcIna gujarAtI bhASAnuM emanuM jJAna jema bahoLuM tema uMDuM hatuM ane te samayanI sAdhana sAmagrI vicAratAM, emanI vidvattA mATe jarUra mAna udbhave; yunivarsiTInI parIkSA mATe te pustake nimANa thAya, eja tenI uttamatAnuM pramANapatra che. khare, gujarAtI bhASAnA abhyAsa mATe emanAM pustake mArgadarzaka miyArUpa che; ane Aje paNa zAstrInI kakSAmAM mUkI zakAya evA gaNyA-gAMDyA vidvAne maLaze. prastuta dhAtusaMgraha taiyAra karAvavAmAM sAITIne Azare rU. 1200 nuM kharca thayuM hatuM ane e kharca sosAITI upADI laI zake evI tenI + "buddhiprakAza'- sana 1867, pR. 48-49. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nANAMsthiti nahotI. tethI keLavaNI khAtAnA vaDAne vinaMti karatAM, sara e. grAnTa rU. 600 madadamAM ApI, te pustaka sarakAra taraphathI prakaTa karavAnuM mAthe lIdhuM; nahi te sekreTarI jaNAve che tema, te "ApaNuM (sosAiTInI) zakti uparAMtanuM thaI paData." A te konA taraphathI, zA saMjogamAM ane kevI rIte e pustaka lakhAyuM ane chapAyuM, tenI vAta karI, paNa tene viSaya, kevA prakArane hatA, tenuM nirUpaNa kayA dhoraNe thayuM hatuM, e badhuM jANavA sArU reva. mI. Telare, e pustakanI hAthaprata kamiTIne mokalI ApatAM je rIporTa karyo hato, tenuM vAcana upayogI thaze. tene paricaya karAvatAM teo lakhe che - tamArI agADI raju karelA pustakanuM nAma dhAtusaMgraha pADyuM che. saMskRtamAM ane uttara hiMdustAnanI dezI bhASAomAM dhAtu ke mULanA nAmathI jaNAvelA tamAma zabdone kakkAvArI pramANe goThavela samudAya che. gujarAtI vidyArthIone mATe taiyAra karele Avo graMtha che nahIM, teTalA mATe temane phAyado thaye nathI mATe A pustaka e khoTa pUrI pADavAnA IrAdAthI myuM che. dhAtusaMgrahamAM ApelAM mULa Azare 2400 che. je rIte ame A bAbatamAM pakaDI che te nIce pramANe prathama-mAtra mULa ApyAM che. bIjuM:-je gaNane dhAtu hoya te gaNa batAvyo che. je dhAtu be ke vadhAre gaNamAM vaparAyo haze to dareka gaNa spaSTa rIte jaNAvyuM che. A taphAvata vAraMvAra mAtra gaNamAM hoya che, kemake rUpanA taphAvatathI zabdArthamAM kAMI pheraphAra thatuM nathI, paNa kaI kaIvAra gaNanI sAthe artha paNa judo paDe che. ane A ja taphAvatane lIdhe judA judA gaNa batAvavAnuM ghaTArata gaNavAmAM AvyuM che. trIjuM: -dhAtunA nAma jaNAvelA che. te ceAthuM:-hiMdustAnanA vidvAne je rUpa vApare che te rUpamAM artha ApelA che. tyAra pachI gujarAtImAM bhASAMtara Ave che. keTalAka phAyadA saMpAdana karavAnI umedathI A rIta pakaDI che; ane jema tema karI ApelA mAyanAne mATe AdhAravALI asala rIta darasAvelI che. A dezanI asalanI vidvattA ane hAlanA keLavaNInA yane vacceno saMbaMdha sthApita Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1ra7 thaelo che. ane hiMdustAnanA bIjA bhAgomAMnA vidyArthIo sAthe vahevAra sugama karyo che, kemake A amuka rUpamAM june artha sAthe dhAtu hiMdustAnanA tamAma bhAgamAM vidvAna svadezIonA jANyAmAM che. uttara hiMdustAnanI dezI bhASA ane saMskRta bhASAnAM mULa saMbaMdhI rUpe sAthe gujarAtIne mukAbalo sela kyamAM Avyo che. ane je niyamathI hAlanI gujarAtI bhASA thaI che te niyame khulA karyA che. pAMcamuM -udAharaNa (a.) dareka dhAtune ochAmAM ochA eka dAkhalo tenI lagAyata Ape che. sarakhApaNAne mATe trIjo purUSa, eka vacana, sAmAnya rUpa, ane vartamAnakALa sarva ThekANe pasaMda kare che. A pasaMdatAne mATe vadhAre kAraNa e che je dezI vyAkaraNamAM Apela ghaNe sAdhAraNa dAkhalo che. A sAdhAraNa dhAtu bIjA dAkhalA vinA rahevA dIdhA che. (ba) jyAre dhAtu sAdhAraNa hoya che tyAre temAMthI nIkaLelAM keTalAMka nAma ApyAM che. A nAma sAdhAraNa rIte traNa ne vakhate cAra rUpamAM dekhAya cheasala saMskRta jUnuM prAkRta (pachInuM prAkRta vAraMvAra apabhraMza che.) ane cAlatI gujarAtI. hAthanAM lakhelAM pustakamAM A zabdanI vacce barAbaranuM cinha (8) mukeluM che. vaLI nIce lAla lITI derI gujarAtI sArI peThe judI pADI che. je eka zabdanAM A judAM judAM rUpa judAM judAM bIbAMthI chapAya te vAMcanArane sutara paDe. paNa A thakI A pustaka chApavAnuM kAma muzkela paDaze, kemake hiMdustAnanI akSaramudrAo pADavAmAM eka ja lITImAM judA judA akSare chApavAmAM thoDuM ke bIlakula lakSa devAtuM nathI. koIne A cepaDImAM jotAM vAMta mAluma paDI Ave evI eka aDacaNa che, paNa thoDo vicAra pahoMcADe te dUra thaze. je dhAtuo uparathI sAdhAraNa gujarAtImAM kaI paNa zabda nikaLI Avyo nathI evA keTalAka dhAtu A pustakamAM ApyA che; paNa A pustaka taiyAra karavAmAM gujarAtI bhASAne boLA vistAramAM ApaNe gaNavI paDI che. A bhASAnI prAcIna madhya saMbaMdhI vidyAmAM sAdhAraNa upayogamAM nA AvatA zabdo puSkaLa che. dhAtunuM pustaka" A asAdhAraNa zabdonA bhAyanA jANavAmAM madada karaze. vaLI gAmaThI bhASAmAM tarehavAra zabdo puSkaLa che, temanAM mULa dasturanI rUIe se vasA dhAtumAM mAlama paDaze. prAMtanA, ke kavitA saMbaMdhI zabdomAM koIne amAre visArI mukavA na joIe. kemake amane khabara nathI ke Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ temAMnA keTalA zabdo zuddha gujarAtImAM AvavAnA nahIM. temaja keTalAka aprasiddha dhAtuonA lopa karavA, ke najara taLe kADhI nAkhavA, e ame vyAjabI dhAratA nathI; kemake eka tarapha padya saMbaMdhI vidyAnuM ane bIjI tarapha prAMtanI bhASAonuM ApaNuM jJAna eTaluM thoDuM che ke ApaNane khAtrI thaI zakatI nathI ke keI amuka dhAtu uparathI A bhASAmAM ke zabda nikaLyo nahIM hoya, teTalA mATe tamAma svIkArAelA dhAtuonI pUrNa yAdI gujarAtI vidyArthIone jaNAvavI, ane gujarAtI bhASA saMbaMdhI darekanI kIMmata mukarara karavAnuM bhaviSyanA zedha upara rAkhavuM e amane sAruM lAgyuM. gayAM ceDAM varSamAM gujarAtI vidyAe bhAre DagalAM bharyo che, ne ati utAvaLathI te vidyA vadhaze evI khAtarI thAya che. A bAbata parathI evuM lAge che ke A pustakamAM ApyA che evA dhAtune saMgraha vicAravaMta gujarAtI lakhanAra ane vidyArthIne upayogI paDaze, kemake vaparAtA aprasiddha zabdonA mULa ane so vasA zuddha artha nakkI karavAmAM teo madada karaze, ane hameza sudharatI bhASAmAM taMgIne lIdhe temane je navA zabdonI jarUra paDaze te zabdo temane sujhI Avase jeo evo mata dharAve che ke ke parAyA zabdo bhASAmAM dAkhala na karavA, temanA matane huM kevaLa nathI. paNa hiMdu bhASAmAM parAyA zabdonA zuddha upayoga dAkhala karavA ? e keTaluM badhuM muzkela che ? evuM jyAre koIne lAge che, tyAre bhASAnA zabdone sAdhAraNa samudAya je mULa uparathI nikaLyo che, te mULamAMthI nIkaLanArA zabdo vAparavAmAM sAre lAbha levAno mata dharAvavAnI tenI marajI thaze. vaLI A khajAnAmAMthI nIkaLelA navA zabdo pArakI bhASAnA mULa uparathI nIkaLanArA zabdo karatAM vadhAre jaladIthI bhASAmAM dAkhala thaI zake che." gujarAtI zabda saMgraha. gujarAtI bhASAne zabdoSa racAvavAne abhilASa mI. phorbasane sAITI sthApI te samayathI hate. pahelA varSanA rIporTamAM prAcIna kAvyonI nakala utarAvavA viSe ullekha karatAM, emaNe zabdakoSa mATe tenA upayoga para bhAra mUkyo hato. A rahyA emanA zabdaH " The person employed in taking charge of the gu, va. se. ne sana 1898-19 ne rIporTa, pR. 6, 7, 8. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 library is also at work in copying the old manuscripts, which contain the only real Guzaratee in existence and which must eventually prove of the highest value, when as I hope we shall be enabled to cause the compilation of a Dictionary. "x ane A kArya mAtra eka zubhecchAmAM ja samAI rahyuM nahotuM; kemake sana 1851 nuM kAmakAja nAMdhatAM kavi dalapatarAma jaNAve cheH " hAthanAM lakhelAM pustakA zAmaLa bhaTanAM ATha, narasiMha mahetAnAM ArDa, eka lajjArAma bhaTanAM gIteAnuM tathA khIjAM cha te racanAra kavienA nAma vagaranAM, e rIte 23 pustakA e varasamAM lakhAyAM. te nAma vagaranAM pustakAmAM rAmAyaNa tathA bhAratanI sArI gujarAtI bhASAmAM kathAo che.'" vArSika rIpArTImAM sekreTarI vaLA lakhe che ke evAM pustakono saMgraha karavA ghaNA jarUranA che. kemake eka teA te pustakA lokone vAMcavA maLe ane temAMnA zabdo ekaThA karIne gujarAtI koza thaI zake. kAzane mATe 6000 zabdono tA saMgraha karelA che; ane kAzanuM saMpUrNa pustaka karavAne teA keTalAMka varasa oie. evuM pustaka banAvavAnAM sAdhanAnA saMgraha karavA e sAsaTInI AchI pharaja nathI. jyAre evuM pustaka taiyAra thaze, tyAre sAsaiTInAM kAmanuM eka saMbhAraNuM raheze ane je loko sesaTInA kAyadA jANatA nathI temane paNa mAlama paDaze. (te vakhate sArsaTInA AsisTaMTa sekreTarI zA. maganalAla vakhatacaMda hatA. teo zabdo ekaThA karavAnuM kAma karatA hatA.) sana 1854 mAM e zabda saMgrahamAM 9000 zabdo ekaThA karyAMnI noMdha maLe che; paNa sana 1864 nA rIporTamAM pUrve jaNAvI gayA pramANe eka sArA kAza ane vyAkaraNanA abhAva mATe sekreTarIe kheda darzAvI te kAma mATe eka moTuM phaMDa ubhuM karavA mAgaNI karI hatI; ane te varSanI vArSika sabhAmAM ugharANuM thatAM eka sArI rakama TIpamAM bharAI hatIH paraMtu te nANuM meLavavAmAM vidyaba thayA hoya ke te bharAyeluM nANuM maLyuM nahi hAya, game te kAraNa hA, paNa sana 1865-66-67 nA rIporTamAM te sabaMdhamAM nIcenAM vAkye najare paDe cheH * Report G. V, Society, 1849, page 9. * * buddhiprakAza 'sana 1878-pR. 30 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 " amArA chellA rIpoTa vAMcatI vakhate khuzI sAthe ame jAhera karyuM hatuM ke lavAjamanI meATI rakama bharAi che, ane evI umeda rAkhavAmAM AvI hatI ke eka gujarAtI bhASAnA sArA ane pUrNa koza ke jenI ghaNI taMgI che te racavAnA AraMbha karavAne amArAthI banI zakaze, paNa jaNAvavAne dIlagIra chIe ke je bhAre rakama maLavAnI amane AzA maLI hatI te rakama AjasudhI nahI maLavAthI kAza karavAnI bAbatamAM ame kazuM karI zakyA nathI; ane jevI rIte mareThI bhASAnA koza sarakAre karAvyA tevI rIte gujarAtI bhASAnA kozanI taMgI purI pADavAnuM kAma sarakAra upara amAre nAMkhavuM paDe che. "x A viSe vadhu mAhitI khIjA vanA eTale ke sana 1868 nA rIpoTa mAM evI maLe che ke " mAjI ATiMga ejyukezanala InspekaTara te--byulara sAheba sosAITInA lAipha membara thayA che ane sAsAiTIe ghaNA kALathI dhArelA gujarAtI kAza zarU karavAmAM te calAvavAmAM eu sAhebanI bhAre mada sAsAITIe gaNI hatI; paraMtu tenA maMdavADathI tathA hindustAna cheDavAthI te kAma mUlatavI rAkhavAnI jarUra paDI che. paNa temaNe lakhavAnuM tathA ane teTalI madada ApavAnuM vacana ApyuM che." te pramANe hindamAM te pAchA AvyA bAda gujarAtI kAzanuM kAma hAthamAM levAmAM AvyuM hatuM. sana 1871 mAM vArSika sAmAnya sabhAmAM emaNe ja kAza viSe TharAva raju karyAM hatA keH-- gujarAtI kAza vAste zabdo ekaThA karavAnuM je kAma sosAiTImAM cAle che tene tapAsa rAkhavAne eka sakha kamITI TharAvavI; temAM mI, skoTa sAheba ane DAyarekaTara opha pabalIka InsTrakazana sAheba je epIsarane nIme te ane maLIne tene tapAsa rAkhe. 66 39 te pachInA vArSika rIporTamAM e kAmane AgaLa vadhArA (pregresa) nIce mujaba jaNAvyA che: 66 sana 1870 nA DIsembaramAM gujarAtI zabdone mATe kAza racAvavAnA vicAra karyAM hatA tenuM kAma hAla ThIka cAle che. A sAlamAM kAvyadohananAM e pustakAmAMthI zabdo kADhayA te Azare 11000 nIkaLyA che + gu. va. sA. ne sana 1865-66-67 no rIpeATa, pR. 7. * gu. va. sA. nA rIpA, sana 1869, pR. 12 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 ane 72 nI sAlamAM premAnaMda kRta dazama skaMdha vageremAMthI zabdo kADhavAnuM kAma cAlaze. e kAmamAM AsisTaMTa sekreTarInA tAbAmAM e kArakuno ApyA che. tenA pagAranA dara mahIne rU. 20 tathA kAgaLa kharce Azare rU. 3 thAya che te meherabAna DAkTara byulara sAheba-ejyukezanala InspekaTara sAheba taraphathI maLyuM che. "SS Aje varSe 4421 navA zabdo dazama skaMdha, dayArAmakRta kAvyasaMgrahe, sAmaLakRta suDAmAMterI ane gIradharakRta rAmAyaNamAMthI umerAyA hatA, ane trIje varSe khIjA pacIsase zabdo vadhyA hatA; te sAthe ema darzAvAyuM che ke tenA kharcAmAM sarakAre rU. 180 ane DA. kyulare padaranA rU. 125 ApyA hatA. sana 1874mAM e zabdasaMgraha kula 24921 zabdone thaye| hatA ane sana 1875 mAM 2000 navA zabdo temAM saMgrahAyA hatA; paNa te pachI e kAma aTakI paDe che. eja varSoMnA rIporTa mAM jaNAvAyuM che ke, 66 te khAtAmAM (kAza ) je kArakuna rAkhavA paDelA tenuM tamAma kharca meheraAna jI. byulara sAhebe tathA DAyarekaTara opha pablIka insTrakazana sAhebe ApeluM che, mATe e zabdo byulara sAhebane soMpavAmAM Avaze. " vaLI sana 1876 nA rIporTa mAM te viSe vadhumAM evI hakIkata maLI Ave che ke, " te sAhebane evA vicAra che ke, eka kamiTI harAvIne te zabdo upayAgamAM laine kAza racAvavA; te temanI ogavAI Avaze tyAre karaze. " kAzanu kAma A pramANe DelavAyu tenI vadhu koi noMdha e pachInA vArSika rIpoTa mAM kAI sthaLe maLatI nathI. cheka sana 1893 sudhI pahoMcIe chIe tyAre beDI-praznanI carcA thatAM kamiTIne zabdasaMgraha prathama karavAnI jarUra lAge che ane buddhiprakAzamAM zabda lakhI meAkalavAnI jAhera khabara ApI, e zabdasaMgrahanuM !!ma navesara upADI levAne te nirNaya kare che, ema te varSanA rIporTa parathI samajAya che. A prazna kamiTI samakSa kevA saMjogamAM AvyeA, kAnA taraphathI te upasthita thayA, enI kAMi mAhitI maLatI nathI; paraMtu sana 1898 nA rIporTamAM evuM lakhANa kareluM che ke, gujarAtI bhASAnA zabdonI joDaNI SS gu. va. sA. ne sana 1871 nA rIpeA', pR. 2 * gu. va. seA. ne sana 1876 nA rIpeA', pR. 5 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 mukarara karavAnA hetuthI gujarAtI zabdasaMgraha karavAnuM kAma keLavaNI khAtAne meherabAna DirekaTara sAhebe saMsAITIne soMpyuM che, ane vadhumAM evI rImArka karelI che ke e zabda saMgraha para anya vidvAnonA lakhAI AvelA aMbhiprAya lakSamAM laIne chevaTanI joDaNuM sasAITI taraphathI nimelA be ane keLavaNI khAtA taraphathI namelA be, ema cAra gRhanI kamiTI mukarara kare. e kamiTImAM nIcenA cAra gRha nimAyA hatAH rA. bA. lAlazaMkara umiyAzaMkara 2. rA. ramaNabhAI mahIpatarAma rA, sA. mAdhavalAla harilAla desAI | ( prinsipAla TreniMga kaoNleja). rA, ra. jamiyatarAma gaurIzaMkara zAstrI (vAIsa-prinsipAla TreniMga kaeNleja ). e ja varSamAM upara nirdeza karela zabda saMgraha-cAra khaMDamAM, DemI ATha pejI 258 pRSTanAM-sosAiTIe chapAvI, tenI prate vidvAnone abhiprAya arthe mokalI ApI hatI. A viSayane ahiMthI choDIzuM; kemake prathama khaMDa mATe je kALamaryAdA bAMdhI che, tenI sImAbahAra A vRttAMta che. vizeSa hakIkata bIjA khaMDamAM yogya sthaLe ApavAmAM Avaze. paNa A prakaraNane purU karatAM pahelAM eka muddA para ame jarUra bhAra mukIzuM ke sarakArI keLavaNuM khAtuM saMsAITI jevI sAhitya ane jJAna pracAranuM kArya karatI sArvajanika saMsthA sAthe cAlu sahakAra kare, tene hamezAM Arthika madada Ape, tenI sAhitya ane vidyAne lagatA mahatvanA praznamAM salAha ane abhiprAya le, te ubhayanA ekatra prayatnathI je pariNAma nipaje, te jarUra lapakArI ane pragatimAna thaI paDe, temaja tenuM kArya sarasa ane saMgIna thAya; jenAM pratyakSa pramANe upara nedhelI hakIkatamAMthI maLI rahe che. eka lekhake sAcuM ja kahyuM che ke - vinA sahakAra nahi udhAra." Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prakaraNa 14, vidyAbhyAsake maMDaLI. maMDaLI maLavAne cAla ApaNAmAM asalathI nahIM ja, paNa devayoge karIne cheDAeka divasa thayA AvI maMDaLI maLavAne saMpradAya nikaLyo che, tethI huM ghaNe AnaMda pAmyo chauM." (narmagadya, pR.1.) " vidyAbhyAsaka nAmanI, bharatA sabhA hameza; - bhalAM bhalAM bhASaNa thatAM, vidhavidha viSaya vizeSa." (dalapata kAvya, bhA. 1, pR. 309 ) - sesAITI sthapAI te arasAmAM eka pustaka vRddhi karanAra maMDaLI nIkaLI hatI, tene Azaya lokopayogI pustaka pracAramAM ANavAne hate. teNe zilAchApamAM chApelAM pustakonI koka koka prata prApta thAya che paNa e maMDaLI vize eTalIja mAhitI maLI Ave che ke te ubhI karavAmAM rAvasAheba bhogIlAla prANavallabhadAsa, mahetAjI tulajArAma ane Ajama rAmaprasAda lahamIrAma vagere gRhastho sAmela hatA, ane emaNe amadAvAdamAM pahelavaheluM zIlApresa AkyuM hatuM.x te pachI "buddhiprakAza" nAmanuM eka maMDaLa astitvamAM AvyuM hatuM ane e maMDaLane "buddhiprakAza" mAsika sana 185bhAM kADhavAnuM mAna ghaTe che.khare, e kArya emanuM eka sAhasa hatuM, kemake te emanI guMjAsa bahAranuM hatuM. paNa te mAsika jhAjhuM TakeluM nahi, deDheka varSamAM baMdha paDayuM hatuM. paraMtu Igliza skulanA heDamAstara rA. sA. bhogIlAlabhAInI preraNa ane madadathI "vidyAbhyAsaka" nAmanuM maMDaLa nikaLyuM hatuM, tenuM kAmakAja utsAhabharyuM, gatimAna ane saMtoSakAraka nivaDayuM hatuM. kevA AzayathI e maMDaLa prathama ubhuM karavAmAM AvyuM hatuM tenI vigata nIce pramANe maLI Ave che. - "A sabhA atrenI aMgrejI skulanA mAcha mAstara rAvasAheba * jue, buddhiprakAza, sana 1864, pR. 4. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 bhAgIlAla prANavallabhadAsanI menatathI tA. 2 jI mAhe phebruArI sane 1851 te rAja sthApavAmAM AvI tyAre te temAM aMgrejI skulanA vidyArthIo phakta sabhAsada hatA. temane nibadha lakhavAnA ane bhASaNa karavAnA abhyAsa thAya eja (hetuthI) mukhyatve karIne e sabhA sthApI hatI, te pachI gujarAtI sarakArI nizALAnA mahetAjIe paNa temAM dAkhala thayA, te sabhAnuM kAma vadhatuM gayuM; " eTaluM ja nahi paNa teNe baMdha paDI gayaluM " buddhiprakAza " mAsika pAchuM cAlu karyuM hatuM, ane sana 1854 mAM keTalAka yaMtrA maMgAvavAne sAsATI pAse madada mAgatAM tene rUA. 50 akSIsa ApavAmAM AvyA hatA. te vakhate jAhera vyAkhyAna vagere e maDaLanA Azraya heThaLa apAtAM hatAM ane tenA kAmakAjamAM sAsAITInA mukhya saMcAlaka mI. TI. bI. kasi jee hAiskulanA heDamAstara hatA, khAsa rasa letA hatA. eka rIte tenI pravRtti sosAiTInA kAnI pUrtirUpa hatI. buddhiprakAzamAM tenA sadhaLA vRttAMta chapAtA hatA. e maMDaLanI sabhAe zarUAtamAM iMgliza skulanA makAnamAM maLatI ane pachIthI himAbhAI insTITayuTa baMdhAtAM jAhera sabhAonuM te eka kendrasthAna thaI paDayuM hatuM. dareka jAhera saMsthAmAM bane che tema enI pravRtti paNa eka samaya maMda paDelI ane nirAzA chavAyalI, tenuM rasika byAna tenA sekreTarIe vidyAbhyAsaka sabhA ane tenI arajI" e nAmathI karyu che. tatkAlIna paristhiti jANavAne te vana upayAgI che. temAMthI maMDaLa viSe paNa keTalIka upayAgI mAhitI prApta thAya che. 66 haze, ke gaye phere bharAI nAAtI. cheka avara sudhI rahyA vidyAbhyAsaka sabhA ane tenI arajI. " sarve zrotAjano mAMhethI ghaNAkharAne mAluma phakta daza bAra sabhAsadeA AvelA hatA, tethI sabhA sADA sAta vAgI gayA pachI nirAza thaine huM ghera gayo. rastAmAM jatAM tareha tarehanA vicAro AvavA lAgyA, te phakta eka e eTaluMja nahi, paNa pathArImAM jatA sudhI e vAta mArA dilamAMthI gaI nahi. vAre vAre eja vicAro Ave ke sabhA zuMbhAgI paDaze ? Akhare nizcaya thaye, ke nA nA ema te zuM thAya. AvI rIte mana sAthe gaDabhAMga thavA lAgI, UMdha kyame karI Ave nahi. ghaNI rAta gayA.. pachI mArI AMkha maLI ke turata svapna AvyuM, temAM koI strInI AkRti mArI * buddhiprakArA, sana 1859, pR. 57. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 najare paDI. tajavIja karI to mAluma paDayuM ke vidyAbhyAsaka sabhA potAnuM svarUpa dhAraNa karIne mArI pAse AvI che, teNe mArI sukhasAtAnI khabara puchI. temaja meM tenI puchI; tyAre kligIrIne! dekhAva dhAraNa karIne javAba ApyA ke, mArI khabara teA tane mAlama ja che teA, hAlamAM mArA behAla thayA che te sauMnA jANavAmAM ja che. jyAre mAro janma thayA tyAre mArA sabhAsadoe sArA pyAra jaNAvyA hatA paNa emAM kAMI navAi jevuM nathI. khALaka kAne khAra che; jene kazuM saMtAna nathI hotuM te vAMjhiyuM kahevAya che, tethI te sukhI che, evuM pAte tathA khIjAM kAi paNa mAnI letuM nathI. keTalAeka loko savAranA praharamAM UThIne vAMjhiyA mANusanuM me!hu jotA nathI, evuM vAMjhiyA mANasane halakuM gaNe che, te uparathI jaNAI Ave che, ke samajI ane esamaju mANasAnA manamAM bALakaneA pyAra ghaNA hAya che. je kAi gAmamAM athavA zaheramAM sabhAnA janma thaelA nathI hAtA, te paNa vAMjhiyuM kahevAya. te gAma athavA zaheranI AbarU sArI kahevAya nahi. amArI jAtanA janma sivAya sudhArA thavA ghaNA muzkela che. A zaherane peTa A vathI mArA janma thayeA che, teTalAmAM meM mArI zakti pramANe kAyade karyo haze; teA paNa je karavuM joie temAMnuM kazuM thayuM nathI, ene doSa mAre zira nathI. mane UcheranArAe mArI pachavaDe ghaTatI mahenata nahi kare te emAM huM zuM karuM, mAre ko ilAja nathI. samaju mANasa te mArA nAmane deSa deze nahi, paNa mane UcheranArAone deze. mArA junA UcheranArAomAMthI keTalAeke vAjabI kAraNane lIdhe mane dekhAva ApavA adha karyAM che, paNa keTalAekAe memunAsaba mArA tyAga karyo che e jevuM mane khATuM lAge che evuM khIjuM ekakeH lAgatuM nathI, A kAraNe karIne huM ghaNI vAra pAMgaLA thaI hatI, paNa Izvara kRpAthI sArA vaidyo maLI AvyA tethI mArUM pAMgaLApaNuM maTavA AveluM che paNa bIka lAge che ke, auSada UpacAra temanA taraphathI sArA cAlatA nathI eTaluM ja nahi, paNa keTalAeka tA mArI pAMgaLInI khabara jevA keAI vAra paNa dekhA detA nathI. are mArA sekreTarI ! mArI pAse rANAM rAvAnI kAMI jarUra nathI.huM tane lakhAvuM te pramANe lakhIne mArI eka arajI taiyAra kara, ane te sabhAsadonI hajIramAM vAMcI saMbhaLAva. pachIthI je thAya te kharUM. upara pramANe vAtacIta thayA pachI nAce lakhelI arajI teNIe lakhAvI pachIthI alApa thai gaI. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arajI Ajama meherabAna, kadaradAna, nekanAma. (ItyAdi je kitAbo ApIza te ochA che.) sabhAsado ane zrotAjanenI janAbamAM, arajadAra vidyAbhyAsaka sabhAnI salAma digara araja e che je hAlamAM mArI nava varSanI ummara thavA AvI, temAM zuM zuM thayuM te viSenI vAta mArA janma caritranI judI judI cepaDIo uparathI mArA sana 1858 nI sAlanA riporTamAM jaNAvI che, tethI bahAM te vAta dAkhala karIne tamAro amulya kALa rokavA durasta dhAratI nathI. mane je khalela pahocelAM che te ghaNAkharAnA jANavAmAM che. huM vacce pAMgaLI thaI gaelI hatI, paNa gaI sAlamAM sArAM thavAne samaya Avyo hato, mane sArI peThe sAMbhare che ke mArI mulAkAta levA e sAlamAM sarAsarI 108 mANasa AvatuM hatuM. ochAmAM ochI saMkhyA 55 nI hatI ne ghaNAmAM ghaNuM 210 nI hatI. besanArAone jagyA paNa maLI zakatI nahotI. bhASaNa paNa ghaNAM sArAM, rasika ane upayogI thayAM hatAM. premAbhAI zeTha premathI padhAratA hatA. temaja bIjA sArA sArA loko paNa AvatA hatA. A badhuM sArI rIte kema cAlyuM ene vicAra karuM chuM te mAluma paDe che ke, hopa sAhebe pitAnA sarve DepyuTIo sAthe pitAno mukAma A zaheramAM karyo hato, tethI mArI mulAkAta levAne teo sarva AvatA; temAMthI koI kahIM ne koI kahIM verAI gayA. vaLI karaTIsa sAheba cAhIne mArI mulAkAta vAste AvanAra temane ceDA divasa paragAma javuM paDyuM temAM vaLI temanI prakRtimAM cheDe bigADa thaye hatA tethI e sAheba paNa AvI zakyA nahi. rAvasAheba prANalAlane sarakiTamAM javuM paDayuM. temaja mahipatarAma paNa pitAnA jIllAmAM gayA. AvI rIte raMgamAM bhaMga thaI gaye, keTalAeka leke dekhAdekhIthI AvatAM te paNa baMdha thayA. temaja je phakta lAjane vAte dekhA detA te sArA mANase, AvatA baMdha thayA tenI ja sAthe teo paNa baMdha thayA. nAnAM nAnAM chokarAMnI aMdara AvIne besavAmAM zarama gaNanArA paNa aTakI paDyA eTale rehevAmAM te phakta nAmaMla skAlare ke je bicArA jyAre kahyuM tyAre hAjara. vaLI skulanA pahelA varganA thoDA ghaNA chokarAe bIjAo purAI gaelA eiTale temane te upAya nahi. bIjA AsapAsanA be cAra. have Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 ti koI gaNAvavAnuM bAkI rahyuM nathI. AmAMthI je nArmala kalAsa gaI te joI le zebhA. pachI te mAruM nAma nAmanuM cAle che te paNa DhaMkAI . jaze. koI bhAre bhAva puchaze nahi. paNa kAMI phikara nahi. mAre gabharAI javuM joItuM nathI. AgaLa nAmela kalAsa kayAM hatI. AgaLa hopa sAheba kyAM hatA. mAre have haiye hAtha rAkhavo joIe. koIne mArI dayA nA AvI paNa Akhare Izvarane te AvI, enI kRpAthI karaTIsa sAheba Arogya thayA che, rAvasAheba prANalAla ane mahipatarAma paNa sarakiTa pharI AvyA che. e sudhArAnA AgevAna lokone te mArI phikara haze emAM zaka nathI. paNa bIjA keTalAeka je mArI khabara levA AvatA nathI te bhArA Upara kyAM sudhI risAyelA raheze. have te eoe rIsa rAkhavI nathI joItI. juvAna vidvAne ane vidyAne cAhanArAone ghaNuM lAMbA pikArathI kahuM chuM ke, muMbaIne javAna vidvAnonI peThe tame sudhArAmAM AgaLa paDe. tyAMhAMnA lokee amArI jAtanuM jema mAna vadhArI dIdhuM che tema tame paNa vadhAravA pachavADe mehenata kare. tame bhaNyAgaNyA keNe jANyuM, tame jJAna meLavyuM keNe jANyuM. tame DAhyA thayA koNe jANyA. e to jyAre bIjAne bhaNAvo, bIjAne jJAnI kare, bIjAne DAhyA kare tyAre ja tamArI menata saphaLa thaI ema kahevAya. jema koI mANasa pote ekalAnuM peTa bharI besI rahe ane bIjAnI phikara ciMtA rAkhe nahi e jevuM nIcuM kahevAya tevuMja athavA tethI paNa jAde, pote samaju thaIne bIjAne samajI nA kare te nIcuM kahevAya. tamAre to dharma che, ke bIjA ajJAnIone jJAnI karavA, temane mANasAImAM lAvavA, kharAba ane vahemI rasamo dura karavI. tene vAste bhASaNa karIne lokonA kAna khullA karavA. tamAre je je karavuM joIe te je IhIM lakhuM te ghaNuM laMbANa thAya. te sarva tame sArI peThe samajo cho, evuM chatAM AMkha ADA kAna kare che e tamane ghaTArata nathI. jyAre tame mArA madadagAra nahi thAo tyAre bIjuM keNa thaze. jyAre tame AgaLa nahi paDe tyAre bIjuM keNa paDaze. sudhArAnAM kAma karavAne jyAre tame lokone uzkeraze nahi, tyAre bIjuM koNa uzkeraze ane TuMkAmAM A sarva kAma tame mAthe nahi le tyAre bIjuM koNa leze. mArI araja tamAre sArI peThe dhyAnamAM ANavI joIe chaye. mArI mulAkAta lIdhAthI keTale phAyado che e vAtanI samajutI lakane jyAre tame nahi Ape, ane tame pote ja nahi Ave tyAre pachI Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva patyuM. mAre koInA AgaLa daNAM ravAnA rahyAM nahi. jyArathI himAbhAI InsTiTayuTe mane pitAnI godamAM lIdhI tyArathI te mArI ghaNI aDacaNa dura thaI che; rehevAne vAte sAta hajAra rUpiyAnI havelIne meDe malyo che; nIce manamAnyAM pustako ane vartamAnapatro goThavAelAM che; A vagere sarva sukha sArU che, paNa mAruM jIvatara tamArA hAthamAM che. je mArA AvaradAnI dorI tame tANI, te tuTI gayA vagara rahenAra nathI, ane jyAre ema thayuM tyAre uparanuM sarva sukha zA kAmanuM. zaheranA zeThIAo ane gRhastha tamAre paNa mArI mulAkAta avazya levI joIe. vidvAna leke sudhArA vAste je je mahenata kare temAM tamAre tana mana ne dhanathI madada karavI. te leke te phakta sArA rastA batAvaze ane tamane banatA sudhI madada karaze. paNa jyAre tame mArI mulAkAta sArU Avaze nahi tyAre tamArA jANavAmAM sarva vAte kayAMthI Avaze mATe avazya tamane ghaTe che, ke paMdara dahADe eka be avara phurasadanA kahADavA. bIjAnI khAtara nA Ave te mArI khAtara vAste Avo. paNa mArI mulAkAta lyo ne lyo. tamane ghaNA AgrahathI ane namratAthI kahuM chuM ke tame mAruM kahevuM bhUlI jaze nahi. kevata che ke "samajune izArata ne murakhane TakaNI." tame bhulazo nahi evI mane AzA che ke pachI koNa jANe. ATaluM kahIne tamane araja karavI te baMdha karU chuM paNa tamArA uparI je nagarazeTha premAbhAI che temane uparanA karatAM vadhAre eTaluMja kahuM chuM ke tamArA svargavAsI pitAjIne kIrtisthaMbha je "himAbhAI insTiTayuTa" teNe mane pitAnA khoLAmAM lIdhI che, mATe tame je mane visArI mukaze te ghaNuM aghaTita karayuM kehevAze. mane tamArI khAtarI che ke te paNa vakhata che mATe yAda devarAvyuM. AgaLa te tame mArI mulAkAta levA cukyA nathI paNa hAlamAM phurasada nahi maLavAnA sababathI avAtuM nahi hoya, paNa havethI te Avaze. tamane vadhAre kAMI kahevAnuM nathI eTalIja mArI araja che te dilamAM rAkhavI. vidvAne, jyAre tamArI tarapha najara karuM chuM, tyAre mArA dilamAM ghaNuM vicAre uThe che, paNa te A avasare te sarva javA dau chuM; te paNa eka vAta kahuM chuM ke sarva jagyAe bhAre bhabhaka ghaNo vAgelo che, mAruM nAma dezAvara khAte phelAI gaeluM che tethI duranA mANase te dhAre che ke mArAthI koNa jANe zeya sudhAre thatuM haze, meM zAM zAM kAma karayAM te jANavA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 samazera bahAduravALo te pikAra mAre che. paNa jANatuM nathI, ke nAma meTAM ne daraSaNa khoTAM che. A viSenI lAja badhI tamane che mATe AzA che ke mArI hakita dhyAnamAM laI mArI hAlata sudhAravA tathA mArI mulAkAta levA jarA paNa AMcako khAze nahi. je AvI rIte thayuM te mArI AzA pUrNa thaI ema samajIza." koNa vyAkhyAtAo hatA ane kevA viSaya para vyAkhyAna maMDaLa hastaka apAtAM hatAM tenI sUcI prakaraNanA aMte paraziSTa 3 mAM ApI che; ane temAMnA ghaNAkharA "buddhiprakAza" mAM chapAyelAM jaNAze. ahiM eka khAsa prasaMgane ullekha karavAnuM mana thaI Ave che ane e prasaMga te maMDaLanA maMtrI zrI. bAbArAva bhoLAnAtha kolejamAM vadhu abhyAsa arthe muMbAI jatAM, maMDaLa taraphathI eka mAnapatra apAyuM hatuM, te hato. emAM navIna ke dhyAna kheMce evuM kAMI vizeSa nathI paNa zarUAtamAM mAnapatra kema lakhAtAM tenA namunA tarIke tenuM mahatva che - mAnapatra amadAvAda tA. ra6 mI DisaMbara sane 1857 rAjezrI bAbArAva bhoLAnAtha vidyAbhyAsaka maMDaLanA sekreTarI. sAheba, tamee vidyAbhyAsaka maMDaLinI taraphathI gayA me mahinAthI AjadIna sudhI sekraTerInuM kAma sArI rIte calAvyuM, temAM vacamAM keTalAeka dahADA kAMI kAraNothI maMDaLa baMdha paDI hatI, paNa tame Udyoga karIneM pAchI jAgatI karI ane sArAM sArAM bhASaNa karavAnI sabhAsadone Umeda vadhe e rIte vacananI miThAsathI sahu sAthe tame aMtarazuddha mitratA rAkhI evI tamArI lAyakI ane namratAne guNa ameM visaranAra nathI, ane tame ahIMnI gujarAtI sarakArI vizALamAM tathA aMgrejI skUlamAM vidyAbhyAsa karIne vaLI vizeSa vidyAbhyAsa karavA sArU muMbAI tarapha sidhAvavAnA che paNa ame AzA rAkhIye cheye ke tame tyAMhAM rahIne A maMDiLane koI koI vakhate kaI behathI madada Apazo, ane amArI sAthe tame je mitrAcArI rAkhI che te visAraze nahIM. ame paramezvara pAse mAgiye haiye ke * buddhiprakAza, sana 1859, pR. 126 thI 13. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. tame jyAM jyAMhAM jAo tyAM tamArA mananI IcchA pUrI thAya ane tyAMhAMnI maMDaLamAM paNa prakhyAta thAo ane AvI rIte mAnapatra pAme. sahI TI. bI. kaTIsa sAheba AnerI presiDenTa che rAvasAheba prANalAla mathurAMdAsa. >> mahetAjI tuLajArAma sukharAma. * raNachoDa UderAma sekaTerI. i lAlabhAI rUparAma pramukha. * kavIzvara dalapatarAma DAhyAbhAI upa pramukha. >> harIlAla dAmodara (normala kalAsanI taraphathI)"x gujarAtamAM A jAtanuM maMDaLa ame jANIe chIe tyAM sudhI e prathama hatuM ane tenuM kAmakAja sabhAe ghaDelA ane maMjura karelA niyamapUrvaka thatuM hatuM. kAyadAkAnunanI dRSTie te kharaDe bahu upayogI nahi hoya; paNa temAMnI keTalIka mAhitI jarUra ramuja Apaze tema tene vahivaTa kema thata hate te lakSamAM Avaze vidyAbhyAsaka maMDaLI. (sthApavAmAM AvI tArIkha 2 phebarUArI sana 1851) tA. 2 jI jAnyuArI sana 1858 sudhI sudhArelA kAyadA. 1. A maMDaLI dara pakhavADiye zanIvAre sAMjanA 7 kalAka vAgata bharAze. 2. eka AnarerI presIDenTa, pramukha, upapramukha, sekreTarI ane bIjA kArebAriye maLIne A sabhAnuM kAma calAvaze. . A sabhAmAM je koI sakhasa sabhAsada thavAnI khAsa rAkhatAM haze tene kArobArI maMDaLInA anumattathI sabhAsada karavAmAM Avaze.' 4. A sabhAnA kharaca sAruM dara sabhAsada pAsethI dara varSane AraMbhe ochAmAM ochA be AnA lavAjama levAmAM Avaze. te uparAMta je kaI sAheba Apaze te upakAra sAthe lIdhAmAM Avaze. ane je kaMI bakSisa dAkhala Apaze te paNa meTA ezAnathI lIdhA mAM Avaze. 5. A maMDaLInI varSovarSanI chellI be ke pramukha, upapramukha, sekreTarI ane kArebArione chupA matathI pasaMda killAmAM Avaze. * buddhiprakAza, sana 1857, 5. 19 : . Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -141 6. A sabhAnA sekreTarI ane khajAnacI eka jaNaneja karAvavAmAM Avaze. ane maDaLInA kharacakhuTaNa vagerene hisAba tathA sabhAnAM vahivaTanuM daphatara te rAMkhaze. ane hisAo vagere kArAkhAriyA traNa traNa mahine tapAzaze. tathA vanI chellI sabhAye saghaLA vihavaTa sekraTerI sabhAnI AgaLa vAMcI saMbhaLAvaze. cha. A sabhAmAM cAlatA rAjya sabaMdhI tathA kAInA dharmasabaMdhI niMdA, stutI karavI nahI. 8. A sabhAnA kAyadAmAM pheraphAra karavA haze te ochAmAM echA adha sabhAsado hAjara haze tyAre ja te kAma thaze. 9. rasALA vAMcavAno athavA bhASaNa karavAnA adhikAra sabhAsadone. 10. je dhaNIne rasALA vAMcavAnI vArI hoya tene mahInA Agamaca sekraTeriye khabara ApavI. 11. rasALA vAMcanAre paMdara dAhADA Agamaca potAne rasALeA sekreTarIne pAheAMcatA karavA ke te rasALeA kArAbArI maMDaLI tapAsIne sudhAravA ghaTe .tema sudhAre. 22. jene viSaya lakhavA pharamAvyuM hoya tenAthI aDacaNane lIdhe nA lakhI zakAya evuM hoya teA sekraTerIne eka aThavADiyA Agamaca sUcanA ApavI. ane ema nahI karatAM pharamAvyA pramANe kAI pAtAnA viSaya tayAra karI 11 mA kAyadA pramANe - sekraTerIne pahocatA nahI kare athavA tenuM ceAgya kAraNa nahI batAve te tene eka Ane IMDa lIdhAmAM Avaze. 13. rasALA vAMcavA lAyaka nahI hoya te te kArAbArI ma`DaLI rada karaze. 14. koI sabhAsade maMDaLImAM AvavAne cukavuM nahI. je yAgya kAraNa hAya tA tenI cIThI lakhI sekreTarIne mAkalavI, ethI UlaTI rIte karaze teA pA Ane IMDa lIdhAmAM Avaze. ane eja pramANe lAgaTa traNu eTaka sudhI vaze teA tenuM nAma sabhAsadonI TIpa mADethI kAhADI nAkhavAmAM Avaze. 15. rasALA vAMcanAre potAno nibaMdha porTugIsa kAgaLanA ceAthA bhAganI takatI pramANe sArA kAgaLamAM lakhI sekreTarIne turata pohAcatA karavA. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. rasALe vAMcI rahyA pachI sabhAmAM birAjanAra hareka jaNane te - rasALAnI bAbata Upara takarAra karavAne haka che ane te takarArane nivA pramukha pitAnA hAthamAM rAkhaze. 17. sabhAsade viveka ane adabathI cAlavuM ane rasALA lakhavAmAM athavA vivAda karavAmAM paraspara niMdA karavI nahIM. 18. sabhA bAhAranA harakoI mANasane viSaya athavA bhASaNa karavuM hoya te kArobArI maMDaLInI rajA joIye. 19. e sabhA zrAvaNa mAsamAM baMdha raheze. 20. paragAmIne sabhAsada thavAnI marajI haze te tene paNa sabhAsada kIdhAmAM Avaze. 21. je kaMI na sabhAsada dAkhala thaze tenI pAsethI ochAmAM ochA be AnA AgaLathI lIdhAmAM Avaze. 22. dareka sabhAne vahivaTa nIce lakhyA pramANe thaze 1 luM. pramukhe sAMjanA 7 kalAke khuraziye birAjavuM. 2 . gaI sabhAnA vahivaTanI hakIkata sekraTerIye vAMcI saMbhaLAvavI. 3 ju. darakhAsta karavI. 4 thuM. rasALo vAMco athavA bhASaNa karavuM ane te Upara ghaTatI rIte vivAda kare. 5 muM. AvatI sabhAmAM rasALA vAMcavAnA hoya athavA bhASaNa karavAnuM hoya te viSe sekraTerIye khabara ApavI. 6 ThuM. sabhA barakhAsta karavI. sahI. raNachoDa rAma. sekaTerI. raNachoDabhAIe prastuta maMDaLane TakAvI rAkhavAmAM sAre utsAha dAkhavelo, tethI amadAvAdamAMthI chevaTa jatI vakhate eka mAnapatra emane maMDaLa taraphathI ApavAmAM AvyuM hatuM. e bhAnapatramAM neMdhelI keTalIka binA sasAITIne ItihAsa ane raNachoDabhAInA caritra paratve upayogI che ane ApaNu. sAhityanA itihAsamAM e banAvane sthAna ghaTe che. e prasaMganuM varNana nIce pramANe karavAmAM AvyuM che - "bhAI raNachoDa uderAmane mAnapatra ApavA sArU tA. 14 mI DIseane eja sAMjanA 6 vAgatAM hImAbhAI insaTITayuTamAM sabhA bharAI buddhiprakAza, sana 1858, pR. 3 thI 5. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..rAma hatI. meherabAna alekasAMDara jArahIna sAhebe sabhApatinA khuzIe birA banyA hatA. rAvasAheba bhogIlAla prANavalabhadAsa, Ajama masAla vakhatacaMda, rAvasAheba mahipatarAma rUparAma, ane gAyakavADa mahArAjanA vakIla rAjezrI sakhArAma vinAyakarAva, tathA skulanA zAstrI bhAskarAcArya vagere Azare 6. sabhAsade hatA. te vakhate je mAnapatra ApyuM tenI nakSa nIce mujaba - mAnapatra bhAI raNachoDa uderAma, rahevAsI mahudhA, jale kheDAnA nAte kheDAvALa brAhmaNa. bhAI, tame amadAvAdanI hAIskulamAM aMgarejI abhyAsa karIne ahiMnA keLavaNu khAtAnAM kAmamAM, dila ulaTathI ghaNuM sArI mahenata lIdhelI che ane hAla tamane ahiMnA parI. bahecaradAsa aMbAIdAse pitAnI muMbaInI dukAna upara mokalavAne baMdobasta karyo vAste tame eka be divasamAM muMbaI javAnA che. ane tame ahiMnA loko sAthe ghaNuM prIti meLavI che, mATe A vidyAbhyAsaka sabhA tamAre upakAra mAnIne A mAnapatra Ape che. tA. 19 mI DiseMbara sana 1857 thI te 61 nI sAla Akhara sudhI tame A sabhAnA sekraTerInuM kAma sArI rIte calAvyuM. ane pachI meherabAna pIla sAhebanI hajuramAM tamane nekarI maLyAthI pragaNAmAM pharavA javuM paDayuM tethI kAma choDayuM, te paNa tamAruM dila A sabhA tarapha hatuM. gu. va. saMsAITInA AsI. sekraTerIne AMkhyAnI davA sAruM muMbaI javuM paDayuM, tyAre sana 1859 mAM bhAsa 8 sudhI, tathA tene kAvyadohananuM paheluM pustaka taiyAra karavAmAM rokAvuM paDayuM tyAre tA. 21 eprIla sana 1860 thI akabara Akhara sudhI buddhiprakAza copAniyAnA eDITaranuM kAma tame sArI rIte calAvyuM hatuM. tame gujarAtI kavitAno abhyAsa karIne vividhapadeza nAmanI eka kavitAnI copaDI sana 1859 mAM chapAvIne pragaTa karI, tathA "jayakuMvarane jyaevA nAmanuM nATaka racane buddhiprakAzamAM De thaDe pragaTa karyuM, te hAla sudhI chapAya che; te sivAya ghaNuM sArA viSayo buddhiprakAzamAM tamArA lakhelA che te sarve vAMcanAranA mana upara sArI asara thAya evA che. tethI tamArI yAdagIrI A dezanA lokomAM ghaNAM varSa sudhI raheze. meherabAna pIla sAheba pAse, pachI maherabAna Ijyukezanala InspekaTara uttara vibhAganA sAhebanI hajUramAM tame keTalAeka hinA sudhI karI karI, Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pachI gujarAtI TrAnsaleTara sAhebanI hajuramAM gujarAtI TrAnsalezana ekabIzanaranI rU. 40 nA pagAranI jage tamane maLI te kAma hAla sudhI tame kayuM. tama sarakhA keLavaNI pAmelA ane pramANika mANasa amadAvAdamAMthI javAthI ame dilagIra cheye paNa AzA che ke buddhiprakAzamAM tamArA suMdara viSayanA lakhANathI hamezAM tamArI yAdagIrI amane ApatA rahezo. ahinA vidyAkhAtAmAM keLavaNI pAmelA bhAI vIracaMda dIpacaMda vagere muMbaImAM che, ane vaLI tamArA javAthI amadAvAdanA keLavaNI khAtAnI khubI muMbaImAM vadhAre thaze. tamane sajanatAne guNa paramezvare banazIza Ape che. kahyuM che ke - chapA. sajajanatA guNa sarasa, maLe nahIM kharace mUle, zikhavyAthI na zikhAya, nathI phaLatI ke phUle, vicare deza videza, leza jivAmAM nahi jAme; pavitra tIrtha praveza, kidhe paNa keI na pAme; kadi pragaTe nahi dalapata kahe, ghara ghara athaDAye ghaNuM, Izvara karUNAthI upaje, purUSa viSe sajajanapaNuM. 1 tarUvarane nahi tAga, bhAgyathI suratarU bheTe; hIrA maLe hajAra, kehinura ekaja cheTe; bagalA bANuM kareDa, haMsa te na maLe haLave; samaLA maLe asaMkhya, garUDamahimA kyAM maLa; jana te bahu jaDaze jagatamAM, tana tApa ne tethI TaLe; dila satyapaNe dalapata kahe, mahAbhAgya sajana maLe. 2 mATe tamArA jevA sajjana maLavA ghaNuM durlabha che. ame tamane jeTaluM mAna Apiye teTaluM tamArI lAyakI pramANe thoDuM che. ame paramezvara pAse bhAgiye che ke tame jyAM birAje tyAM, sukha, AbarU ane AvAM mAnapatra tamane ghaNAM maLe. eja amAro ArzivAda che. pachI raNachoDa galurAme kavitA, ) ane skulanA zAstrIe leka ( tA. 14 mI DIsembara sana 1863. racelA vAMcyA hatA ) >> "buddhiprakAza' sana 1864, pR. 8 thI 10. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 pariziSTa 3 vyAkhyAne. viSaya. vyAkhyAtA. tArIkha, 1 rAjya vidyAbhyAsa . kavi dalapatarAma DAhyAbhAI 4-9-1854 2 vidyAnI AvazyaktA .... zrI viSNupata narasapaMta 28-10-1854 3 hunnara na chupAvI rAkhavA viSe * * * * 4 vidyAnA lAbha . rA.sA. prANalAla mathurAdAsa sana 1856 5 ALasa tajI udyAga karavA viSe. .. . rA. harilAla dAmodaradAsa 19-12-1857 6 khoTA vaheme tajavA viSe. rA. raNachoDabhAI uderAma 3-1-1858 7 bhUgoLa viSe ... ... rA.sA. bhogIlAla prANavallabhadAsa 3-7-1858 8 gujarAtI bhASA viSe... rA. mahIpatarAma rUparAma 24-7-1858 9 kalekaTrIka TelIgrApha ... ra. mehanalAla raNachoDadAsa 31-7-1858 10 rasAyaNa pravega . , , 23-12-1858 11 varALayaMtra . . . sA. prANalAla mathuradAsa 14-8-1858 12 hiMdustAnamAM rU viSe ... rA. dolatarAma uttamarAma 28-8-1858 13 mANasa ane pazu Adi - prANImAM taphAvata . . sA. mayArAma zaMbhunAtha 28-8-1858 14 vAyunI jarUriyAta ... rA. ratanazaMkara maNizaMkara ra-10-1854 15 DApaNa . . . lAlabhAI rUparAma 9-10-1858 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146. prakaraNa 15, buddhiprakAza "sana arADha copana taNe, manahara mAra mAsa, prathama thakI copAniyuM, prakaTayuM buddhiprakAza. zazi sUraja tArA taDita, Ape bhale ujAza, jaDatA timira TaLe nahi, jyAM nahi buddhiprakAza." (dalapatakAvya, bhA. 1, pR. 3ra3. ) "We are happy to state this publication, ( Buddhiprakash ) which contains articles on History, Natural Philosophy, Morality, the general news of the month, and anything that is likely to be of interest has met with a success greater than was anticipated and bids fair to become ( if it is not so already ) one of the most popular Magazines in the Gujarati language." T. B. Curtis. (Report, G. V. Society, 1854-55.) gayA prakaraNamAM maMDaLIo viSe lakhatAM ame jaNAvyuM hatuM ke "buddhiprakAza" nAmanA maMDaLe eja nAmanuM eka pAniyuM kADhayuM, teno pahele aMka 15 mI me sana 1850 nA divase prasiddha thayo hato. te pakhavADika hatuM, ane tenI pRSTa saMkhyA 16 nI hatI ane vaLI te lImAM chapAtuM hatuM. te levAnuM sane anukULa thAya te mATe chuTaka nakala doDha Ane vecAtI maLatI hatI. e mAsika kADhavAmAM tenA prayAjakane zo Azaya hite e prathama aMkanI zarUAtamAM samajAve che, te parathI enI rItinItine khyAla Avaze. prastAvanA athavA dabA. A copAnIyuM chapAvanArAonI evI khAtarI thaI che ke je dezamAM belInuM kAMI ThekANuM nathI, tere tare vAra copaDI thaelI nathI, lokenuM mana vidyA tarapha lAgeluM nathI, meM tene lIdhe vidyA e zI vastu che. te bhaNyAthI zA zA phAedA thAo che. evA dezamAM muLa pagaraNamAM kaMI buddhi udho, Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 lokAnA vahema a, ne vidyA bhaNavA tarapha cIta lAge. lokonI AMkhyA ughaDe, ke vidyA te zuM che, patharA che, DhekhALA che zuM ? evI evI mhoTI mhoTI aneka tarenI vAtA mAMhI Ave, evuM ceApAnIU. A vagara dezamAM sudhArA thAJa, leAkeA samajuM te DAghA, zANA, vIcAravaMta, jJAnI viddhAMna thAa evuM thavuM muzakalaja. prathama tA lokonuM mAhATu ajJAna e che je, hareka kaI vartamAMna bAbatanA kAgaLa athavA ceApAnIU hAe che temAM zI vAta lakhelI che, mahI sApa che, ke dheA che, te kAMI vAMcatA nathI. ( zeTha AvA teA ke vakhAre nAMkhA.) evI tarenI te leAkanA manamAM vAta vazelI che; vaLI koI lAka vAMcatA haze te temAM je lakhuM che, te vAta kharI che, ke khATI che, e vAtane kAMi vicAra karA vinA pAdharUM zuM ke " gapAlasa che, evI tarene lokonA manamAM vehema AvIne zeleA che, ke jeTalAM muMbAinAM vartamAna athavA cApAMnI Ave che, tene lo gapAsa che kehe che, vaLI ahIMAM je varatamAMna budhavAre budhavAre pAe che tenuM nAMma varatamAMna che tene lokeA budhavArI? eTale ghaNuM: halaku nAMma pADuM che. valI loko zuM samaje che ke vidyA bhaNavI eTale lakhatAM vAMcatAM AvaDayuM, sAcuM juduM mAlA, leAkAnAM kAlAM dheALAM karI mAthAM karela tha, e bhaNavuM; evI evI tarenA aneka, kadApI gaNIe teA pAra nA Ave evA vehema bharAelA che, keTalIeka UlaTI vAte! samajAya che, ( alabata te kAMi lokonA vAMka nathI, kadApI temane khabara hAe te te le! kadI evuM mAMne nahI) manamAM ekadama kAMi navI vAta game tevI sArI, game tevA temAMthI kA thAya evI hAJa paNa te thavI mAhA muzakala. tAre teTalA mATe A ceApAnI chapAvanArAonA evA IrAdo che, ke e cApAnIAmAM evI evI vidyAnI, itihAsanI, rasAenazAstranI, leAkeAnA vehepAra vize, leAkeAnA cAla dhArA vIze, je je mhoTA mhoTA mAMnI lIdhelA vehema che te vize vAtA lakhavI ke teNe karIneM lagIreka lokonA hAlanA vicAramAM pheraphAra thAa; ne hAlamAM je je amula vastue che tene, jema kukaDAne mana ratna, tema dhIkArIne nAMkhI de che, te te vastuone lakhIne levI te jema hIrA, meAtI, mANekane mAMna Ape che, te sahAsa prANa rAkhe che, tenA kadApI karADamA hIsAnuM e temane mAMna Ape evI rItanI pAvanArAonA manamAM hAMsa che; pachI tA daiva IcchA je thAe te kharUM. amane AzA che ke keTalA eka sArA, samajuM, prathA, te vidyAMna, leAkeA A vAta vAMcIne evuM khelaze ke " navarA DAla eTA eTA kAMI kAma te Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 99 joie, rAjagAra nahI, dhaMdhA nahI, tAre kAMI kamAvavuM joie kene, tAre A khAsA dhaMdhA ubhA karyAM. " tAre je lokone manamAM evuM Ave te lokoe A vAta sArI peThe samajI levI joie, ke ceApAnI chapAvanArAone evA kai IrAdo nathI ke e ceApAnI chapAvIne temAMthI kaI naphe meLavavA, paNa phakta eTaluMja, ke kaMi karatAM lokonuM mana vidyA tarapha lAge che. ( kAraNa ke vidyA tarapha mana lAguM to pachI hAlamAM tA koInI zakatI evI nathI ke agADIthI pAMkI Ape ke agADI jatAM AvA kAe thaze. ) vaLI e ceApAnIUM khape, ne lokone vAMcavAnA zokha thAe, ane temAMthI phakta enA kharaca jema nIkaluM, eTale khArapA thaI. valI e cApAMnIUM kAM tAlevana, kAM garIba, sarave lokAnA vAMcavAnA UpabhAgamAM Ave, eTalA mATe tenI jImata hAlamAM rUA. 7-1-6 harAvI che ne eve vicAra che, ke jo kadApI e cApAMnI bahu loko leze, te AgaLa upara tenI kImata rUA. 7-1-0 karI nAMkhavI. have je kadApI A je kIMmata TharAvI che te uparathI koi lagIraja vIcAra karaze, tA jaNAI Avaze ke phakta vijJAnI vRddhI cA ne mhoTA mhoTA lAkone tene vidyAne'Take de evA lokomAM dekhAdekhI caDaza vadhe, evA IrAdo che mATe cApAMnI chapAvanArAonI evI hAMsa che ke ene badhA lAkA sArI peThe potAnAne jevI madata Ape che evuM ja dhArIne Ane paNa madata Apaze. A cApAMnImAM zI zI khAkhatA Avaze te kaI lakhI zakAtuM nathI paNa eTaluM che, ke dhaNuM karIne A nIcenI vArtAmAMthI chapAvAmAM Avaze. 1 rasAyanazAstra. 2 nAmIcA purUSAnAM janma carItra. 3 itihAsa eTale AgaLa khAdazAhA ne rAjA kevA thaA te temanI rAjanIti zI rItanI hatI ne teoe zAMzAM parAkrama karAM, 4 nakalI vAto ne kADA, 5 vepAra bAbata. caracApatra. 6 e zIvAe je je vArtA anukuLa Avaze te mAlaMma paDaze ke AvI vAtathI leAkAne kAMI paNa rasa paDIne lagIreka sudhArA thAe evuM che evI khAkhatA chApavAmAM Avaze. e ceApAnI" paheluM vaheluM ja eTale tArIkha 15 mI me asat 1850 thI chapAvA mAMDayuM che, te dara mahIne 15) mI ane chellI e e tArIkhoe chapAze. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 A cepanIka je maMDaLI pravaratAve che te maMDaLInuM nAma zuM che ne timAM koNa koNa che, te bAbatane vistAra AgaLa upara Avaze. A pAnInuM kAma pahelavaheluMja zarU karyuM che, temAM kAMI lakhatAM tathA chApatAM bhulacuka thaI haze te te vAMcanArAoe kRpA karI mApha karavI. havethI e copAnIAnuM kAma amArAthI sudharatuM jaze, tema karIzuM s4/ 4/4/4/ 4. " jaaesepaale saat sdsyder anlaain o jeleder sbthelner'el / sondiikhaaliikaapdaaenaaneii usbaudhye tini dhaattthliy'aar'eiir' semii laay'laale big dey'| sngge baalinehe bNshehtnaalaay' niy'otte si't yey'e lunggi ,led mnsaa| 2bhisndaadeshedaattaanttuliirdrnneiilcenaa u pet, baati laabhre yaasdedd'obiidaasmNddiinnlaal| nidhnepjecaah maaludiy'olene bortheblethine bikssonnu mumby'aay' slimgosstthii maadn sNksesribyaadi aaashedaanggjenemegaathaa elibheleje limaa ble selbhsttaa jaat telaay'aat| yaalonsoleh aahcerjaanggaaniliiy' jochnaa naac su9oi| ' sn 100. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 vAcakabaMdhuM joI zakaze ke A akhatare eka prakAranuM jJAnasAdhanavAcana janatAne pUruM pADI, tenI sevA karavAno hato, paNa te alpa AyuSyavALa nivaDyo hate; chatAM e pravRtti paDI bhAMgI nahi. vidyAbhyAsaka nAmanI navI maMDaLI sthapAI teNe ene pharI sajIvana karyuM ane te kAryamAM sosAITInI sahAyatA meLavI. A pramANe sana 1854 nA mArgamAM vidyAbhyAsa maMDaLe te hAthamAM lIdhuM ane pahele aMka eprilamAM bahAra pADe, tyArathI buddhiprakAza satata nikaLatuM rahyuM che. e samayanI vastusthiti samajavAne ane eka nedha tarIke e maMDaLe je nivedana prasiddha karyuM hatuM te mahatvanuM hoIne te nIce ApIe chIe. prastAvanA. A buddhiprakAza nAmanuM copALyuM buddhiprakAza nAmanI maMDaLIo calAvyuM hatuM te varasa dahADekanI mudata sudhI cAlyuM paNa pachI e maMDaLInA besanArA piotAnA kAmasara chuTA paDayAthI e copALyuM bhAgI paDayuM. hAlamAM vidyA bhyAsaka maMDaLInI najaramAM evuM AvyuM, je A dezanA lokone vidyA bhaNavAnI kahIe tevI hoMza haju sudhI pedA thaI nathI. mATe judI judI vidyAnI copaDIo levAnuM kharaca karatAM loko lagIra vicAra karavA jAya che. paNa theDAmAM ghaNuM thAya, eTale tene thoDuM kharaca ne bahu phAyado thavAne mATe A copAkhyuM chapAvuM dhArayuM. paNa e pAnyAnuM kharacakhuM TaNa karavAne sArU A maMDaLInI zakatI nahotI tethI evI madata varnAkyulara sosAITI pAse mAgI tethI e sosAiTIe merabAnI karIne amane madata ApI. tethI A copAnuM zarU karyuM che. meM e pAvAnI takatI AgaLanA buddhiprakAza pAnyAnA jeTalI thaze ne temAM pRSTa 12 hAlamAM Avaze. ne je teheneM sArI peThe Azare maLaze to ekadama 16 pRSTa thaze. A cepAvAnuM nAma paNa buddhiprakAza ja rAkhyuM che, te dara mahIne ekavAra nIkaLaze paNa mahInAmAM be vAra nIkaLavAne sumAra svadezIonI madata upara che, ne vaLI kyAM garIba ke kyAM tAlevAna sarava lokane A pAnuM levAnuM sela paDe mATe tehenI kImata agAuthI Ape te varasa dahADe rU. bA neM pAchaLathI Ape te varase dahADe rU. 1)neM chuTaka eka rAkhe te tene Ane eka e rItane bhAva karAvyo che. A pAnyAmAM ghaNuM karIne nIcenI bAbate Avaze. itihAsa eTale AgaLanA rAjA kaNa kaNa hatA, temanA rAjyamAM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1pa1 zuM zuM banyuM temanI rAjyanItI kevI hatI. tA. temaNe zAMza parAkrama karayA. e vigere, nAbhicA purUSanAM janma caritra, hasavAnI vAte vizaya eTale ema ke phalANa bAbatathI keTalA phAyadA ne keTalA geraphAyadA thAya che, tA. e mahInAmAM banelI vAtane sAra e vIgere bIjI ghaNuka prakAranI bAbato ke jethI vidyA ane buddhi vadhe ne lokone bahu phAyado thAya evI A maMDaLIne je bAbate lAgaze te paNa A copAnyAmAM dAkhala karavAmAM Avaze. vidyA abhyAzaka maMDaLI A pAnuM calAvaze paNa harakoI maherabAnI karIne A pAnyAne mATe lokene upayogI bAbate lakhI moka laze, te mahaTI maherabAnI thaze. meM A pAnuM calAvanArane sArI peThe AzA che, ke sarave dezI tathA sAheba leke sAre Azare Apaze."x paraMtu e vyavasthA sugama thaI paDI nahi; e kAma emane emanA gajA uparAMtanuM jaNyuM. tethI e taMtra sAITIne upADI levA pharaja paDI ane tenuM saMpAdana kArya Asi. sekreTarI harilAla mohanalAlane saMpAyuM. paNa TuMka mudatamAM esAITImAMthI teo chUTA thatAM, buddhiprakAzane cArja maganalAla vakhatacaMde saMbhALI lIdho. eo paNa sana 1855 mAM sarakArI nokarImAM joDAtAM, navI muzkelI AvI paDI ane sArA kAryakartAnA abhAve sosAITInuM nAva DAmADoLa thavA mAMDayuM; ane te kyAre DUbaze e kahevuM acokakasa thaI paDayuM. A kaTokaTInA mAmalAmAM aina sekreTarI mI. kaTise kavi dalapatarAmane sosAITInA Asi. sekreTarI thavAne sUcavyuM; ane mIphArbase te abhiprAyane anumodana ApatAM, dalapatarAme sAdarAmAM sarakArI sArA lAbhanI nokarImAMthI mukta thaIne pitAnuM sarvasva sesAiTIne-gujarAtI janatAnI sevAmAM arpaNa karyuM, ane buddhiprakAzanuM taMtrIpada letAM, sana 1855 nA julAI aMkamAM temaNe lakhyuM hatuM ke, je je sarjana jagatamAM, paDhaze buddhiprakAza; te tenI dalapata kahe, prabhu pUrI kara Aza. vAMcanArA maherabAnene vijJamI je huM dalapatarAma DAhyAbhAI sAdarAnA maherabAna puleTIkAla sAhebanI hajura kacerImAM mulakagIrI daphataranA heDa kArakunanuM kAma karato hato tyArathI varanAkyulara sezAITInA meMbara maherabAna vAlIzara sAheba vigerenA abhi * buddhiprakAza, sana 1854. * revAkAMThAnA puleTIkAla. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para prAya leI sAsAiTInA sekreTarI TI.khI. mAstara kaTIsa sAhebe-mahIkAMThAnA puleTIkAla sAhebane keTalIeka tarethI zApAraza karI ghaNA AgrahathI mane sAsATI khAtAmAM kheAlAvI lIdhA. teA mane paNa bIjAM kAma karavA karatAM mArA dezanA sudhArAnuM parApakArI kAma karavAnI ghaNI khuzI che. tethI mahIkAMThAnA maherabana puleTIkAla sAhebe mArA phAyadA sArUM mane ghaNA dIlAse meTA darane malavAnA dIdhA, tApaNa sAsAiTInA kavezvaranI jagA, e saravathI moTA daro samajIne A jagA meM kabula karIne sevaTa ejaTa sAMhebane rAjIkhuzI karIne huM ahI Avo. tA havethI A sosAITI taraphathI buddhiprakAza ceApAnIyAM je chapAze temAM keTalAeka viSaya mArA banAvelA Avaze. te mArI mahenata sAMmuM jene maherabAnI karIne A copAnIyuM khuba dIla lagADIne tamAre vAMcavuM. te bIjAne vAMcI saMbhaLAvavuM te je rIte e ceApAnIyAno vadhAre phelAva thAya, e rIte karavAmAM mehenata levI joiye, ke jethI ApaNA dezanuM kalyAMNa thAya. lokonI buddhinA vadhArA thAya e kAma meTA paropakAranuM che. 1 A ceApAnIyAmAM kAMI vadhatA ochI vAta lakhAI jAya te e vIze maheranI karIne patradrAre mane lakhI jaNAvavuM. 1 koI prazna mane puchyAne cAhatA hai| tA te vIze patra lakhavA. eTale mAhArI buddhi pramAMNe tene uttara A ceApAnIyAmAM prasiddha pharavA lAyaka chuM teA karIza. 1 kAMi caracApatra lakhaze! te te vIze paNa upara lakhA pramANe vIcAramAM lAvIza. 1 ApaNA dezamAM vidyA ne sudhArA zI rIte thAya. e vIzenA abhiprAya 9khI mokalaze to ghaNuM sArUM. 1 A ceApAnIyAmAM koi vakhata ghaNI sArAmAM sArI vAta tamane pasaMda paDe evI chapAya tyAre tamAre amane lakhI jaNAvavuM. ke jethI amane' mAlama paDe ke AvI vAto vAMcavAthI tameA khuzI che vA pachI tevI bAbate vIzeSa lakhIzuM. ne je khAkhata tamane mula pasaMda na paDe te te paNa lakhI jaNAvaze te te vIze vIcAra karIzuM. 1 A ceApAnIyAmAM je bhASA chapAya che, temAM paNa zudde azuddha vIze lakhaze! teA te upara paNa vIcAra karIzuM. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 A ceApAnIyAM bharUca, surata, muMbAi, tathA kAThIyAvADa, kaccha, karAMcI aMdara, zIMdha, haidarAbAda, nhAnI mAravADa vIlAyata vIgere dezAvarAmAM ghaNe kANe jAya che. tArIkha 1 julAI sane 1855 saMvata 1911 nA prathama azADa vadI khIjane vAra ravevuM. "" kA. dalapatarAma DAAbhAI hI. "+ sAsAiTImAMthI nivRtta thatAM sudhI emaNe e ta MtrIpadane zobhAvyuM hatuM. mAtra emane AMkhanuM darada thatAM be vakhata davA karAvavAne rajA levI paDelI, te gALAmAM raNachoDabhAI udayarAma ane zAstrI vRjalAla kAlidAse Asi. sekreTarI tarIke e patrane eDiTa karyuM hatuM. sana 1854 thI 1878 sudhInAM buddhiprakAzanAM pustakAnI sUcI pariziSTa 4 mAM ApI che, te netAM jaNAze ke temAM kevA kevA viSayeA ane te vaLI vividha prakAranA prakaTa thatA hatA; ane lekhaka va nI nAmAvilemAM maganalAla vakhatacaMda, manaHsukharAma sUryarAma, raNacheADabhAI udayarAma, rA. sA. bhogIlAla prANavallabhadAsa, rA. sA. mahIpatarAma rUparAma, rA. sA. meAhanalAla raNachoDadAsa, rA. sA. prANalAla mathurAMdAsa, zrIyuta viSNu narasopaMta, zAstrI dhRjalAla kAlidAsa, haragoviMdadAsa kAMTAvALA, lAlazakara miyAza`kara, viThThaladAsa dhanajIbhAI, khuzAladAsa geAkaLadAsa, geApAla hiradezamukha (leAkahita vAdInI saMjJAthI) vagere jANItA nAmeA mukhyatve najare paDaze; eTaluM ja nahi paNa darekanuM vyaktitva-khAsIeta emanA lekhAmAM spaSTa rIte aMkita thatuM jaNAze. kavi dalapatarAma ! emAM niyamita rIte lakhatA rahetA; ane emanA lekhA-kavitA mATe leAkane ajaba AkarSaNa hatuM. e rIte buddhiprakAzamAM lakhelA emanA lekhAnA jathA thADeA nathI; ane temAMnA ghaNAkharA svataMtra pustaka rUpe prasiddha thayalAM che. kharUM kahIe tA buddhiprakAzanI leAkapriyatA kavine AbhArI hatI; eeja tenA AtmArUpa hatA. prathama e pakhavADika hatuM. tenI pRSTa saMkhyA 16 nI hatI ane kimmata chUTaka aMkanI doDha AnA hatI; paNa vidyAbhyAsaka ma`DaLIe tene mAsaka karI nAMkhIne, tenI pRSTa saMkhyA paNa ghaTADI 12 karI; ane tenI kimmata a'kanI eka AnA rAkhI ane jee varSe Akhare lavAjama bhare temanA + buddhiprakAza, sana 1855, pR. 7-98. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mATe vArSika lavAjama rUpiye eka TharAvyuM ane tenA kAryakartAone mAluma paDyuM ke e mAsikanI mAgaNuM ane kadara thAya che tyAre tenI pRSTa saMkhyA sana 1855 mAM vadhArI ane te traNa pharamAnuM eTale ke 24 pRSTanuM karyuM. tenuM vArSika lavAjama agAuthI Ape temane mATe rUpiyA eka ane pAchaLathI bhare temanA mATe rUpiye deDha rAkhyuM. kavi dalapatarAme tenuM sukAna hAthamAM lIdhuM tyAre tene phelAve 600 nakalane hate. zarUAtamAM sasAITInuM pitAnuM presa hatuM, temAM "vartamAna" patra nikaLatuM tyAre e mAsikanI beTa mAluma paDatI nahi, paNa jyAre sosAITInAM presa kADhI nAkhyA ane konTrAkTathI kAma levAvA mAMDyuM tyAre buddhiprakAza pAchaLanI beTa kheMcavA mAMDI. sane 1860 nA rIpeTamAM tenI beTa Azare rU. 333 batAvelI che ane teNe dazamA varSamAM praveza karyo tyAM sudhI tenI evIja Arthika sthiti rahI hatI. kavi lakhe che, "hAla buddhiprakAza 600 khape che, paNa A varSamAM (sana 1863) gharAka vadhavAnI AzA che. ame sarva loko pAse madada mAgIe chIe ke gharAka vadhAravAnI tasadI meherabAnI karIne levI. buddhiprakAzanuM kharca te upajamAMthI purUM thatuM nathI. paNa gujarAta varnAkyulara sosAITI tenuM kharca purU kare che." bIje varSe eTale sana 1864thI buddhiprakAza TAIpamAM chapAvuM zarU thayuM; ane te mATe "amadAvAda yunAITeDa presa" nAmanI kaMpanI kADhavAmAM AvI hatI; ane amArI bhUla thatI na hoya te e prathama TAIpanuM kArakhAnuMpresa-hatuM. te sthApavAmAM sosAITInA keTalAeka nokarane hAtha hate ane eka rIte te sosAITImAMthI phaNago phUTayo ema kahIe to cAle. sana 1868 mAM zAstrI vRjalAla tenA kAmacalAu taMtrI nimAtA, emaNe mAsikane zarUAtane zeDoka bhAga bALabodhamAM chApavAnuM AraMbhya hatuM. eka lipi vistAra pracAra kAma karanArAone e viSayamAM A prathama prayoga have e nedhavA jevuM che. navI gaThavaNa thayA pachI buddhiprakAzanA phelAvAmAM sudhAre thatuM jaNAya che. sana 1868 mAM tenI 1000 prati nikaLatI hatI ane sana 1869mAM 1100; ane tene bane teTaluM svAzrayI ane pagabhara karavAne * buddhiprakAza, sana 1863, pR. 4. * te vakhatanA zilA chApanA prese mATe jue buddhiprakAza, sana 1864, pR. 4. + juo gu. va. saMsAITIne rIporTa, sana 1860, pR. 12. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 sane 1871 mAM tenuM lavAjama vadhArIne rUipayA deDha karavAmAM AvyuM hatuM. te saMbaMdhamAM sana 1870 nA Disembara aMkanA buddhiprakAzanA puMThA para nIce mujaba jAhera khabara chApelI che. jAhera khabara amadAvAda buddhiprakAza ceApAnIAnA sarve dharAkAne jAhera karavAmAM Ave che je--AgaLa A ceApAnIuM halakA kAgaLA upara zilApresamAM chapAtuM hatuM tyAre dara sAlanA eka rUpaiyA kiMmata harAvI hatI. pachI TAIpathI sArA kAgaLA upara chApavA mAMDayuM, tethI kharca vadhAre thAya che te purUM thatuM nathI. mATe sAsAITInA sekreTarI maherabAna ema. eca. skATa sAhebe meherabAna myulara sAhethsa ejyukezanala inspekTara uttara vibhAganA sAhebanI salAha laine AvatI sAlathI dara sAlaneA rU. 1-8-0 ke doDha rUpaiyA kimata TharAvI che. varasa purUM thayA pachI Ape tenI pAsethI rU. 2-0-0 ke e rUpaiyA levAmAM Avaze. 22 ane sana 1871 ne rIporTa vAMcatAM mAluma paDe che ke lavAjamanA vadhArAthI buddhiprakAzanA grAhakanI saMkhyAmAM ghaTADe thavAnI bhIti rakhAtI hatI te khATI paDI hatI ane tenuM vecANa 1200 nI AsapAsa rahyuM hatuM. vaLI buddhiprakAzamAM AvatA lekhe mATe lekhakone pAritASika apAtuM. hatuM ane te viSenI jAhera khabara buddhiprakAzamAM chApelI maLI Ave che; temAM jaNAvyuM che ke, iMgrejImAMthI, ke saMskRtamAMthI sAcI bAbatane gujarAtImAM tarajumA karIne, athavA peAtAnA mananA vacArayI sAcI bAbata kAI lakhI mAkalaze, te sarasa haze te buddhiprakAzamAM dAkhala karIzuM; ne buddhiprakAzanA dara pRSTha 1 nA rU. 1) eka pramANe te lakhI mokalanArane chapAyA pachI phrI maLaze. '+ 66 sadarahu prathA zarUAtathI cAlu hatI evuM pramANa ApaNane khIjI rIte prApta thAya che; kemake pAritoSika ApIne lakhAvelAM lekhAnAM graMthasvAmitva. viSe sana 1855 nA buddhiprakAzamAM nIce pramANe noMdha lakhelI maLe che. " A ceApAnIyAmAM je vIzaya lakhAya che, temAMnA ghaNAkharA varanAkayulara sAsAiTInA mATeja khelA hoya che. ane keTalAka varanAkayulara sAsAiTI rUpIA ApIne lakhAve che. tethI e vIzaya upara mAlakI varanAkayulara sAsAiTInI che. tethI e vIzaya thADe thADe chuTaka aMkamAM chapAya buddhiprakAza, Disembara-pu'huM-sane 1869. + Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 che, te pharIthI navethI judA judA chApI cApaDI banAvAnA haka phakta amArAja che. vAste badhA lokone ameA jhAhera karIe chIe je amArA vIzayamAMthI kAI leIne chApI judI cApaDI jevuM banAvaze teA te 1847 nA ATa 20 mAMthI UlaTA cAlA evuM karaze. " temaja sana 1860 nA rIporTa mAM sekreTarI jaNAve che: " je loka A ceApAnIA sArU viyA lakhI Ape che, temane mahenatanA badalA maLe che. tethI juvAna vidyArthIo vagerene viSayo lakhavAnA ulaTa vadhe che. "x buddhiprakAzamAM prathama dhArmIka lekhA levAnA pratibaMdha nahAtA paNa sana 1874 mAM "daza avatAra" e nAmanA lekha prasiddha thatAM kaMika khaTarAga thayalo samajAya che, tethI kamiTIe buddhiprakAzamAM dhAmika lekho nahi levA evA nirNaya karyo hatA. evI rIte rAjakIya viSayeA nahi dAkhala karavA e viSe zarUAtathI vidyAbhyAsaka maMDaLIne madada karavAnuM sAsAiTIe kakhulyuM, tyArathI tenI sAthe sarata karI hatI ke " temAM (ceApAnIAmAM ) rAjadvArI khAkhatAnI takarAra chApavI nahIM. ''+ te samayanA sAmayika patrAmAM buddhiprakAza agrasthAna bhAgavatuM, ema jaNAvavAnI bhAgye ja jarUra rahe che. gujarAtI sAhityanA itihAsamAM ene kALA moTA che ane te visarAya evA nathI. sana 1856-57 nA rIpemAM ena. sekreTarI lakhe che. 66 mAsika cApAniyuM buddhiprakAza ke jenI Umara 4 varSanI thaI che tAya paNa ApaNI masjI mAphaka te AkhA dezamAM doDavA zikhyuM nathI, tathApi tenA akkalabAja calAvanAra kavIzvara dalapatarAma DAhyAbhAinA hAtha nIce sudharIne potAnA jAtabhAI khIjA gujarAtI cepAniyAM karatAM te vizeSa lokonuM mana raMjana kare che." e abhiprAya te kALe sAce hatA ema sAhityane vAcakavarga jarUra svIkAraze. * buddhiprakAza, sana 1855, pR. 16. x gu. va. se. ne sana 1860 ne rIporTa, pR. 11-12. - buddhiprakAza, sana 1874, pR. 144 nI sAme puThA para + buddhiprakAza, sana 1854, pR. 9. budhdhiprakArA, sana 1858, pR. 58. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya amadAvAda vasyAnuM kAraNa amadAvAdanA itihAsa viSe amerikAnA gulAme viSe amerikAnI laDhAI aNahIlavADa pATaNanI sthiti .... ... viSe AbunI hakIkata sArAMza Abu parvatanuM varNana A lAkAnA prAcIna itihAsa... irAnI laDhAInA salAhanA kelakarArA ... 157 pariziSTa 4 buddhiprakAzanI anukramaNikA ( sana 1854 thI 1878 ) | lekhaka pu. naM. itihAsa ... ... IMglaMDa dezanI rAjya calAva nArI sabhA IsrAyala leAkA viSe eka cInAe lakhelA patrAnA tarajume.. breka lokonuM vaNuna ... ... ... krIsasa ane sAlana kumArila bhaTTAcAya praznoMdha ka DAla purANu vaSe gujarAtamAM dukALa paDaye tenI yAdI ... gu. va. sA. nA atihAsa ... engresa A hiMda AvakaTAriA... aMgreja lokonuM rAja karyu, kai jagAe amala bhagave che kAThIyAvADa ane kaccha prAMtanuM varNana 100 ... ... .. ... : : : : : ... ... : : : H H 000 9 70 4. 4. 3, 10 muM 25 muM buddha paTa 9, 3. 3.. 4 thuM 3 9 muM 12 muM 19 29 25 muM pAna nabara 3 tuM para 87 4 124 156 167, 187 7, 29, 43 241 24 muM 6 huM', 7 muM 149, 173, 195; 13,44 24 muM 1 9 muM 77 335 93 118 169, 175, 201 15 194 147 281 3, 27, 53, 76, 99, 147, 171 202 7,29, 43 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 880 gAsAi ane vairAgIonI utpatti cAra jugamAM thaI gayelA bhATe!... cAra yuga viSe jayazIkharI cAvaDAnI vAta tAbuta viSe... trAvaNakAra viSe dakSiNanA dukALa viSe... duniyAMnI vastI nijAmanA vaMza viSe paTTaNa somanAtha viSe pArasIyAnA zlAka "" ... jagatamAM rAjya sthApananAM kAraNa... jaina kAlIkAcAya praznadha TAyaranA rAjA perIkalIsa ... briTiza rAjya ane AgalA rAjyanA mukAbalA baMgALAnA dukALa viSe bharatakhaMDanA prAcIna itihAsa bhavAyAnI utpatti bhavAinuM bhAkArUM bharatakhaMDI AryAnuM varNana bhAvi prabaMdha 800 bhInnamALa tathA devalATInI ... hakIkata ... mahArANI vikaTAriyA sAhebanuM rAjya sthApana ... 830 "" ... ... ... pArasI leAkA viSe prinsa Ap velsanuM lagna krUDa ane pezvAnI mAhitI bakarI Ida viSe brAhmaNAbAda viSe khAvA dhAra viSe daMtakathAo brAhmaNeAnA gAtra tathA pravara viSe... lA. Aha, ... ... ... ... 158 ... ... ... ... ::: 5 muM 8 muM tra, kA. 11 muM : lA. hi. 21 17 20 23 10 23 muM 18 muM 17 muM raramuM OM OM OM OM OM *** ... 220 _. . . L. (+-, L, "" 18 muM 25 muM 23 24 muM 32 8 muM "" 13 muM * 260 280 281 155 13 25 muM 5 muM 111 107 201, 225, 245, 268 87 107 279 163 233 153 rapura kara 43, 5 muM | 167; 26, 44 73 21 muM 7 muM 140 226 pu 78, 106, 135 45 145, 169, 192 190, 209, 238, 263, 209 10, 40 183, 197 275 31 65, 79 273 198 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAjA mahArANI manuSyanI mULa pIDhIkA viSe mAhitI mahArANInA navA khetAbanI yAdagIrImAM Ane hiMdudharmamAM lIdhelA che... misarI loko ane temanA rAjAAne tihAsa musalamAna viSe mAhitI musalamAna leAkA viSe... ... musalamAnanuM rAjya sArUM ke marAThAonuM rAsamALAnI vAta 99 22 C rAyakavALa brAhmaNunI nAta viSe... / turka laDAinuM jAheranAmuM zio tathA turkastAnanI laDAI viSe lagnamAM ukaraDI netaravA viSe lakSaNusaina prabaMdha lagnanI pUrva pIThikA vaDhavANu viSe vaDeAdarAnA gAyakavADa mahArAjanI vaMzAvaLI ... ... vAyavya khuNA taraphanA dukALa viSe... visaLadeva prabaMdha vIradhavaLa prabaMdha 130 ... ... ... vimaLa prabaMdha zilAditya prabaMdha zrImALI brAhmaNanA kaLevA lagnamAM zIkha loko viSe sAbhramatInI rela viSe... ... ... 480 03. ... ... : : 159 : : :: : : chaM dalapatarAma : : : : : ... kA. . kA. . kA. kulapatarAma OM leA. hi... | 21 muM "" 16 re ... 24 25 ... ~~~ ?, ja 12 muM leA. hiM. 19 8 24 15 muM 5 muM 16 24 6. (. muM 8 muM '30'T 4. 8. ** 7 9 muM ~ ** *50% V*? muM 16 muM 13 muM '' 'D'E) 'ma) '' 282 204 66 195 40 110, 138, 150, 211 94, 109, 140, 175, 203 123 40, 63, 80, 98, 113, 129, 152, 167, 209 30, 44 47 192 208 11; 205 56 113 200 }} 33 128, 149, 101, 221 55 278 129 114 5 253 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 186 sithiane lokAnuM hiMdustAnamAM || AvavuM * * siMdhaA mahArAjanI vaMzAvaLI le. hiM, saMjAnamAMthI jaDelA ka hiMdustAnane ItihAsa... - * . . . . : : ra2, 41, 57, 70, 81, 97, 113, 129 1, 27, 36, 72, 136 : . . 125 21, 31 247 . 7 da 29, 55, 91 193, 217 181 8. e. e. hiMdustAnamAM prAcIna vidyA ... ... | 20 hiMdu lokonI prAcIna sthiti - ... holakaranA vaMza viSe .. ..| lo. kavitA abharAma kulIna ke - " | 1 23 muM abhimAna tajavA viSe dalapatarAma 5 muM amadAvAdanI turaMgane garabe ati lobha te pApanuM mULa asalanA rAjAo viSe atizaya sarva asAra Izvara prArthanA Izvara bhakti viSe - IzvaranI mAyA viSe garabIo ...dalapatarAma Izvara bhakti viSe kavitA Izvara bhaktanuM pada - upadezI dhULa udAra kAmamAM hAtha vAparavA viSe... upadeza viSe.... " upazA kuLiyA mAM UpadaghAta suvA ekatrIse uttama kuLa viSe dalapatarAma eka divasa yAda rAkhavA viSe . eka mitre lakhI mokalelA praznonA uttara , thalapatarAma 18 121 73 13 dalapatarAma 4. 84.84. kra. 9. .8. 265 121 121 265 121 241 da...4. hR. 4. 25 . Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A A 2.2.ce, (2) A 3i. aMga UdhArane jhaghaDe , ne ... 2 10 aMtarajAmIthI bIhe te kapaTathI kamANI karaze nahi . dalapatarAma - 25 aMgrejI rAganuM gIta.. " Rtu varNana - 183/141, 157, 173 { 1, 25, 41, [ 58, 81, 101, 125 grISmaRtunuM varNana - dalapatarAma 97, 124 145 , varSARtunuM varNana ... 169, 193 , zaradaRtunuM varNana ne 217 , hemaMtaRtunuM varNana... 241 , ziziraRtunuM varNana... 265 ,, vasaMtanuM varNana 4 kahevuM tevuM sAMbhaLavuM , . 145. kapaTIne saMga na karavA viSe pada-dalapatarAma kaLIkALanuM varNana ** 135 kaTAva ** .. * kapAmaJ 16 kara tuM tAruM kAma . kavi dInU daravezanA kuMDaLIyA .... kAna kavinI kuMDaLIyA* 49 kuTa nArIone zIkhAmaNa kuDI sAkhya viSe . 218 kuMDALayA * * 239 kerInAM lakSaNo - - kerIne saMga na karavA viSe garabI... 103 kepha viSe lAvaNuo .. phInI niMdA viSenI lAvaNa . kevuM kAma karavAthI maravuM sAruM ne keLInuM varNana : kavi zAmaLa koNa svarga ane kaNa na javAnA 193 garUDa purANa mAhinI kathA - 97 garabI (zeTha rUstamajIjamazedajInI) dalapatarAma garabe. gamAra bAvanI ) 265 - gADaDane rAsaDe 2. nuM ! 89, 14 gujarAta varnAkyulara sesAiTInI . garabI - + 2 &.ce.... bhA. 1 0 . & 121 168 5 | 13 R lDa.8..te. ce. ce. << & - 64 4a da ka ja darada che ee e ce. c 2 ja 23 2 3. e 4 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . { 217 : 282 - 265 97 gAMThanuM gopIra . 233 271 97 25 grISmaRtunuM varNana . .. gujarAtanI balihArI, ghaNuM raLyAthI rIjhavuM nahi , ghara sutaranI AMTI ukelavA viSe | - garabI - ghoDAdeDa viSe . citra kAvya deha * cetravaNu * * caMdrAvaLA * * jagatakartAnI AratI -. dalapatarAma jagatarUpI bAganuM dhULa jIvane upadeza * dalapatarAma juvAnInA tera viSe . jene jethI sukha tene te pyAruM je jAyuM te jAya ... .. TIkAkArane pikAra * teM te ghaTamAM ghara kIdhuM vAlama | - varaNAgIAre".. tenuM zuM kare che. dalapatarAma 16 divA vinA aMdhAruM ghara | dIkarIne vidyAdAna devA viSe . . ! 10 durAcArIne zikhAmaNanI kavitAne duSTa svabhAva dezATana kavitA >> 4.04.84..4. has, 7. 4. 84.... 1 170 121 125 289 121 145 u3 49 193 7.4.7.04.8, 3.3 25 25 190 112 . 177 . . . G GR 193 | |jezakara daMpatI dharma viSe . dRSTAMta vacana sabhAzikSaka sule- I mAnanuM * * dhaNunuM dhAryuM thAya : dalapatarAma dhIraja viSe pada * * narabhamarane zikhAmaNanuM gIta ... navA varSa viSe Izvara prArthanA . tAva viSe .. nirarthaka gAna tAna viSe nIra nevanAM mebhe gayAM nIti viSe dehA . " nirAzrita sthAna viSe - prajAnuM duHkha TALavAnI garabI e. 249 245 8... . . . . 49 193 267 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 paropakAra karavA viSe ... paLa viSe prabhu prArthane ... 89 . . . .habda * "dalapatarAma 202 217 265 . . 121 paracuraNa chappA * - layastaro parastrI viSe... ... zAmaLa bhaTTa 11 prAthanA . * dalapatarAma paDadAnI vAta peTamAM rAkhavA viSe paramezvaranI prArthanA - dalapatarAma prabhu stuti * * paranArInI prIta viSe... prathama potAne sudhArA karavA viSe , prastAvika doharA viSe.... 101 , - 217 1 - . - 73 e. . 97, 121, 145, 193, 217, 241, 265 210 paracuraNa kavitA ... ... choTAlAla narabherAma) ...dalapatarAma 19 muM prastAvika deharA-.. { 25, 49,73, 97, 121, 145, 169, ! 193, 217, 241, 265 prabhu prArthanA * prastAvika doharAH- . che . 20 muM 1, 25, 49, 73, 97, ! 121, 145, 169, 193, 217, 241, 25. 1, 25 - 193 ja ra . . pANa pelI caNIye pALa ... pArake ghera jhAjhA dahADA na rahevA - viSe . * * dalapatarAma pitAjInI stuti pitAjInuM vacana pALavA viSe - pItaLanA ane senAnA raMga viSe peTa bharavA vize * ***' ra ra che ...te. . 217 157 145 145 ? Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 pRthvIrUpI naTaDInI garabI - pharIthI paraNavAnA bahAnAnuM gIta / phArbasa viraha * kulaNajI * * e.. .. (. . 182 191 115 145 phAMsa kADhatAM pese sAla 40 182 .pTa2.2. 1 241 89 buddhiprakAzanI tArIkha buddhiprakAzanI vinaMtI bele tenAM bera vecAya bharathAra vaza karavAnI garabI, bhagavatanI bhakti karavA viSe sucanA bhaNavA viSe * bhAInA heta viSe ... bhAvanagaranI garabI : " : . .. 137 241. 241 92 . 185 &.7. 49 18 113 814.. hae 133 mAnaMda kRta mahinA maDadAne be bela . maraNane bhaya che mATe prabhune | | bhajavI . ** *** je bhagata manane zikhAmaNa viSe >> manuSya mahimA . | manuSya dharma viSe .. mahinA * * dalapatarAma mAtAjInI stuti ... mANasanA jIvatara viSe , mANasanA svabhAvanI judI judI ! jati ... ) " mAtAnA guNanI garabI mANasa mAtra para prA ta rAkhavA A viSe * * dalapatarAma mithyApaNu viSe - " . mitratA viSe .* * mIThA bhagatanI zikhAmaNa ane muMbAInA zeTha maMgaLadAsanI ! udAratA , e muMbaI viSe garabIomAtanI svArI 113 193 4. 8.... 169 25 244 (Adhya.7. 233 121 97 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . e. 110 169 161 R. 9 117 ~ 165 meTuM koNa * * moMghavArImaTADavA prabhune prArthanA maMgaLAcaraNa savAyo . ane raNachoDa bhagate pitAnI strIne dIdhelI zikhAmaNa rAja vidyAbhyAsa * * rAmacaMdrajIne sItAjInA kAgaLanI | dhoLa * * rAmacaMdrajIe vanavAsa jatAM ! * sItAjIne kaheluM dhaLa ne rAjezrI mahIpatarAma viSe .. rAga heLI ... ... dalapatarAma rAjanIti .. rAjabIja viSe rUsaNuM teDavAnI garabI revareDa DAkaTara vilsana sAhebane garao ... ... papa 173 . 49 197 217 4. 185 " - bha. prI. roga zAtya mA . e.da. 145 lakSmI viSe... . lakhAI AvelA prazno.. lobha viSe .* * dalapatarAma 212 145 . ... da. 3. 120 187 193 193 vacana viveka.. ... vahema tajavAnI garabI... vahema tajavA viSe * vacana viveka bAvanI - dalapatarAma | 11 vyabhicArI viSe ... vANIyAnA guNa tathA avaguNanA chapA * * vikaToriyA mahArANIjInA chaMda - vizeSaka chaMda " *** * vidhavAne vilApa ... | ha aa | 10 vivAha ane varazI te kare dalapatarAma 145 hae...... 217 3 4.4. vinaya viSe. vivekI nara.. vidyA viSe ... ... .. . ... vidyA rUpI AMbAnuM dhaLa dalapatarAma 25 muM vIkhane vilAsI chava, sAkarane | zuM kare ? . . . ! 265 118 15 (da. e. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . [ 13 dalapatarAma 17 muM tema viSe . . zakti vicArI karIye kAma zANapaNuM zikhavA viSe ziyALA vize * zuka saMdeza . 4. 4. 4. (4. 169 - 145 49 *** 16 muM 169 169 zubha kAje benane teDAvavAnAM gIta : zuravIra chatrIsI dalapatarAma zera bajAranuM pada * - 12 muM. zeranA tathA rUnA vepArathI kharAbI... 13 muM zravaNAkhyAne e. e. 8. . . 12. 111, 127, 1pa9, 187, 211, 23ra, 25, 273 - 34 91 217 178 . . . . satya viSe * * sara jamazedajIne paro svanuM AcAre vartAya satabhAmAnuM rUzaNuM ** satsaMga mahimA ... svadezAbhimAna viSe ... dalapatarAma sarasamAM sarasa. ne narasamAM narasakiyuM samasyA pUrti aphINiyAnI 1 niMdA viSe 17 49 . . 71, 113, 29, 258 1 . . . . . . - 57 97 . 176 . sAca viSe chappA sArU kAma karavA viSe... >> sAhelIone zikhAmaNa dilapatarAma sItAjIne pratyuttara dhaLa ... strI rUpI peTI viSe ... dila sukha dukha be sAthI che sudhArAnI vAta dhIre dhIre saMbha- | lAvavA viSe - sukha sAgaranuM pada * * sudhArAnI vRSTinuM pada >> dalI lapatarAma sudhArA viSe... *** sudhArA viSe chaMda ** sujana guNa varNana ... 13 muM susaMgati viSe ... jilapatarAma sRSTijanya IzvarajJAna kAvya / ... 173 13 ThTha. Na. . 9. . . 73 - 241 25 29 73 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. sApArI viSe sAdAgara zeThIyAnA garame sapanI garI sateSa viSe... ... saMganA guNa hira hira khelavA viSe... hunnara zikhavA viSe kavitA hArI ... ... ... HH alekajhAnDara sekSaka kIranI utpatti karasanadAsa mulajI kavi kevaLarAmajI viSe kiverAjI ramAbAI gAyanazAstrI viSe jagannAtha vi yApA siMdhiyAnuM mANa jAraDIna sAhenuM maraNa jaina pAunDasa jaina paData meluM ! TAmsa simpasana dAktara bhAu dAjInuM mRtyuM nagaDha himAbhAinA svarga vAsa, ... .... narabherAma bhakta kAsa sAhebanuM maraNu kAsa sAheba viSe ... AditarAmabhAI ... ...... ... bhAskarAcAya bhUkhaNa viSe... mahIpatarAma rUparAma viSe ... 137. ddalapatarAma 08. ... " caritra 800 ... dalapatarAma 12 muM 1 muM prA. za 13 my ::: 7 *, ? 12 15 10 8.3,9.4. 9 muM 10 muM 17 muM 25 muM 24 cha T 10 DhalapatarAma 21 -~* ','.', a(t, muM ' 'T) 'V) 'T ''''''' muM 13 muM 10 muM 18 uttamarAma -8 muM, 9 muM delavAma 209 169 82 11 213 217 . 97 49 41. 149 125 117 218 206 236 253 285 116 123 208 322 10 17 6' 229, 245, 276 14,29, 62, 4, 103, 123, 157, 177, 196, 214, 234, 252 25 32 74; 27 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baTukamAra svAmi - ma. su. 10 1. 175 mAgyuhela nAmane uttama nyAyAdhIza | ha dvArA jAdhava ane sAyaNa viSe thoDI hakIkata *** ratanalAla 19 muM trakalAla bhi DaNa bhakta viSe ... ' . yu. ke 22 muM mahetA durgArAmano svargavAsa | - ra3 muM,24muM 257, 270; 14, 53, 114, 229 22 4.ce.e. 54 29 115 misa merI kArpenTara .. . rAmakathA racanAra tulasIdAsa | 2. bA. maNIbhAI jazabhAI ... re, bA. gopALarAva hari viSe.. lAlazaMkara umiyAzaMkara viSe ... svAmi dayAnaMda sarasvati himA bhagata viSe , hemacaMdra * * dharma-tatvajJAna e...&. 4. 259 298 23 157 AtmA amara tathA svarga naraka | bhAnavA viSe . * IzvarI paDI viSe ... ... Izvara prArthanA - udavADAmAM pArasI lokeno . . . 195 sa, pavitra agni ... " " 65 121 147 upaniSada viSe : kaMDala purANa viSe gosAI ane verAgIonI utpatti esAIjI viSe cArvAka mata *** cAra purUSArtha * caMDI pATha : * ... . . . . . * * V , jagatakatI paramezvara che te viSe joI viSe... * - jogaNIo tathA devIo viSe . (.ce. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuMDhiyA tapAnAM mRtti viSe dRSTAMtA... tapa viSe daza avatAra viSe 080 nAstika viSe .. nyAyanA AtmavAda pazusaNa athavA payU paNa pIra mArAM viSe purUSAttama mahAtmya pArANA viSe *Imezana patha viSe brahmAMDa viSe... brAhmaNa dharmanuM mULa ... budharmanI kathA yudda viSe yAjJavalkya smRti svAminArAyaNa viSe saMskAra viSe zrImad bhagavadgItA hiMdu lokonA tahevArA viSe ... abhaya varanI vAta Udyama karmanI vArtA kamaLAkSInI kathA kaLazanI vArtA 900 ... ... ... ... ... ... dharma sadhI ... ... puracaMda ane suracaMdanI vAta khAvAyaluM bALaka garUDanI vAta ... ... ... ... ... 030 ... ... : : : 030 ... ... ... OM ... 19 vArtA ::: .... ... ... ... ... ... : ... ... ... ... :: 19 20 8 muM 19 muM 13 muM 24 e. e. 56 20 muM 4 zuM ******7 18 25 muM 20 muM 11 muM ''.. 25 muM 22 muM 17 muM muM 15 20 muM 12 muM 22 muM '+'') *** 14 muM 39 50 14, 170, 208 151 TreTa 26 213 114 123 rara 17 236, 270 160, 181, 206, 224 180 193 218 37 85 220 181,202 243 ra, 108, 126, 151, 184, 198, 220, 252, 256 154, 171 105, 130, 151, 185, 233, 245. 16 97, 116, 195, 208 161 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaMgAbAI ane jamanAbAtI vAta ... 9.6 caDatI paDatI viSe eka vArtA cAMpArAja hADAnI vAta caMdra caMdrAvatInI vAtaoN jaMgalanI che|karI jaMgalanA cheAkare TAparAnI zeSa raMga sAcAnI vAta ... ... DeAna kavIkaseTa tAki kapuranA svayaMvaranI vArtA 1 lI .. nidhana dukhIArAnI vAta naMda batrIsInI vArtA... ... ... ... ... 000 pattharalAla premajInuM navAI jevuM janma : caritra 600 000 aaulDanA camatkArI tathA sama yAcIta uttara * garajInI vAta buddhidhananI vArtA menA peASTanI vArtA ... ... ... ... 800 900 ... muAbhAI vA te pANI mukhInA chekarA rAhyAnI vAta ... 10 : : : : : ... ... ra. U. 13 muM 25 17 21 25 12 '''' ') **0) 3 (1.1. 18 muM 16 muM 99 19 muM *** '' '' '' '' 8 muM 15 muM 183, 200, 226, 244, 256 177 50, 74 41, para, 81, 102, 134, 153, 183, 204, 236, 267, 284 14 38 199 102 37, 5 195 147 5, 31, 15, e, 103, 137, 150, 177, 221, 243 11, 59, 94, 111 4 38 267 17, 32, 67, 111, 177, 233 109 101 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " " ... rUpAvatInI vAta ... 4. 108 67 12 muM [ ' 30 - - 4, 26, 104vikrama rAjAnI vAta .. * 110, 140 90, 112 satsaMga viSe narasiMha kuMvarane prabaMdha * *** 218 hAsya mizrita abhUta rasanI vAtI * *** dilapatarAma 12 muM { 'rA ' bhASA-sAhitya-nibaMdha bhASA aneka bhASAonuM jJAna .. arthAlaMkAra viSe ... aphalAtuna vagerenI kahevata. ArabI kahevata eka kavinI musApharI... kavitA viSenI caracA - 140 graMtha viSe * * * gujarAtI bhASA .. 134 gujarAtI bhASA viSe .. gujarAtI bhASA viSe bhASaNa ! mahIpata riAma rUparAma gujarAtI bhASA viSe saMvAda gujarAtI bhASAnI joDaNInA niyama janAvara zabdano artha na'keza *** ** navI bhASA karavA viSe tathA | nAma pADavA viSa 174 * piMgaLa viSe *** 4, 26, 57, 130, 174 * * * 78, 94, 111, 128, 144, 165, 211 ! 10,41, 72, 93, 103; 123, 151 166, 198 228 8.8.ce. 8. 7. . . . e. 186 * 02 : : . . : : 8... ha. : Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 . prasthAna kikA ... premAnaMda bhaTTanI kavitA sarasa | ke zAmaLanI ... " bhASA viSe. * . 8. s. s. bhASArUpI bAga maLatAM tathA chUTA paDatAM bela vAnA zabdo . vicAra zakti tathA varaccAra vAkyAlaMkAra viSe zabdArtha vicAra " s. kIra viSe , e.e. 194 47,49, 7ra, 96, 183 94, 190 zabdavicAra zabdonI jAti viSe - . . . . zabda zAstra zabda jJAna * 189 . 4.7.. 265 39 zabdanI vyutpatti - zAmajI bhaTTanI kavitA zAstrI gujarAtI bhASA zuddha vargoccAra strIo viSe ubekSAlaMkAra saMskRta tathA gujarAtI bhASAnAM maLatAM vAkya " . saMskRtamAMthI apabhraMza thayelA . ne ... . . saMskRta bhASA viSe .. saMskRta vyAkaraNe saMskRta bhASA - " 135 81 . saMskRta zabda hindustAna mAMhenI dezI bhASAo s.. 109 21 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amaracaMdra kavi prabaMdha... alaMkArika vAto viSe eka kavitAnA atha aMgrejI bhASAMtara pArkamALA ... kavitA viSe... kavitAnI parIkSA kavitAnA abhyAsiyA... kAnA mAtrA vinAnA meDiyA akSara viSe kAgya dAhana kAvya graMtha ... kAvya taraMga "" ... kavi premAnaMda sarasa ke zAmaLa ... kavitA ane tenI bhASA kavitA vizvAsa 22 99 ... ... 29 ... ... ... : ... kAgaLanA thArAnA deharA gujarAtamAM thai gayelA kaviyeAnAM nAma TrAma ane gAma gujarAtI bhASAnA itihAsa kaviyAne ... ... ... ... : : : ... ... ... ... 193 sAhitya ... .. ... ... * * mu 10 11 mu 12 mu 14 mu = = = =. 19 mu = 7 ka',,,,, *, 16 17 21 9 mu 22ma 23 ma 24 mu 8 mu ,, 9 muM pa 139 162 131, 158, 181, 206, 235 147 pa pa 106 9, 28, 50, 67, 88,104, 128, 144, 170 27 67 168 254 8, 84 62, 89, 114, 128, 156, 188, 29, 242, 276, 289 11, 37, 81, 135, 156, 205, 269 37, 145, 201, 241 161 248 266 22,27, 76, 100, 150, 208, 215 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha. gujarAtI bhASAne vadhAre abhyAsa | karavA viSe .. gujarAtI lakhANa viSe... .. gujarAtI bhASAnA kavine | ItihAsa 160 243 * 8. || 8, 30, 60, | 90, 12, 242 e . 102 29 231 , 257 gujarAtI bhASAnA ItihAsanI , puravaNI * * gujarAtI junA lakhANa viSe graMthane samaya ** caracA patrane javAba cALIza varSa upara lakhelI guja rAtI bhASAne dAkhala : ... junA lekho viSe - tarka saMgraha dIvAnajI raNachoDajI kRtagraMze ... naLa damayaMtI 36 ..bda 257 125 [ 148, 176, 200, 223 . . 40, 63 nava rasa naLAkhyAna kaDavuM 15 muM artha che suddhAM * * nATaya vicAra . nAgAnaMda nATaka . . nAgajInA kuMDaLiyA - - nibaMdha lakhavAnI rIta - parastrI laMpaTa che , premAnaMda ane zAmaLanI kAvatA ! 8 8.8. 160, 23 3 280 91 191 17 . viSe carcA = paMDita maMDanamizra ane tenI bhAryA-1 ubhaya bhAratIne prabaMdha 253, 27ra . = bhaDalI vAkya * - bhUjamAM kavitAnI zALA vize | bheja kathA * * . 110 105 5, 24, 59, 83 100, 123, 129, 166, 181, 213, 233 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 * * * - muM 11, 30,48, * | 87, 117, ! 139, 163, 203, 234, 257 - 114, 57,88, ! 104, 128, ! 155, 180, 204 che . * . . 283 mukuMdarAya - 188 bhejA bhakta viSe ... mahAna kAva kAlIdAsanI catu- | - rAInI vAte ... marAThImAM junAmAM juno graMthakartA mathyAbhimAna nATaka viSe mitAkSarAne kartA viSe vidyArAma vyAsanI vAte zAmaLanI kavitA zAstrInI sabhA viSe sagALazAne ItihAsa... zravaNAkhyAna viSe .. 22. . . . . . . 183 218 109 219 ` . 10 162 159 ka 0. subhASita loka ... ` . subhASita ) sUDAbahoterInI vArtAo saMskRta uccAravAnI zikSA saMskRta vANInA mRtyu viSe saMskRta pustako ** saMskRta graMtha viSe ... harihara kavi prabaMdha haMsa kAvya zataka' . . . ` . ` . ` . ` . ` khy 44 119, 165, 190, 262 141 117 123 258 98 3, 27, 51, '0, 99, 123, 150, 175, 200, 221, 246, . '18 zuM 1. 210 1 . . 27. hemAdrI paMDitanAM karelAM pustako .. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nibaMdha da. 170 48 aneka graMtha vAMcanAbhyAsa abhyAsa karavA viSe - AkAzI raMga viSe - RSi viSe . kavinI vinati .. 197 253 . 14 e 136 cha. 98 . 198 145 . . .. Ta7 259 . * 97 kheDu lekenI bhASA viSe gAmanA nAmanA artha.. gAyana viSe... *** graMthakArene abhinaMdana nATaka grISma Rtu .* gughArtha belavAnI tathA lakha vAnI rIte . * * camatkArI koSTaka viSe... ... carcA karavAnI rIta . copAnIyAM vAMcavAnI bhalAmaNa... TIkA lakhavAnI rIta ... dezI rAjAonI sthiti ...pra. pustaka saMrakSaNa ... - buddhi mahImA ' ... ..dalapatarAma bhalu cahAnAranuM bhaluM ne bhuMDuM ! cahAnAranuM zuM .. . bhASaNa karatAM karavAnA cALA ..! manobhAvanuM anumAna ... .., kA, svecchane hiMdu karI zakAya ke nahi..! . lagna viSe laDAI eTale zuM tathA tenAM zAM | | pariNAma thAya che... ...! lakhANathI parIkSA , lAkaDuM. zI vastunuM bane che. .. vartamAnapatra tathA copAnIyAM | | vAMcyAthI phAyadA ... vartamAnapatro vAMcavAnI bhalAmaNa... vartamAnakALamAM saMskRta pustakanI avasthA vasaMta varNana vastu ciMtA.... vartamAnapatranI tathA pustakanI | bhASA viSe 114 . 24 . 3. 40 . . . - 243 . . 133 43 Ta..e. 59 131 ba. 140. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lI vA che * * vaMzavRddhi viSe vadhatu varNana vidyAbhyAsa viSe ... vidyA rahita viSe ** vidvAna ne kahe .... vidhAna kone kahe te viSe zabdano artha samajIne kare (nADu pakaDaje )... zaradaRtu varNana .. zuddha lakhavA belavA viSe 13 muM [ 94 . ' 18 muM | 9, 34, 6 | 13 muM 1. 146 3 88 236 . *lAla 4. | 4. 4.4 180 223 4.4.4. |. sabhA vilAsa 104 saMbhASaNa viSe 180 saMgrahasthAna ..... saMvAda eka kavine ane rAjAno meLApa .. | 10 muM ! vazapALa ane yamarAja .. .... | 9 muM | sAmAnya jJAna ane nIti agni rathanI gADInI saDaka viSe ... 3 juM 117 abhimAna viSe ... .. 3 , 5 muM 143, 33 ajJAnane Azare ApanArA- | ene araja ... adhikAra maLyo eTale sarve | ucuM mukayuM * * aphINanA kasuMbA vize 170 asalanA ane AjanA zI | rAjAo viSe - rarara ajJAnI game tema bele adaba viSe... ** abhimAnI ratuM ... .e. . 99 194 . 199 abhimAna * * adekhAI viSe - abhimAnI ..... amerikAmAM TAMtara ... (ja. } 283, Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta. 2.2. 138. avicArI kArya viSe abhyAsa karavA viSa * abhuta camakAra viSe - agharaNa tathA sImaMta viSe .. ApaNI hAlata viSe thoDoeka | vicAra *** .... ALasu viSe . AzA * * * 8. 81 100 10 muM, 19muM 227, 1papa 2 .e. R. 227 238. AzcaryakAraka lagna ... ApaNI duniyAne aMta ke | Avaze... Aveza eTale jusso AitmahatyA viSe ... InasAne hAthapaga nathI izvaranI dhAstI rAkhavAnI agatya... Izvara uparanA bhAva viSe 271 @.Z.ce..e. e. 49 ra76 281 222 59 IzvaranA hukama viSe - UMnA sogana devA viSa uDAupaNA viSe .... uchALApaNuM upAya karatAM aTakAva sAre uttama kuLa jevAthI nukazAna udyoga viSe. *** . . . . . . 71 155 229 50 12 muM, 15muM 126, 98, 230 184 . . . : - Udyoga mahimA 226 174 Udyoga viSe jayAnaMdanI vArtA ... uMcapaNuM * * uMcI nIcI nAte viSe 1 eka sAMjanI zobhA ane svAmI ma. eka bIjA upara pyAra rAkho A eka kaMjusane kAgaLa . eka nyAyAdhIzanI caturAI ... e.. 219 4 4. meM 286, 157 4.84. 137 74 eka gAyanI zikhAmaNa - eka vakIlanI haziyArI eka mANase AkhA lazkarane | bacAva kema karyo. ane . . . .25 24. 113 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krodha viSe ke karavAthI zAzA thAya che. karakasara te bIjo bhAi kahevuM paNa karavuM nahi... ... ... kRtana-tu kRtazrI viSe kare sevA tA maLe. mevA kenI sAthe lagna karAya kArabhArIonA dIkarAone aMgrejI bhaNavAnI jarUra kanyAvikraya kahara ... ... ... anatho koNa svarga ane koNa narka gayuM kALanA upayAga khATA vahemA tajavA viSe niSadha khubasurata hAtha ... khuNe khesI rahevuM nahi paNa medAne paDavuM khATuM thAya che te sArAne kAje khATI sAkSI nahi puravA viSe karaDavuM nahi paNa pu phADA karavA... krodha viSe kharAba cAlane vaLagI na rahe gapanA khulAsA gujarAtamAM ajJAnarUpI aMdhAruM tathA tenI vidAyagIri gupta upakAra viSe .. garIba mAmApanI dolata gayA varSa viSe gadheDAnuM mANasa banyuM .. ... 130 200 ... ... ... garIbanA AzIrvAdathI zuM thAya... ghareNuM ghAlavAnI kharAbI dhAsane ka ... 199 ... sa. ... 800 mahesu. ma mu : : : : : : : : ! ma ha. dA. ... : : : : : 3 tuM 99 , v 6 chuM 7muM, 8 muM 27, 8 muM 14 muM 16 muM 17 muM 23 muM 18 20 muM 5 muM cha muM "" 10 muM 11 mu 23 2 jIM 61.600. 12 muM 18 muM 25 muM sI. pharajeTa 10 muM 11 muM 147 148, 177 203 210 3 285 15 101 218 . 210 172 11 105 147 272 6, 36, 11 112 161 65 38, 58, 91, 127 63 12 116 ra 93 ra 13 123 135 278 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtakI janAvarene vaza karavA * viSe - para - gheDA viSe .. comAsA viSe cAra vastu vartavAnI rIta cokhA nyAyAdhIzanuM daSTAMta cetavaNuM cora pakaDavAne se cArya viSe . . . . 4.900e. .. 35 154 ? 235, 42 1e. . 4. 4.. . 163 . suka chupAvavA juThThuM bolavuM nahi cittanI zAntI viSe >> corInA bhAla viSe kahANI cheDI bhaNIne zuM karaze? jamadAra viSe jaMgalane chokare . jagata rUpI nizALa viSe janmagAMThane divasa . juvAnInA taraMga .. jevuM zarIra tevuM yatna... jAta vIme . jAnA khetAbenI paDatI dazA 158 38 4. 105 186 273 61, 9 94 8. | . . 197 103 175 218 viSe * * * .84. 49 49, 73 138 jussAne sAruM ajavALAnI agatya jAcakanI halakAI * * * juTha viSe . . jIvate nara bhadrA pAme janamatAM ane maratAM thatAM duHkha | jUThI sAkSI puravA viSe | jUThI sAkSI viSe zaMkAne khulAse, jhADa, pAna, ane janAvara viSe graMtha banAvavAnI rIta - jhAjhu sagapaNa kenuM jANavuM Teka rAkhavA viSe ** ThagAI viSe ... * DAhyo ane mUrkha .. Dheka vANIyAnI vAta ... DhANu ane dANa sTezana tALavA vinma -- ne 146 4.ra..... .91 100 105 148 67 18 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 4 zuM 134 117 deha kaSTI karaNa saMbaMdhI .. duniyAmAM sauthI moTI AgabeTa... dalita pedA karavA viSe - dezI AdhakArIo ane pisA- | vALAno dharma -... :-- durguNa viSe cetavaNI ... dezanI AbAdI sAruM vidvAna ane zrImatanI jarUra che. * dUdhanA dUdhamAM ane pANInA e.9bhya 194 249 hImAM . ja rA 15 . dezI rAjAone sAhavaTanI jarUra dareka gAmamAM vidyA phelAvavA viSe - durAgraha rUpI durguNa . dUdhAdhArI bA ... duHkha zI vastu che . dehane bharUSo nathI te viSe dukALamAM rAjAe tathA prajAe ka. 229 12 274 8.8 1 kapa 3.e. dhanavAna viSe dhALAnA kALA 197 108 100 ... ha. ra6 224 197 . 8..e.. 266 182 75 dhanAthanuM caritra bIe nANuM dATayuM ... dhaMdhe ane udyoga dhaNa dhaNIANanA sneha viSe .. dharma vaira viSe .. - dharma nikapaNAthI samAdhAna ... nadImAM cAlanArI Agabe .. nIti viSe tathA prAcIna vidyA bhAsI-tathAdezAMtarI vidyA bhyAsI mANase viSa **. nAta bhAIonuM kalyANa IcchavA viSe ... navarAtrInA homa tathA divALInA dIvA viSe namratA viSe .. navaruM beDuM nakhAda ghAle nIti viSe ... = = para e. = 134 182 ha0- Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 ja 178 = nAgano vAgha .. * naThArI rItabhAte kADhI nAkha vAne upAya * * naThArA cAla* * nAka kApIne apazukana karanAra naThArI sobata 204 35 240 200 nAgarI pArasI navAI dekhIne kutarAM bhase niMdA karavAnI Teva * nIcAmAM nIce dhaMdhe kI ... nirAzrita leke viSe ... nAtilA viSe vicAra ... nava bhAgane tathA pAMca bhAgane & ce. E. 67 177, 50 78 khela 195 : " ra68 E nAta varA viSe ... puMjI karavAnA upAya .. paramezvara ane mANasanA banI ! velA ghATa, pustakazALA, paropakAra viSe paka TharAva ... 186 205 4 e 104 171 & 210 241 C punaravivAha viSe . patthara jevA narane upadezanuM paramezvarane ke AkAra che - paramezvara che ane tene bhaya rAkhI sadAcaraNamAM cAlavA pUjA bheLuM ratana jAya che pArakA mananI vAta jANavA viSe prabhue pi na karyuM hota to ThIka | ke nahi.... - paramezvara cAhe te kare.* paraNeta strI vecavAne cAla pAMca IndIne saMvAda = e & 235, 243 186 ra70 da 50 184 = da 243 paDatI dazA ja prANInI sthiti .. paramArtha viSe 266 243 265 . Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA karatI chAyA pheraphAra viSe... pharajo viSe mALa vivAha nibaMdha... ... bALa vivAha niSedhaka graMtha AALaka pavADe mAnI mahenata ke dIlA cAkara beadabI khelavA viSe... bAlyAvasthAmAM .... strI saMgathI zarIranI kharAbI... muddinA guN tathA mahimA bAnA upayAga viSe... bahuzruta thavAnAM sAdhana bhagavAnanA bhakta ... ... bhAiomAM saMpa rAkhavA viSe bhaNanArane bhalAmaNu bhIkhArIyAne vArU dha zALA joIe bharatakhaMDamAMthI vidyA nADI tenAM kAraNa bhramaNA viSe... bhIkhArInI sthiti sudhAravAnA ... ... ... maNanuM mAthuM jo paNa navaTAMkanuM nAka na zeA manuSya prANI vize vacAra muMbainA namunA amadAvAda mAMcA tADa 930 ... upAya mitrA viSe mananA mela zAthI dhAvA ... mANasane bhaNavAnI zI jarUra che.. mANasa janAvara karatAM gayAM mAbApanA upakAra viSe mANasa jAti sarvathI uttama che... mAbApe AkarAMne paisA Apava ke vidyA mane mAga mAkaLeA che mitra karavA viSe : : :: ... ... 183 .... & .:.. : : : ::: 900 ma.su. D * : G$ 15 21 mu 25 mu 3 aaN, pU. ti. 5 mu 9 10 14 21 . 12 6 11 muM 12 muM 16 muM 9 ( &*, . +-, +-, t ,, *. sa HH H 'F'509 F 8 muM "2 4. meM 280 35 197 1 1 thI 80 138 28 51 226 259 57 253, 270 87 62 283 98 160 189 123 132 1099 220 41 55 107 108 174 269 1 81 223 115 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suSya prANInI khUbasuratI sAthe | cAne saMbaMdha - 198 . . - . 17 . .. 44 17 121 174 meMghavArI viSe ... ane muMbaI karatAM amadAvAdanA hiMdu- | ene vahema ocho ...! mANasa mAtrane keLavaNInI jarUra che tathA te levAnAM sAdhana meta tathA tethI thatI asare / ha, dvA. moTuM ke nAnuM mukAbalethI kahevAya. mo. mitratA ane goSTI viSe meTI ghoDAgADI viSe... mahArANIjInA tAja viSa mukhya cAra udyama : manane vizvAsa che ... mAbApa sAthe kema varatavuM bhANasa upara haka viSe mA, bApanI chekarAM viSenI | vartaNuka - bhANasanI asalasthitine namune. rastAmAM jamavA besavA viSe - rANuchanA rAjyathI A dezane | lAbha - rAjAone dharma - ... 1 rAjAne sajajananA meLApa viSe... raMga tane vanarAja * - jaya viSe vicAra ... ... lA. u. 195 . e a, . e . cha.ba ka. . rAmacaMdrajIe rAjA saMbaMdhI emanA bhAI bharatane citrakuTa parvata upara karelA savAla lapeDazaMkha lAkha. te kahene | savA lAkha - lakhelI vAta mAnavA viSe | 108 4.4. lekene sudhAravAnuM daSTAMta lAlAnuM ane kAkAnuM svama loka lajjA viSe 122 108 102 ...! 8. ka. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... lAja ane mAda kSeAhInA pravAha lAkaDuM zI vastunuM ane che laDAinuM mULa jora ane julama... vidyA guNa varNana viSe vahemarUpI ajJAna viSe vidyA lAbha viSe vidyA bhaNAvyAnuM kAraNa vidyA viSe ... varakanyAne peAkhavAnuM kAraNa vADImAMnA vicAra vaDanagarA nAgarAnI nAtamAM sudhArA viSe vizvAnubhava svapna vyabhicAra doSanuM nivAraNa vizvAsI leAkeA viSe cAlatI gapo... ... ... 000 ... viSe satya nirUpaNa ... vAMcavAnA zAka viSe vIza TakAnA hisAba vidyA karatAM viveka vadhe vizva vADInI kathA vyasana vicAra virAdhI hiMduo vidyAgurUnAM lakSaNa vidhavA vivAha vyAbhacAra niSedha viSe kSemacaMda ... prabhudha *** vidhavA gAdI vilAyatI gADI viSe .. vicitra vicAranA loko ... ... ... vacanapALa mAravADI vastucitA vANiyA mucha nIcI ? te kahe ... ... .. ... - 800 ... ... nIcI vyabhicAra niSedha viSe... vidhavA vivAha viSe vedAMtI karatAM lAdAMtI sArA te ... : : 185 : : : : ... ... 0.0 ... ... ... : : : : : : : : : : : :::: ... ... $ ... ... 15 muM ae ]e, ze. (2, 4 16 18 muM 3 2u 99 66 os (L. e. (2.7. 8 muM 10 muM 22 12 muM "" 1: "1 13 muM "" 22 14 muM 15 muM muM 16 17 muM 18 muM "" 19 muM 22 muM 1 21 259 243 17 205 209 15 37 127 7 84 138 104. 183 248 267 86 88 242 250 256 258 21 112 161 81 147 219 103, 140 4 172 249 42 20 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : : : sudhArA viSe... :-- sudhArA viSaya .. sukhI kuTuMba sarakhAM rahevAne garamAIne guNa. sAThodarAone zAbAzI saMsAra svapna jevo che = 0.4.e. 147 230 : : 4 74 *. : : : : : : - = = = = 8. 133 156 158 88 sumArge kharca karavA viSe sAcI vidyA viSe .. saphAI viSe saMtiSa . sadAcArathI vartaNuka calAvavI ... sAcAInuM phaLa *** "| sudhArA viSe... ... sArAne saMkaTa paNa sAruM thaI | paDe che..... *** - ma, su sudhArA karavA cahAnArane dharma sutAranA phaLIyAmAM bAvaLIyo Ugyo . " sudhAre keTale thaye ... suratamAM sudhArA viSe .... sukha duHkha viSe sujana varNana *trakA.zAstrI . 131 10 12, 28 159 219 233 17 47 194 samatA guNa svArtha viSe... ... strI sudhArA viSe - sudhArA viSe ekamata . sadgaNa AvavAnA mArga sAca viSe * * suvicAra *** svAmibhakti sudhArAnuM varNana sukhanA rAha* *** triyA rAjya sogana athavA pratijJA sudhAraka saMpa karI ... saMsAra * * svabhAva pramANe kAma sepavuM strIne dhaMdhe 224 98 281 159 15 121 169 , Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18G . . 217 . 157 sagAMsaMbaMdhI viSe -... - svadezAbhimAnIone sUcanA - sAre keNa , - - strInI khubasuratI tathA zaNa- | gAranuM varNana zrImaMtanI ne garIbanI davA judI hoya che . . 219 227 * saMpa vize * * 17 . . . pn . P zikhAmaNa kaDavI jhera jevI | lAge che zakti pramANe kAma karavuM ... zIkhAmaNanI vAta ... ... zIvavA vagerene saMcA viSe ... zuM tarakhalA jeTalI zAkta paNa ja IzvaramAM nathI .. :-- hoLI viSe . *** haLIne nahAre cAla baMdha pADavA viSe .. .. hAlanA temaja pahelAMnA jaMgalI cAla - ****** haThIlI strI viSe ... "huMkAre to nahi, vahevAre sama- | javuM hoya te Avo . . 225 ... . [G[ 101, 117 8. . . 31 206 , 157 P. 199 hiMmata ane yukti .. huMpada tajavA viSe .* - hiMduomAM jamaNavAra. - heDamAM purAyele anubhavadAsa . hiMduomAM kanyAonI beTanAM | kAraNa * * * hunnara viSe * kSamA viSe .. ... jJAna zuM hAka nathI mAratuM? ne | buddhi zuM pitAnI vANuM nathI kahADatI ** * jJAte viSe bhaviSya + ... . 8. 1, 6 3 2.2 2. .... | 8 muM | * | 19 muM 261 . 267 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 nATaka jayakuMvarane jaya : ... | 9 muM) 65, 107, 154, 183, 205, 235 | ... | 13 muM 13, 75, 111, 129, 158, 185, 208, 231, 245, 273 101, 150, 176 dhana strI sattA nATaka... 170 brITanane rAjA lIara... .. 29, 60 vaDa sAvitrI nATaka traNa aMkI ne 1 131, 155 sIelAIna | 176, 201, 8. .... 225 4. e. 118 P. 2... 46 111 275 samAlocanA IrAnanI muktisara tavArIkha . utsargamALA ***** uttama kapoLa (karasanadAsa mULajI | caritra).... kahevata * * gulAba nATakanI pahoMcI gujarAtI bhASAnuM vyAkaraNa cAvaDA caritra ane imADane pravAsa .. *** TuTiyAnA tephAna viSe... ... narmakathA koSa pravINa sAgara phArbasa jIvana caritra .. mAlavikAgnimitra nATaka. . revanDa mI. TelarakRta gurjara bhASAnuM vyAkaraNa - lalitA dugdha darzaka nATakanI | pahoMca .. *** .8.8. 154 167 che. ha. 206, 27 114 & ha. 44 ba. || 93, 136, 161, 261 vaDanagarA nAgaranI strIomAM | gavAtAM gItano saMgraha J ... ! 19 muM | 8. 165 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 261 22 vanarAja cAvaDA - vaidyaka jJAna... .... zekasapIyara kathA samAja savitA kRta kavitA ... sAhitya sarasI ... sAsu vahunI laDhAI * .#.#.B.ee 59 199 113 . saMtoSa suratarU graMthanI pahoMca .. hitopadeza * * * hevAle pharadozI .. hAlanI ane have pachInI pArasI | keLavaNa viSe ... 167 261 165. . . keLavaNI amadAvAdamAM DienI nizALo... amadAvAdanI sarakArI aMgrejI nizALa amerikAnAM keLavaNI viSe . amadAvAdanI skula - ItihAsa zikhavAnI rIta ... kAThIyAvADanI gAmaThI nizALonA cAla viSe kAThIyAvADamAM keLavaNIne phelA. keLavaNI viSe 141 245. 128 6 ka. cha..e.. sa ha 50 190 39 109 57, 87* 3, 87* keLavaNI ApavA viSe.. keLavaNa levAne zokha koleja viSe zeTha premAbhAInuM | bhASaNa. *** koleja viSe kavi dalapatarAmanuM bhASaNa gujarAtI nizALone sArU navI paDIo ... gujarAta prAMtanI koleja nizALo viSe nizALanI agatya , bALakanA abhyAsanI cAlatI .. mahetAjInuM kAma zuM ane te | kema karavuM ? strIone vizvAsa vi : strI keLavaNI viSe . A 200 188 ...01 21 36, 86 146 ( 17. RE Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravAsa | kazanadAsanI musApharI... - mahAbaLezvara viSe - bhAtherAnanI musApharI - rAjezrI mahIpatarAmanA vilAyatathI | AvelA kAgaLe ... 4 zuM che. 67, 85 | 82, 105 [ 146 | 15, 186, 206, 231 rAmadAsa zeThanI musApharI 14 muM ! 64, 117, 150, 187, 205, muM e.e. 2. vilAyatamAM hiMduone javA viSe... gaNita aMgrejI tArIkha uparathI guja... ! rAtI tIthi tathA vAra kADhavA viSe ... gaNita vidyA varNana viSa ... cAlatI jarIpha viSe ... .. 167 TIkA para TIkA .. | 16 muM | 39, 84 bhUgoLa, bhUstara, khoLa, tiSa vigere adhika mAsa viSe ... .. . 24 muM 121 tuM nirNaya * * .. | 12 muM 15. kaccha deza viSe .. 278 kALamAna viSe * le ha. rara kile panAla 227 kharelo tAre... 28, 90 gRha vedhazALA cIna deza viSe 13 146 cIna athavA cInAI dezanuM ! vaNa na . | 75, 91, 113 caMdra ane pRthvI vaccenuM aMtara | jANavAnI rIta - 7pa caMdra grahaNa viSe ... 24 muM | 238 e.4.. hae. ja 8 = 82 2 4 29 7.G.. 8. . . 2 8 . e. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 cAMdra mAsa tathA sera mAsa 101 tiSa viSe .(c).. - 20 1 07. 4.ta. . 27 65 jyotiSa zAstra viSe .. tiSanA phaLA deza viSe jyotiSa tathA vaidaka varSa dezanAM nAma dinamAna * * * 19 43 . . . . 8. 4. 253 nepazyana * * ""| 254 126 parvatonI uMcAi viSa parachAyA viSe ... pApIne minAre .. pRthvInA varNana viSe ... . .. . . . 149 169 218 10 191 110 bAdharapura bhatI vA** *** 17, 50 bhUkaMpa viSe.... bhUtaLa, bhUgoLa mahAbaLezvara viSe . - 105 .. naTavaralAla 18 muM trabakalAla muMbaI viSe... varSane sAre 1170 287 vaDhavANa viSe 4.4. hA. da. 4. K. E. 113 vaDodarA viSe vidyAbhyAsaka sabhA, bhUgoLa viSe... 194 121, 140 269 ziyALa beTa viSe ... ... tri, zukana tathA muddata viSa .. zukanuM sUrya upara thaIne saMkramaNa... 4. 2. E. 189 , 22 sUryamALA ... sUrya grahaNa * . .. * ****** ... | 15 muM | 146. . " 192 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aga lagADanAra bhUta... eka bhUtanI vAta kAmaNu karavAnA vahema gaLAmAMthI zALa garAma kADhanAra 000 ... viSe jATTugara viSe jAduM viSe jAhera vijJapti jAduM viSe : ... jAduM bhUta viSe jAdugarane ThagyA jAdugare muMgAne melate karyo jozInI gapa bhUtanA vahema viSe mesmerIjhama viSe : ... ... ... mAMDavInI pALanuM bhUta... vazIkaraNanA dAkhalA vaTAmaNamAM kimiyAgara hAlamAM nIpajelI bhUtanI ... avAjanA vega arerA ilekaTrIsITI viSe ilekaTrIka : TeleAk uSNatA viSe unAInA unA pANInA kuMDa 9.0 192 vahema-jAdu ... ... ... ... ... ... ... Rtu bheda khetI karanArI kIDiyA... camaka viSe ... camakanA guNa viSe cAravADI pAnanI taMgI. jAnavAnI huMziyArI.. jude jude temaNe ochI vattI TADha paDe che tenAM kAraNe.. ... vAta... ... ... : : : : vijJAna **** .. .. 9 muM 13 muM 24 muM 11 muM 2 jAM 3 19 24 17 11 18 14 "" (c) ?... 21 10 muM muM muM muM 9.3 9.7, 9, (e, *#huM # @ 209 156 50 68 21, 75 49 181 143 25 93 115, 30 35 156 ra66 184 192 259 197 18. 14, 160 133 107 11 7 muM 9 muM 45 3 jAM, 4 yu 219, 9, 22 cha muM 127 373 22. 225 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 parvatonI utpatti viSe paDaghA .. . (ka,cha, .. | 8 balUna ... bhUstaravidyA .. *** ** 4, . - ha. kA. 85, 106, 124, 149, 172, 247, 293 pa6, 124 . by * 55 | 22 muM . . 135 *. manuSya prANunI khUbasuratI sAthe | cAmaDIne saMbadha *** megha dhanuSa * * retInAM tophAna viSe . vAtAvaraNa vicAra : 2 & . | 202, 227, - 248 11, 82, 151, 250, 274 17, 60, 76, 127, 155, 203, 235, 253, 272 ce. . 8. 13, 35 282 203 , vijaLI ane gUrjanA vijaLI tathA vidyuta viSe vaLiye ... vRSTi * * siddha padArthavijJAna . 4. 4. 1rara ' 191, 212, * 25, 33,58, 65, 83, 117, 141, 12. sUryanAM kiraNanA paDavAnA niyama | ane tenAM pariNAma 193 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AphrikAnI khyAzika e jAtanI kIDIo UMga UTaMga nAmanuM vAMdaDuM kAunTrI eTale gAyanA jhADa cIpanasI nAmanuM mAMkaDuM ceAravADI pAnanI taMgI phAnasa mAMkhI rAkSasI jhADa rIMcha vanaspati zAstra zAhamRga ( AsatrI ) aMgakasarata aMgakasarata viSe zetaraMja viSe ... neTA viSe 194 prANI vana ane vanaspatizAsa . "9 200 888 dezI kArIgarInA savAlamAM azAstrInA nivaDe nANAM prakaraNa 000 ... 000 : :: :: ... ramatagamata-vyAyAma viSe enkA ane kapanI hiMdustAnamAM neTA calAvavA viSe... ... ... arthazAstra ... :: ... * ... 30. r 1 21 17 8 7 : : 20 1 (D. (', 1. 3. 8 mu 3 9 muM 4 zuM 25 mu 1 luM 2 jAM 9 muM 29 12 mu 7 mu 257 74 56 Le 273 251 257 4ra 74 99 159, 172, 201, 225, para 9 193, 201 7, 21 137 10,18, 35, 49, 5, 115 5, 17, 38, 49, 68, 21 142 179 202 96 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 165 15 hunnara-kaLA-udyoga ujajaDa medAnamAM hunnara ane vidyAnA upayoga viSe kAThIAvADanI mATInI khANe | ane chANa * * * khAMDa viSe .. . dezI kArIgarone uttejana ApavA | viSe . * - dezI kArIgarIne uttejana ... . . 252 188 * . 169, 234 265 0, 73, 133, 152, 250 navI rItathI kapAsa loDhavAnI gujarAtI maMDaLI . 211 " . . . . 282 186 236 . 137 152 , 8. . 189 61, 175 rU kAMtavAna yaMtra joIne upajelA vicAra... lakhavAne saMge si. da | 23 muM vaNATa kAmanI vigata , ** zAstrIya gamata ane prayoga 17 meM khetI vibhAga khetIne dhaMdha 13 muM khetInI kaLA vadhAravA viSe ... kheDa, khAtara, pANuM ane tApa .. khetI viSe .. gujarAta prAMtamAM amerikana cekhAnuM vAvetara dAkhala | karavA viSe ... bIja tathA tenA vAvetara viSe .. . ke. je. , rezama viSe ... ... ... khu. ge Arogyadaka aphINanA baMdhANa viSe ArogyatAne vAte poSAkanI ! jarUriyAta ****** Arogya-chokarAM ucheravA viSe ..! AyuSyanA traNa vibhAga AMkhanuM rakSaNa * UMdha * * - kuvAnuM pANI zuddha rAkhavA viSe , < * ce. 58 101 121 bhara ha. 181 256 e.cja 255 253 185 e Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kerI padArtha ... kepha viSe kAgaLIAnA upAya vainAina garbhA sthiti viSe karAMnI ArAgyatA viSe : : : sUcanA ... jussA ane taMdurastI upara maneAvikAranI asara ... ... ... ... dIdhoMyuSya daradInI saMbhALa kema levI dIrghAyuSya ane magajanI mahenata... zarIra saMrakSaNa zAca kriyA ... ... ... nAhAvAnI agatya pAnIya athavA pIvAnA padArthoM... bheAjana vicAra rakta pItanA darada upara rUbA viSe... vALAnA darada viSe vIMchI pakaDavAnI rIta... vaidA yatI viSe vaidaka viSe ... ... ... zALI kADhavA viSe suvA esavAnI jagAo zvAseAzvAsa viSe havAnA jIvaDA viSe hADapiMjara ... ... ... ... kAThIAvADanuM saMgrahasthAna kuvA zodhI kADhanAra viSe 0.0 ... amadAvAdanI turaMga viSe kacchanA rA. sA. nuM InAma kAThIyAvADanA tAlukadArAne sUcanA... ... .... 196 : : : H H prakI D 800 :::::: ... ... ... ... ... ... ... mA. da ::: HH 9 muM 21 muM 1 luM-3 ... 10 muM 24 muM 10 *? 9 muM 5 5 16 20 9 12 16 17 21 4 . ... 9 muM hA. tri. meA. 21 muM 17 muM muM 22 * ma 'T 'T)' 'T 3 23 muM 11 muM 13 muM 25 11 'T' ' '' '' 'T) ''''' 12 muM 19 muM 224 78 88-72 198 226. 278 258 113 163 17, 39, 156 200 223 219 62 134 297 106 144 30 116 23 2.27 7 176 139 235, 243 187 186 70 75 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAleja karavAnI khetIvADInI arajI... gajAnaMda phe|jadArane mAna ane cAMda gavarnara sAhebanuM padhAravuM garAsIyA rajaputAnI ramuja gayA cAmAsA viSe pArTa gAyakavADa mahArAjanI zALAo cApaDIyA, ceApAnIyAM, lAyabrerI vIgerenI yAdI ... jatA rahelA ve travADI jAheranAmuM jogaNI athavA muMbaI a dvIarthI TIkApara TIkA (gaNitapara carcA) Dayuka Av eDIMbharAnuM muMbaImAM padhAravuM tarapaDInA traNa ane eka gadheDIne dakSaNA nibaMdha durgAbAine punarvivAha... dezI rAjAone agatyanI sUcanA... navAM pustako viSe vicAra nagarakhaMDanA tarajumA .. prastAvanA prAcIna vivAha vidhi viSe prinsa Avu velsane mAnapatra punAmAM thayeluM. punarlagna pustaka vRddhi viSe premAbhAi daravAjo ane jAraDIna rastA 9.8 premAnaMda ane zAmaLanI kavitA viSe carcA ... ahucarAjImAM lAMdhanArA... AvanAnI sAlanuM dedhaDu ... 199 : : : : 9.0 ... .. : : : : : : : ::: : : : : 25 muM 8 muM 11 muM-18 nuM 18 muM 24 muM 23 muM 14 muM 25 3 25 muM 16 muM 17 muM 11 25 18 10 ' y "" 1 'F? 23 muM 11 'T (t, D, E, +-. ''. 22 209 165 17 muM 48-41 95 243 202 119 ra 23 muM 25, 49, 73 117 157 183 137 123 39, 24 15 1 luM 14 muM 36 25 muM 71, 95 OM OM OM 1 125, 151 5 34 "1 74 71 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bALalagna viSe garabIo lakha vAnI jAhera khabara ... 4. 8. bALalagnanI garabIo ... brAhmaNa, vANIyAmAM judI judI | nAte viSe e. 2. bibhatsa lakhANa viSe kAyado sana 1856 ekaTa 1 - buddhiprakAzanI vinaMti.... buddhiprakAzanA dazamAM pustaka viSe.. buddhiprakAza bibAmAM chapAvA viSe.. madrAsane veda samAja... moTo murakha keNa . . . . . . rAva kRSNarAva gopALa dezamukha ... rAjya racavA viSe ... vaDhavANano navo pula - - . . . 10. 197 281 . - 255, ra77 vaDodarAnA rAjyanA sana 1875 76 nA riporTane sAra .. vaDodarA rAjyane sana 1876-77 ne riporTa vADAzineranA navAba sAheba . 209, 221 . Ata 298 . . 219 sAstrInI sabhA viSe zrImALI brAhmaNone TharAva ,, ne bodha sara maMgaLadAsa nathubhAInI sakhAvata ... ... by by 4. sTara opha InDiyAno IlkAba... | 53, sAbhramatinA pula viSe. " . 4. soraThamAM gavarnara padharAmaNI sAhebanI | * . Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rTi , sabhA, bhASaNa vigere gu. va. sa. no sana 185ra - tathA 1853 nI sAlano riporTa... *** * gu. va. sa. nI vArSika sabhA - b~ 17 w 159 bh 55 nd nhy mu. vi. sa. nA ripaTane sArI = (1858-59) *** ... gu. va. sI. nI vArSika sabhA ne riporTa ... gu. va. se. ne riporTa sane 1865, 66, 67 ne , nI sabhA ne riporTa >> >>1871 nI sAlano . by : by 250 : by by 130 . : nA dhArA by by che. riporTa sana | 187ra no * * by by 257 1874nI sAlane by 209 by 205 ne sane 1875 nI sAlano vArSika riporTa ne sane 1876 nI sAlane riporTa nI sabhA tathA sane 1877 riporTa by 181 ,, by 256 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 m`y bmh , bd bwy bd d bh 3, 116 57, 125 himAbhAI insTITayuTa... . himAbhAI InsTITayuTane sana | - 1857 nI sAlane riporTa himAbhAI insTITayuTane sana ( 1858 ne riporTa ... himAbhAI InsTITayuTane vArSika | . riporTa tathA sabhA himAbhAI InsTITayuTanI vArSika sabhA . amadAvAdanI vidyAbhASaka maMDaLI amadAvAdamAM ne yaMtra calAvyo te vakhate bharAyelI sabhAnI hakIkata *** amadAvAdanI skUla ... .. amadAvAdamAM prArthanA maMdIranuM khAta muhUrta .. amadAvAda svadeza ughoga vardhaka maMDaLI amadAvAda prArthanA samAjanA 'maMdIranA vAtune vRttAMta tathA hevAla amadAvAdamAM tA. 1lI jAnyu ArinI dhAmadhuma... ALasa tajI udyoga karavA viSe.. d 156 245 t : 217 by 128 by by 38 118 by by 56 146, 160 by : ApArAva bhoLAnAtha pustakazALA.. ilekaTrIka TelegrApha * IglIza lokonAM ane dezIonAM lakSaNe viSe audicce hitecchanI vArSika sabhA' keleja viSe zeTha premAbhAInuM bhASaNa ... , viSe kavi dalapatarAmanuM | " bhASaNa khoTA vahema tajavA viSe gayA mahinAmAM cAlelA kAgaLiyA viSe .* * * .q bh 6, 36, 51 - I & bfy 157 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e. @. 136 gavarnara sAhebanuM bhASaNa gujarAtI bhASA sudhAravAnI | maMDaLI gopALarAva hari dezamukhanI | gopALa occhava . badalI .. . *** . 85 189 . choDIonI nizALanuM khAta muhUrta.. chaDionI navI nizALanuM vAstu choDiyAnI nizALamAM vArSika InAma ... chaDiyAnI nizALanI parIkSA ,, mAM inAma ... choinI nizALo viSe 117 274 .. 27 135 jagajIvanadAsa khuzAladAsane mAnapatra jaina pustakazALA ... TAgora satyendranAtha sAheba TrenIMga kolejanuM navuM makAna .. dAktara kAlIarane mAnapatra dhoLakAnI lIlAdhara lAyabrerI E. .. . . . 219 241 193 41 E. ce. . 120 - 76 265 231 navA relve sTezananuM jAheranAmuM ... nApADanI vidyA sabhA - - nirAzrita sthAna sthApavAnI sabhA... prayoga darzana pari bahecaradAsa aMbAIdAsane rA. bA. no IlakAba pustakazALAnA upayoga viSe pustakazALAnuM khAta muhUrta peTrIeTika phaMDa sabhAnuM vRttAMta... 223 151 8.3.3.ha. 17 41 8.e. 107 230, 259 phArabasa sAhebanI chabI viSe ... bAI jIvaranA punarvivAha viSe.. bhAvanagara chaganalAla lAyabrerIne | bhUgoLa vidyA viSe . :: riporTa.. - 24 121, 140 e. mahuvAnI sudharAI viSe... ... mahAlakSmI phImela TrenIMga keleja... .e. ... ' 21 meM 227 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANasa pazu Adi prANImAM taphAvata (bhASaNa)... munasa 2mulajI hAramajane mAnapatra muMbAImAM punivavAha thaye meTI uMmaranAne karavA viSe ceAga viSe DA. kArpenTaranuM bhASaNa.. rADa derAmane mAnapatra rAjezrI bAbArAva bheALAnAthane vidyAbhyAsa ... mAnapatra rAvasAheba mahIpatarAmane mAna rAva. dAbhAine sarakArI InAma... rA. bA. bALAnAtha sArAbhAine mAna ... rIlIka krUDanI sabhA leDa meyAnuM duraNa vAyalI sAhebane mAnapatra vidyAnI AvazyaktA ... "" ... vidyAbhyAsa viSe bhASaNa vidyAbhyAsa sabhA ane tenI arajI... zAhApura pustakazALA zrImALI sujJa vartaNuka sabhA sarasvatI utsava suratanI cheADiyAnI nizALa viSe... haThIsaMga tathA premAbhAI ispi tAlanuM vAstu harakArabAI ane jotIbhAinI jaina zALA... nI kanyAzALAnA vArSika ripoTa sana 1871 tA... hunnara na chupAvI rAkhavA viSe bhASaNa'... 02 mArAma zaMbhunAtha : : vInrupatha narasupa2 ... ... 996 4 rA. sA. 3 prA ma. ... : 5 mu OM OM 9 muM 18 mu ... 9 mu rara mu 11 mu 4 th 8 17 mu 22 mu 11 mu 19 mu 15 mu 1 luM 23 20 11 9 -- of ` .`7) 600. 29 ' 20 mu 3 ja 18, 204 13, 37, 13 164 138 9 180 8 131 1331 92 '93 280 10 134 28 195, 210 125 165 115 251 152 26 48 13 33, 4 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 16, anya pravRttio. "inAma ApIne ke pustakanI prate kharIdIne bhASAntararUpe ke mULa pustako gujarAtI bhASAmAM lakhAvavAne uttejana ApavuM." (gu. va. se. ne sana 1848 thI 1898 ne pacAsa varSane rIpATa, pR. 69.) sarakArI aMgrejI ane gujarAtI zALAonA vidyArthIonI kaI mukarara gujarAtI pustakamAM parIkSA levI, ane temanI pAse koI mukarara viSaya upara nibaMdha lakhAvavo. (gu. va. se. ne sana 1848 thI 1898 ne pacAsa varSane rIpATa, pR. 70 ) dezakALa ane lokasthiti, najara samIpa rAkhIne sosAITIe zarUAtathI keLavaNu, sAhitya ane jJAnapracAranA praznone ukela jude jude mArge aneka dizAprati AraMbhyo hato, jemAMnA keTalAka, jemake vartamAnapatra, pustakAlaya, kanyAzALA, pAThya pustako vagerenI hakIkata agAu apAI cUkI che, tethI bAkI rahelI bIjI pravRttionuM A prakaraNamAM vivecana karIzuM. lekhaka taraphathI racAI AvatA saghaLA graMthane sAiTI na ja chapAvI zake e khulluM che; paNa jemanA prayAsa uttejanapAtra hoya evA lekhakane madadanI ane temanA kAryanI kadara thavAnI jarUra rahe che, e sUtra svIkArIne sosAITI, jeo madada mATe mAgaNI karatA te lekhakanA graMthanI amuka prata uttajana tarIke kharIda karatI. e rIte pahelA varSamAM pAMca sAta lekhakone uttejana ApyAnA dAkhalA maLe che. vacamAM nANAM saMkecane laIne e kAma kaIka maMda paDyuM hatuM; paNa sana 1868 pachInA lagabhaga badhA rIperTamAM uttejana tarIke anya lekhakonAM pustaka kharIda karyAnA kharcanI vigata maLe che ane te rUDhi adyApi cAlu che. A uttejana mATenAM pustake kharIda karavAne eTalI moTI saMkhyAmAM mAgaNI thatI rahetI ke sana 1869 nA vArSika rIperTamAM (pR. 12) eNnararI sekreTarI mI. skoTane te viSe nIce mujaba ugAre kADhavA paDayA hatA-- Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 " gujarAtI bhASAmAM jeTalI ceApaDIe chapAya, te badhI cApaDIne sAsAiTInA AzarAne haka che, ema loko samaje che, te bhUlabhareluM jaNAya m-' mth che. gujarAtI vidyAnA lAbhamAM je pustaka gaNAze, te pustakane khanI zakaze tyAM sudhI sAsAiTI haMmezAM AzareA Apaze. paNa potAnuM nANuM uDAvI devA mATe Azare ApI zakatI nathI. sAsAiTInA hetu je kA` sAdhavAneA che, tene vadhAre phAyado karavAmAM nANuM kharacavAnI agatya che. " vaLI chekarAone vAcana mATe abhiruci utpanna thAya ane temane lakhavAne abhyAsa paDe, te arthe koI mukarara pustakamAM parIkSA levAnI tema koI aMgrejI pustakamAMthI gujarAtImAM anuvAda karAvI, yogya umedavArane inAma ApavAnI ceAjanA karavAmAM ApI hatI; ane tenA lAbha gujarAtI ane aMgrejI baMne zALAnA vidyArthIe letA. pahele va 66 Rtu " viSe nibaMdha lakhAvavAmAM AvyA, je viSe pUrve kahevAyuM che ane temAM uttINa thanAra vidyArthIenI sa MkhyA IMgrejI skulamAM cha ane gujarAtI zALAmAM pa nI hatI. sana 1876 mAM rA. sA. mahIpatarAma nIlakaMThe saradAra bheALAnAtha sArAbhAInA anumAdanathI evIja matalabanI darakhAsta vArSika sAmAnya sabhAmAM rajI karI hatI, ke " amadAvAdamAM ane bIjI jagAe nizALamAM abhyAsa karatA karA athavA chekarIone menejIMga kamiTI pAte athavA potAnA taraphathI je mANasane te kAma soMpe, ane tene je ceAgya lAge te pramANe pustakonuM InAma jAhera sabhA bharIne prasaMgeApAta ApavuM " ane e sUcanA sarvAnumate svIkArAI hatI. "" paNa jema sosAiTInA kAmakAjanuM kSetra vistAra pAmatuM gayuM ane keLavaNIne pracAra vadhatA cAlyA tema A prati eThuM dhyAna apAvA mAMDayuM; chatAM sana 1872 mAM eka navIna prayAga keTalAka sabhyAnI sUcanA parathI zarU karyAM ane te vakatRtva kaLA khIlavavAnA hatA. vakatRtvanI harIphAimAM jee uMce nabare Ave evA prathama traNane rU. 25, 15 ane 10 e anukrame rokaDa inAma ApavAnI vyavasthA karI hatI ane jemanI icchA rokaDa nANuM inAmamAM levAnI na hoya temane seAsAiTI eka rUpAnA cAMda ApatI hatI. e cAMda para nIcenA zabdo kAtaravAmAM AvatAH * jue gu. va. sA. nA pacAsa varSoMne rIpeA` sana 1848 thI 1998, pR. 70, - sana 1875 ne! vArSika rIyA', pR. 3. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 26 'gu. ba. sosAiTI datto'yaM subhASaNArthaM kArticaMdraH 66 ' gujarAtImAM pahele varSe vakatRtva inAmanI harIphAI thayelI te mATe IMgrejI rAjyanI sthApanA ane tethI thatA phAyadA " e viSaya pasaMda karavAmAM AvyA hatA ane temAM inAma meLavanAra vidyArthI vaktAe nIce mujaba hatAH 1. jIvaNalAla nathubhAI...rU. 15) 2. raNachoDa galurAma...rU. 10) 3. mArezvara geApALarAva...rU. 5) AmAMnA naM. 2 ane na. 3 e mee reAkaDa inAma na letAM caMdrakanI pasaMdagI karI hatI. khIje varSe dezI rAjyanI hAlanI sthiti ane tene sudhAravAnAM sAdhana e viSaya carcA mATe rakhAyA hatA ane e varSanA inAmanI rakama muMbAinA zeSa mArArajI geAkaLadAsa taraphathI maLI hatI. je traNa umedavArane chaTAdAra bhASaNa mATe cuMTI kADhavAmAM AvyA hatA temanAM nAmeA nIce pramANe hatAM; temAMnA pahelA nabare cAMda lIdhA hatA. 1. mI. lakSmaNa geApALa dezamukha 2. mI. vRjarAya sokarAya desAI 3. mI. vaMdrAvanadAsa mathurAdAsa ...rU. 25) ...rU. 15) ...rU. 10) trIjA varSanA inAmanI rakama vaDhavANanA DAkAra sAheba mahArAjA rAyasIMgajIe ApI hatI ane bhASaNa mATe " IMgliza lokonAM ane dezIonAM lakSaNA sarakhAvIe te zA bheda mAluma paDe che ? " e viSaya nakkI karyo hatA. nIcenA umedavArAne temanI sAme jaNAvelI rakama InAmamAM ApavAmAM AvI hatIH 1. mI. amRtalAla sevakarAma 2. kavi raNacheDalAla galurAma 3. .rU. 25). ...3. 24) mI. harajIvana vimAna ke darekane rU. 5) sadarahu vakatRtva nAmI harIphAI mATe niyame ghaDavAmAM AvyA hatA temAMnA mahatvanA nIce ApIe chIeH Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 bhASaNanI sarasAi guNathI batAvavAmAM Avaze. badhA maLIne 100) guNa mukarara karavAmAM AvyA che. temAMthI 50)guNa bhASaNanI matalaba eTale hakIkata, dalIla, viSayanI racanA vagerenA, ne guNa pa0) bhASaNanI rIti eTale khelavAnI rasikatA, chaTA ane zuddha bhASAnI upara dhyAna rAkhI ApavAmAM Avaze. 66 5. 6. badhA UmedavArAnAM bhASaNa thai raheze eTale parIkSaka kamiTI sathI vadhAre guNa meLavanAra traNa umedavAranAM nAma nakkI karaze te te UmedavArane guNa pramANe padara, dasa ne pAMca rUpIAnuM inAma maLaze. 7. smaraNane vAste umedavAra hAthamAM TuMkuM TIpaNa rAkhIne joze te harakata nathI paNa gherathI lakhI lAveluM vAMcI sabhaLAvA devAmAM nahI Ave. 'x temaja pustaka vRddhi karavA sArU pustaka vecANa vadhArIne temAMthI graMthakArane madada ApI zakAya evI ajamAyaza sAsAITI taraphathI karavAmAM AvI hatI tenI tedha karIzuM. e ajamAyaza mahArASTramAM rAnADe ane gApALa ri dezamukhe pustakavRddhi arthe je nivedana prasiddha patra bahAra pADayuM hatuM tenuM phakta anukaraNa hatuM. bIjI rIte paNa e mAhitI upakAraka che. eka te! e samayanuM pustaka vAcana, pustaka vecANa ane pustakanA pracAra kevA hatA tene te kaMika khyAla Ape che; bIjuM, emAM darzAvelI sastA pustaka vecANanI yAjanA Aja paNa anusaravA jevI che; ane trIjuM sAsAITI pustakaprakAzana arthe zI rIte kArya karatI hatI ane temAM kevI aDacaNA tene naDatI tenI mAhitI maLe che. prathama vastusthiti samajAvatI noMdha ApelI che. ane te pachI menejIMga kamiTInI samati laI prasiddhapatra chapAvyuM hatuM: te ane ame nIce ApIe chIeH-- " gujarAtI bhASAmAM evAM pustaka gujarAtIone purAM pADavAnuM kAma gujarAta varnAkyulara sosaiTInuM che paNa dakSiNIne vAMcavAne jeTalA zAkha che eTale! hajI gujarAtIomAM jaNAtA nathI. marAThI vAMcanArA eka hajAra dharAka tene maLI Avaze paNa gujarAtI vAMcanArA eka hajAra gharAka kayAMthI maLe ? jo eka hajAra karatAM ochA gharAka maLe te paNa sAlaiTI te kAma mAthe levAne ghaNI khuzI thaze. vaLI je je pustako * buddhiprakAza, sana 1872, pR. 282-83, Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 upara lakhelA dakSiNa vidvAne marAThI bhASAmAM pragaTa kare te uparathI gujarAtImAM taraju karIne pragaTa karatAM saiTIne muzkela paDe nahi. paNa hajAra gharAka thavAM joIe. - DAyarekaTara opha pablika InsTrakazana sAhebanuM ghaNuM karIne punAmAM rahevAnuM thAya che tethI sarakAra taraphathI marAThI bhASAne jeTalI madada maLe che eTalI gujarAtIne maLatI nathI, sarakAre rU. 50000) kharacIne eka kamiTI pAse marAThI bhASAne keza karAvya; paNa gujarAtI bhASAnA kezane vAte enI aradhI rakama paNa sarakAra Ape ema lAgatuM nathI. | gujarAta varnAkayulara sosaiTI dara sAla eka be navAM pustaka racAvIne pragaTa kare che. te evI rIte ke sesaTInI kamiTI ke jemAM vidvAna ane anubhavI membare che, teo maLIne prathamathI vicAra kare che ke kiyA viSaya upara pustaka racAvAnI ghaNI jarUra che. pachI evA viSaya zodhI kADhIne te upara nibaMdha racAve che. te eka ja mANasanI akkalathI racAta nathI paNa rU. 100) ke 150) nuM InAma karAvIne jhAhera khabara chapAve che ke hareka ThekANAne gujarAtI bhASAne lakhanAra A viSaya upara nibaMdha lakhI mokalaze. temAM sauthI sarasa nibaMdha kamiTI pasaMda karaze ane inAma ApavA lAyaka haze toja tenA lakhanArane te inAma maLaze. have vicAravuM ke te nibaMdha keTalo badhe upayogI ho joIe. tema chatAM evA nibaMdha sersaTI nANAM kharacIne chapAve che te jathAbaMdha paDyA rahe che. pAMca sAta varasa agAu sarakAranI taraphathI sersaTIne sArI madada maLatI hatI, ane nizALamAM InAma vahecavA sesaTInI jathAbaMdha copaDio rAkhatA hatA. tyAre sesaTI potAnA pustakanI ochAmAM ochI babe hajAra nakalo chapAvatI hatI paNa sarakAre madada baMdha karI tyArathI pAMcase pAMcaseM nakalo chapAve che. eTalI paNa pAMca varasamAM khapI jatI nathI. sane 1873mAM se se rUpIAnA inAmI cAra nibaMdha seroTIe chapAvyA hatA. tenAM nAmaH nakala 1 jamaNavAra vize nibaMdha 1000 2 gujarAtanA bhikhArI vize pa00 3 kepha vize nibaMdha 500 4 daivajJa darpaNa 500 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 pachI tenI akekI nakala meherabAna DAyarekaTara sAhebanI tarapha sAsaTInA sekreTarI rA. bA. gopALarAva hira dezamukhe eka aMgrejI leTara sAthe mekalIne lakhyuM ke A dareka ceApaDInI keTalI nakalA madada dAkhala Apa rAkhaze! ? tenA uttara evA lakhAI AvyA ke daivana darpaNanI eka hajAra nakalo sarakAra khAte rAkhIzuM. ane bAkI bIjI traNanI amAre jarUra nathI. tethI daivana darpaNunI tarata bIjI AvRtti chapAvavI paDI, ane bAkI chapAvelI cApaDIne catuthAza paNa hajI sudhI vecAI gayA nathI. marAThI bhASAmAM kAi vedanA anAM ceApAnIAM pragaTa kare che; kAI pagdarzana ciMtanikAnAM ceApAnIAM pragaTa kare che; ane kAI tukArAma ane rAmadAsa vagere jInA kavionI kavitAnAM pustako vagere pragaTa kare che ane dara sAla pAMcasAta rUpIA bharavAnA hoya che tApaNa temane joie teTalAM gharAka maLe che. ane gujarAtImAM junAgaDhamAM vedAdipaka ceApAnI nIkaLavA lAgyuM hatuM tenI gheADI kImmata chatAM gharAko maLyA nahi tethI bhAgI paDayuM. temaja keTalAeka gujarAtIoe pustakA racIne rAkhelAM che paNa tene chapAvatAM hIMmata cAlatI nathI. nagarakhaMDanuM pustaka saMskRtamAM che te uparathI eka vidvAne ghaNI mehenata laine gujarAtImAM tarajumA karyAM ne pragaTa karavA sArU sAsaTI tarapha mAkalyA. nAgarAnI utpatti saMbaMdhI temAM vAta che ane nAgaro ghaNA zrImaMta tathA vidvAna gaNAya che tethI evuM dhAryuM ke 300 sahI tA tarata thaI Avaze. ema dhArIne buddhiprakAzamAM be traNa vAra jAhera khabara chApI, ane lakhyuM ke echAmAM ochAM 300 dharAkA thaze to te pustaka chapAvIzuM ane kIMmata rU. 2) rAkhI hatI; paNa lakhavAne dIlagIrI che ke ghaNI mudate mUkta 25 sahIo thaine AvI, tethI te chApavAnuM kAma baMdha rahyuM ane pustaka te dhaNIne pAchuM ApyuM. AvI rIte thAya tyAre pustaka pragaTa karanArAonA manamAM hIMmata zI rIte vadhe ? " pustaka vRddhi viSe jAhera khabarax " sane 1878 tA. 3 jI mAhe mArca guja. varno. sAsaiTInI menejiMga [maTI maLI hatI. tyAM evI vAta nIkaLI ke gujarAtI bhASAmAM upayAgI * buddhi prakAza, sana 1878, pR. 69 thI 71, * "buddhi prakAsa, sana 1878, pR. 9pa-6, Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 jJAna Ape evAM pustake ceDAM che. evAM pustake ceDAM ja mANasa vecAtAM le che. tethI navA racI pragaTa karavAnI IcchA vidvAnone thatI, mATe sArA graMthe vAMcavAno zokha joIe tevI utAvaLe vadhato nathI, ne vidyAnA prasAramAM DhIla paDe che, mATe nAnAM moTAM pustake racAvI saste bhAve ghaNA le tema karavAne yatna kare. AvA ja hetuthI dakSiNa dezamAM rAvabahAdura gopALarAva harI dezamukhAdi sajjanoe bhejanA karI che, tevI ja gujarAtamAM karavI. gujarAta varnAkyulara sersaTI keTalAMka varasathI sArAM pustakone phelAvo karavAnI kozIza kare che, paNa te copaDIo vecAtI laI vAMcavAnI IcchA lekamAM jaNAtI nathI tethI manamAnatI rIte sosaiTIno hetu pAra paDate nathI. A aDacaNa khaseDavAne menejiMga kamiTIe TharAva karyo ke dezanuM hita IcchanArA rAjA rajavADA, sacaiha ane vidvAnone vinati karavI ke dara varaze ochAmAM ochAM pAMca rUpIAnAM pustake sosaiTI pAsethI vecAtAM le. evuM karavAnI eka hajAra sahIo maLe che. sArA graMthano vadhAro thavAmAM aDacaNa rahe nahi. e sahIo maLethI graMthe racanArAne uttejana ApI navAM pustake racAvI pragaTa karavAM. A harAva parathI svadeza mitrone vinati karavAmAM Ave che ke temaNe pitAnAM nAma nIce sahI karanArane ke senseTInA AsisTaMTa sekreTarI kavIzvara dalapatarAma DAhyAbhAIne moklavAM." tA. 1 lI eprila sana 1878 gu. va. sosaiTI amadAvAda. - mahIpatarAma rUparAma, Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17. AzrayadAtAo. "By doing good with his money a man as it were stamps the image of God upon it, and makes it pass current for the merchandise of heaven. " Rutledge. je samaye sAITI sthapAI tyAre aMgreja mulkI adhikArIonI sattA ane prabhAva eTalA jAde ane prabaLa hatAM ke emane eka zabda dezIone AjJA rUpa thaI paDate; tethI sosAITI mATe phaMDa ubhuM karavAmAM tenA saMcAlakone zarUAtamAM jhAjhI takalIpha paDI nahetI ane pahelA varSamAM ja lagabhaga rU. 10,000 nuM phaMDa teo ekaThuM karavAne zaktimAna thayA hatA. pariziSTa 5 mAM prathama nANAM bharanArAonI nAmAvali ApI che, te jotAM jaNAze ke e kAryamAM yuropiyanI sahAyatA hI nahotI; ane sana 1873 mAM Asi. jaDaja mI. ema. eca. skaTa sesAITInA sekreTarI padethI chUTA thatAM sudhI sAITInuM taMtra-vahivaTa prathamathI eka yuropiyana hastaka hato e visaravuM joIe nahi. hiMdIo temAM alpa pramANamAM hatA, trIjA varSanI kamiTImAM IgrejI skUlanA heDamAstara rA. sA. bhogIlAlabhAInuM nAma maLI Ave che. paNa jema sesAITInA uddezane paricaya thatuM gayo ane ene Azaya samajavAmAM Avyo tema hindIe temAM joDAvA lAgyA; chatAM sana 1858-59 nA rIporTamAM eNna. sekreTarI jaNAve che ke "gujarAtamAM vidyAnA phelAva vAte sosAITIe ATaluM badhuM kAma karyuM ane adyApi pariyaMta paNa karyA jAya che evuM chatAM tene Azraya ApanArA ghaNA thoDA che e ghaNuM ajAyaba jevuM che." judI judI dizAmAM sesAITIe aneka prakAranAM keLavaNInAM kAryo AraMbhathI upADI lIdhAM hatAM ane te eTalAM kharcALa ane khoTanAM hatAM ke * gu. va. saMsAITIne sana 1858-59 ne rIporTa, pR. 11. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sAsAITInuM saghaLuM nANuM te mATe puratuM thatuM nahetuM. paNa zALA mATe svataMtra jogavAI sArI rIte thatAM, pustakAlayane juduM pADatAM, mAMDa mAMDa enA hAtha saMkaDAzamAMthI chUTayA hatA; ane tenA saMcAlakone lAgatuM ke sosAITIne hetu pUrI rIte siddha karavA hoya te te mATe hALuM phaMDa ekaThuM thavuM joie. tethI sana 1960 thI 184 nA rIporTamAM (pR. 16 ) Ana. sekreTarI jaNAve che: ApaNuM upayogI kAma sArI rIte calAvavA sArU, ochAmAM ochA 3, 100,000 bhegA karavA joie. ( AdivasamAM A rakama bahu bhAre na kehevAya.) ane akSisa tathA lavAjamanA dara varSe rU. 6,000 maLavA joie." " neTIva lAibrerI "--pustakAlaya mATe kavi dalapatarAme nagarazeTha premAbhAinI mulAkAta laine tenA sArU navuM makAna baMdhAvavA rU. 7000 meLavyAnI hakIkata pAchaLanA eka prakaraNamAM apAI cUkI che; paNa te Agamaca valeAkhI varnAkyulara phaMDa rU. 4100/-nuM sAsAiTIne sana 1852-56 mAM maLyuM hatuM enI vigata ApIzuM, e vana sosAiTIne! rIpA upalabdha nathI paNa kiva dalapatarAme emanA sorsaTInA itihAsamAM e sabaMdhI nIce mujaba mAhitI ApelI che:ka et sane 1852 nI sAlamAM muMbaImAM eka vilebI sAheba hatA, tenA nAmano yAdagIrI rAkhavA sArU eka ugharANuM thayuM. temAM rU.8200 bharAyA. tenI cAra TakAnA vyAjanI lona laine sarakAramAM mukI. temAM "" * e divase zerameniyAnA hatA. * eja viSayane emaNe vaLI padyamAM gUthya! hatA. e paktie A pramANe che: manahara chaMda. r ' muMbAimAM sAre eka vileAkhI sAheba hate., phaMDa thayuM tenI yAgIrI abhilAkhavA; ugharAvatAM upanyA rUpIA hAra A tathA khase sAMkhyA sarakAramAM te rAkhavA; prati varSe enA vyAjanA rUpI upaje te, nIme karyAM dakSiNa seAsAiTImAM nAMkhavA; phArabasa taNI takhIrathI evuM karyuM je, a devA gurjara seAsAITIne cAkhavA. ,, (dalapata kAvya, bhA. 1 pR. 39) Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 rU.4100 nA vyAjanI rakama dakSiNa sAITIne dara sAla ApavAne TharAva thayo. ane bAkI rU. 4100 nA vyAjanI rakama gujarAta varnAkayulara sAITIne dara sAla ApavI, ema TharAva thayo. te vize sekreTarI sAhebe vArSika riporTamAM esa. esa. DIkanasana sAheba taraphathI tA. 10 mI phebruArI sana 185ra no tathA muMbaI sarakAra taraphathI tA. 6 ThThI phebruArI sana 185ra no lakhelo e rIte be patro AvyA che. temAM lakhe che ke rU. 8200ekaThA thayA che ane tenuM nAma vilobI phaMDa rAkhyuM che. te pazcima hiMdustAnanI bhASAne uttejana ApavA sArU che. ane temAMthI rU. 4100 nuM vyAja jyAM sudhI gujarAta varnAkayulara sesaTI haze tyAM sudhI tene dara varase maLaze. te ghaNI khuzInI vAta che."* kavi dalapatarAma vaLI zeTha serAbajI jamazedajIne sosAITIne hetu ane enuM jJAnapracAranuM kArya samajAvIne rU. 2500) zeTha taraphathI InAma nibaMdha. lakhAvavAne prApta karyA hatA, e bInA agAu jaNAvavAmAM AvI che. vaLI nibaMdhe racAvavA mATe anya rakama chUTaka chUTaka prApta thayelI tene ullekha thayela che. paNa ekasAmaTI rU. 10,000 nI moTI rakama sosAITIne bheTa karavAne yaza te te vakhatanA muMbaInA rUnA rAjA zeTha premacaMda rAyacaMdane che. emanI sakhAvate jagajAhera che. muMbaImAM rAjAbAI TAvara, suratamAM kanyAzALA, bharUcamAM pustakAlaya, premacaMda rAyacaMda phelozIpa kalakattA yunivasiTImAM, ane ApaNuM amadAvAdamAM premacaMda rAyacaMda TreniMga keleja vagere emanI ja udAra madadane AbhArI che. jema emaNe bahoLuM dhana meLavyuM tema sakhAvatanA kAmamAM te nANuM udAra dilathI vAparyuM hatuM. (emanA viSe vadhu mAhitI meLavavA IcchanAre ma. dinazA edalajI vAchAracita zeTha premacaMda. rAyacaMdanuM caritra jevuM.) e zeTha amadAvAda padhAratAM kavi emane sosAITInI vArSika sabhAmAM tA. 18 mI phebruArI 1865) nimaMtraNa ApI teDI lAvyA hatA. te prasaMge eNna. sekreTarI mI. kaTise sabhAmAM nIce pramANe TharAva raju karyo hato gujarAta varnAkayulara sosAiTIe je hetu dhAryo che te ghaNuM agatyane che, evuM sabhAsado samajIne te sAITInuM bhaMDoLa vadhAravA ane tene hitane puSTi ApavA sArU temanAthI banate prayatna karavAne baMdhAya che." * buddhiprakAza, sana 1878, pR. 58 gu, va. se. ne sana 1860 thI 64 ne rIpeTa, pR. 18. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeTha premacaMda rAyacaMda. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 ane te viSe vivecana karatAM bolyA hatA ke, mane bharUse che ke, sesAITane Azraya ApavA sArU ApaNA mitra mi. serAbajI jamasedajI sarakhA bIjA ghaNuM hAMsIlA che. saMsAITIne kevI rItanI madada joIe che, teNe zAM zAM kAma karyo che, ane te zuM karavAno abhilASa rAkhe che te sahu binA jaga prasiddha karavAnI mAtra agatya che. hara varSanI rIta pramANe saMsAITInA ugharANAnI TIpa saghaLe ThekANe pheravavAmAM Ave che ane mane nakkI che je sujana ahIM padhArelA che temAMnA ghaNA kharA e TIpamAM pitAnAM nAma umaMgathI vadhAraze. mi. premacaMda rAyacaMda je atre padhArelA che, jemaNe "be be yunivarsiTImAM, suratamAM chokarIonI keLavaNumAM, ane vAstavika belIe te sudhArAnAM saghaLAM kAmamAM audArya matithI nANunI sArI madada Ape che, temaNe mane sabhAne jAhera karavAnI rajA ApI che ke, huM sosAITInA ugharANamAM dasa hajAra rUpIAnI rakama bharIza. A vAta sAMbhaLI sahu jaya jaya zabda ucaryA ! e darakhAstane anumodana ApatAM rAjezrI kIkAbhAIe jaNAvyuM hatuM ke, "A sosAITIne sthApana thayAM 15-16 varSa thayAM, tyArathI divase divase sudhArA upara kAma AvyuM che eTaluM ja nahi, paNa vidyAne phelAva, ane lAyabrerI te enA pratApa vaDe karIne thaI che. juone lAyabrerI thavAthI nyupere vagerethI mAhitagArI vagerene ghaNA prakArane phAyado thaye. vidyA jevuM moTuM punyanuM kAma nathI, garIba lokane mATe phaMDa utpanna karavuM, rUpIA vaioMcavA, dharmazALAo karavI, ispAtALa karavI, e sarva vidyAne pratApa che. je vidyAnI vRddhi thaI te rojagAra vaLe, dravya vadhyuM, sArA sArA vicAra vidhyA, ne teNe karIne upara batAvelA upakAranAM kAma thayAM, ne thatAM jAya che. eTale vidyA e jhADa che. ne bIjAM dharmanAM kAma te enI zAkhAo che. phakta zAkhAone kalama karI bezI rahevA karatAM jhADane pANI vagere pAI puSTa rAkhyuM to, zAkhAo saheje sArI raheze. mATe sarva punya, ne sarva sArA kAmanuM mULa je vidyA che, tenI puSTi AvI sesAiTIo vaDe che. mATe udAra citanA gRhasthAe AvA kArakhAnAnI sahAyanA kAmamAM sArI madada karavI ghaTe che." ane sabhAmAM TIpa karatAM e ghaDIe nIce mujaba rakame temAM bharAI hatIH Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 rUA. 10,000) zeTha premacaMda rAyacaMda. ke, 2,000) enaebala zeTha premAbhAI himAbhAI. , 1,800) zeTha jesaMgabhAI haDIzaMga. 500) zeTha umAbhAI haDIzaMga. 300) rAvabahAdura zeTha maganabhAI karamacaMdanA bhANeja. 50) meherabAna olIphanTa sAheba. , 50) meherabAna DAuna sAheba. 100) mi. Ti. bi. kaTiMsa sAheba. , pa0) kavi dalapatarAma DAhyAbhAI." e pachI thoDI mudatamAM muMbaInA zeramenIAmAM hajAro le. pAyamAla thaI gayA ane zeTha premacaMda paNa muzkelImAM AvI paDyA hatA. chatAM sana 1868 mAM e bheTanI rakama pUrI emaNe saMsAITIne ekalI ApI hatI. e udAra sahAyatA mATe sosAITI emanI sadA AbhArI raheze: ane e upakAranI lAgaNuM kavie teja vakhate nIcenA zabdomAM darzAvI hatIH manahara chaMda. avanine eka caMda Izvare ujAza mATe, A ethI aDaco paDe ghaNuM keza-vA; jyAre hoya che. caMda kasura na kazI rahe, kyAMthI Ave ke kharI aDacaNo khosavA; premacaMda rAyacaMda, premacaMda hemacaMda jeDacaMda maLyA tane, prema karI piSavA; thayu tArU siddha kAma kahe dalapatarAma, have tuM sasAITI na lAga avazeSavA. 1 jhUlaNA chaMda, rAva khAvAne vidhAtri vaikuMTha gaI, adhipatI pAse arajI ucArI; rAyacaMda putra pRthivI viSe premacaMda, mAri magarUri eNe utArI; kaIka lAcArane te karyA lakhapatI, bhUpa jevA karyA kaI bhikhArI; karama lakhatAM mane zarama Ave have, karamanI rekha para mekha mArI. * gu. va. se. ne sana 1860 thI 1864 ne rIporTa pR. 19.20. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 dAharA, karmI kaDhA dhuLibhadrane, maLatI satanuga vAra; premacaMda thuLibhadrane, A avasara avatAra. 14 sosAITInI Arthika sthiti A pramANe sArI rakama bakSIsa maLatAM sudharI hatI ane tenA yathArtha khyAla ApavA ame sana 1849 nuM vArSika saravaiyuM . phrAMse maMtrIpada cheDayuM te vakhatanuM ane sane 1877 nuM saravaiyuM zrIyuta geApALa hira dezamukha nivRtta thatAM, rA. sA. mahIpatarAme sosAITInA vihavaTa sa MbhALI lIdho te vakhatanu nIce ApIe chIe; te parathI e trIsa varSoMnA gALAmAM seAsAITI keTalI sAdhanasaMpanna banI hatI, e sarakhAvavAnuM sugama thazeH sana 1849 Avaka rU. 9540-1-3 kharca rU. 684-9-6 bAkI silaka rU. 8855-7-9 sana 1899. muMbAI e kamAM DeDa sTAka tathA sthAvara mIlkata jaMgama milkata le'NuM silaka 2. 29080-79 2. 5303-2-9 2. 4017-14-7 414-9-1 227-3-0 3. 2. 39047-5-2 * gu. va. sA. ne sana 1860 thI 1864 nA rIpeA, pR. 23. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5. 100-0-0 pIA bharanAranAM nAma. ekadama ApelI varaso varasa Apa bakSIsa, vAnA kabula karyA te, kyAna kencanI mAraphata vagara nAmanA AvyA te ... 1000-00 revaDa. jI. I. TIvITa, AsiITa cepalena.. .. 25-0-0 revaraMDa che. dabalyu. pIrITasa. 20-0-0 kyAruna pula jemsa... - 100-00 25-0-0 poliTikala ejaMTa mahIkAMThA 200-00 50-0-0 AsisTaMTa pioliTikala ejaMTa mahIkAMThA .. *** 50-0-0 25-0-0 kyApana kenca ATiMga rasiDenTa vaDodarA * * 200-00 lephaTananTa bATI AsisTanTa rasiDenTa vaDodarA .. 50-00 karanala sIpITa kamAMkiMga vaDedarA 50-00 meMjara mekana * * 25-0-0 mATana phagahara ** * 15-0-0 lephaTanaMTa vAITahIla gujarAta iregyulara horsa 15-0-0 mejara. belI pAMcamI rIjameMTa | lAITa InaphanTarI - 15-0-0 kyAhana eca. raDa ,, , . 15-0-0 I. jI. phAsaTa eskavAyara... 200-0-0 sI. je.DevIsa * 25-0-0 je. ema. DevIsa , , 50-0-0 e. DI. rAbasana , ... 50-0-0 1 amadAvAdanA kalekaTara. 25-0-00 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deg deg o deg 0 deg 0 o - 217 sI. sI. vIca 5 - 20-0-0 kyATana kAramAka ... *** 50-00 e. ke. phArabasa eskavAyara ... pa0-0-0 25-0-0 je. I. bAthe , 25-0-0 Dabalyu. sI. enkasa, Dabalyu. legeTa , 20-0-0 mejara. haTa .. 25-0-0 bI. haTa. eskavAyara 50-00 TI. egalavI , 100-0-0 AI. blAka , 50-0-0 25-0-0 ela.eca.DevIDasana, 50-0-0 AI. e. vuDa , 20-0-0 mejara vulIama lAMga 250-0-0 100-0-0 kyATana AI. bAra. 50-0-0 24-0-0 ghoghAnuM mAjhana .. zA. varajalAla metIcaMda ... rAITa onarebala lAIphAkalAMDa... - 200-00 rAdhanapuranA navAba sAheba ... 317-8-0 pAlaNapuranA navAba sAheba .. 300-0-0 mejara brena sAheba.... ... 30-00 lephTanaMTa buksa ... " 100-00 e. spensa * * 100-00 zeTha hemAbhAI vakhatacaMda ... 200-00 zeTha premAbhAI hemAbhAI . 50-00 munasI sArAbhAI bApAbhAI 100-0-0 zeTha haThIsaMgha kesarIsaMgha ... 200-0-0 zeTha maganabhAI karamacaMda .... parI. jeThAbhAI muLajI ... 150-00 rA. bhagavAna narabherAma munasIpha tA. dhaMdhukA * *** 10-0-0 suratanA jaja. 1 kAThIAvADane piliTikala ejaMTa. 2 bhoLAnAthabhAIe bharyA. 0. 0 o 0 0 0 o $ 0 0 o 0 0 $ 0 $ $ $ 21-0-0 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaMdhukAnA mAmalatadAra mahAsukharAma narabherAma... rA. bALakRSNa gaMgAdharazAstrI...... rA. bhAgIlAla prANavallabhadAsa... mi. jAraDIna sAheba naDIAdanA munasapha jorAbhAi.-. kheDAnA sadara amIna mIrAtarAma ... gaNapatarAma IDaranA mahArAjA bhAvanagaranA DhAkAra mahudhAnA munasaph bhAu mahIrAla gAyakavADa sarakAra ... ... ... rA. mIThAbhAI galAla hIrAcaMda premacaMda raghunAtha vIlazAstrI suratanA... mejanajI pAlanajI koTavAla ... ghoghAnA mAravADI bAjana aMbAzaMkara varajarAya dhoLakAnA me. AvA kuMvara phatesaMga jIAvA ... suratanA janArdana vAsudevajI suratanA sadara amIna... deolatarAma kezavarAma vakIla dharAMgadharAnA rAjA... gheAdhAnA munasaph maMchArAma ghoghAnA me. dInAnAtha ... ... ... ... ... ... ... 18 10-0-0 75-0-0 50-0-0 10-0-0 250-0-0 350-0-0 20-0-0 3559-8-0 25-0-0 10-0-0 10-0-0 5-0-0 5-0-0 2-0-0 -0-00C/ 20-0-0 10-0-0 15-0-0 20-0-0 40-0-0 0-0-0C/ kula rU. 9601-0-0 10-0-0 10-0-0 284-0-0 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 18. sAsAITInuM adhAraNa, " Laws do not put the least restrain, Upon our freedom, but maintain't; Or if it does, 'tis for our good, To give us freer latitude; For wholesome laws preserve us free, By stinting of our liberity. Butler. . koI eka navI saMsthAnuM baMdhAraNa prathamathI racI te pramANe vahivaTa karavA jatAM kaMI ne kaMI muzkelI AvI naDe che. sAmAnya anubhava ema kahe che ke baMdhAraNa jema sarala ane sakSepa tema tenA vihavaTamAM sugamatA vadhu rahe che; eTaluMja nahi paNa te ma`DaLI vAsasthAnA bhAvi vikAsa ane pragatimAM te madadagAra thAya che. khAsa karIne jyAM kAI navIsavI pravRtti AdaravAnI hoya, koI navA cIle! pADavAnA hoya, tyAM kAyadA karatAM vyavahAru dRSTie theTIka klamAnuM, khapapuratuM baMdhAraNa ghaDAyuM hoya e vadhu upayeAgI ane sagavaDabharyuM thAya che. sAsAiTInA saMsthApakoe te samayanI paristhiti vicArIne te mATe je niyame ceAjyA hatA te jema vyavahArU tema muddAsara mAluma paDaze. vaLI sAsAiTInA uddeza eTalA vistRta ane vyApaka rAkhyA hatA ke emAM sAhitya, keLavaNI ane jJAnapracArane lagatI sarva kAi pravRttinA samAveza thaI zake. prathama sabhA sAsAiTI sthApavAne tA. 26 mI Disembara sana 1848 nA rAja maLI temAM nIcenA niyamA TharAvarUpe majura karavAmAM AvyA hatAH 1 TharAvavAmAM AvyuM ke have eka maMDaLI karavI. tenuM nAma "gujarAta varnAkyulara sosaTI" evuM pADavuM. 2 A maMDaLInA hetu gujarAtI bhASAmAM graMthA vadhAravAne rAkhavA. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 3 dara varaza Disembara mahinAmAM meTI maMDaLI bharAze. temAM je sembare hAjara haze teo eka kamiTI mukarara karaze. te kamiTIe maMDaLInuM kAmakAja calAvavuM. 4 varaza dahADAmAM kamiTImAM I jage khAlI paDe (koI membaranI paradeza badalI thAya che.) te te upara kamiTIvALAe bIjAne TharAvo. 5 dara varaze daza rUpIA ApavAnuM kabula karanArA tathA ekadama rU. 50) bakSIsa ApanArA tathA tethI jAde ApanArA te sarave membaramAM gaNAze. 6 kamiTIe eka varasamAM maMDaLanI mULa paMjInI cothAI uparAMta membarane puchayA vagara kharaca karavuM nahi. 7 AvatA varazanI kamiTImAM besavA sArU nIce lakhelA sAhebane araja karavI. kyAna vAlIsa, revaraMDa. jI. dabalyu pIrITasa. yApTana phulajemsa, e. ke phArabasa eskavAyara. revaraMDa. Ara. i. TIvITa, i. jI. phAsa. eskavAyara. vAta nIkaLI ke e. ke. phArabasa eskavAyarane maMDaLInA sekreTarInuM kAma pitAne mAthe levAnI vinati karavI ane te sarave membaroe kabula karyuM. nakkI karyuM ke A maMDaLanI pucha haThIsaMga kezarIsiMgane tyAM mukavI. TharAvavAmAM AvyuM je hareka mukarara bAbata kamiTIne TharAva thayA pachI sekreTarIe e puMchamAMthI rakama upADavI. karAvavAmAM AvyuM ke sekreTarIe maMDaLIne hisAba rAkha tathA kAgaLa patra lakhavA tathA maMDaLI ekaThI karavI e vagere bIjuM kAma hoya te karavuM. karAvavAmAM AvyuM ke kamiTImAM traNa membara maLyA eTale barAbara kamiTI bharAI ema jANavuM * phakta eka be vakhata Disembara mahinAmAM bharAI haze. pachI seseTIne vahivaTa laMba thayo eTale Disembara pachI jyAre hisAba taiyAra thAya ne avakAza bhaLe tyAre janarala sabhA bharAvA lAgI. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 TharAvavAmAM AvyuM ke varazeAvarasa rUpIA ApanArA hoya te dara varaze agAuthI tA. 1 lI jAnevArIe bharavA joie." ghaNAkharA hiMdIo sAsATIneA lAbha te vakhate tenA taraphathI kADhavAmAM AvelI neTIva lAibrerInA sabhAsada thaine letA; athavA te vArSika rUpiyA eka ApIne buddhiprakAzana grAhaka thatA; paNa sAsAiTInA sabhAsado thanAranI saMkhyA jUja hatI, tenuM kAraNa ema samajAya che ke tenu vArSika lavAjama rU. 10) lokone bhAre paDatuM hovuM joie ane AjIvana sabhAsada thavAne rU. 50) harAvyA hatA e, te samaye ApanAra gaNIgAMThI ja vyaktie maLI Ave ema hatuM. vadhumAM e kArya navuM heAi, tene Azaya paNa ceDAnA lakSamAM Ave e dekhItuM che: A saMkhyA koI paNa rIte vadhe e hetuthI sana 1856 mAM vArSika sabhA maLI hatI temAM nIce mujaba darakhAsta raju thai Avana sabhAsadone amuka lAbhA ApavAne TharAva karyo hatA. " je leAkeA varSo varSo dasa rUpIyA bhare che te lokone te varSamAM chapAyelI ceApaDIenI akeka parata maMgAve te temane maphata ApavI. paNa te sarave ceApaDIyeAnI kIMmata dasa rUpIyAthI vadhAre nahI thavI joie. ane je lokoye rU. 50) athavA tethI AstI sAmaTA ApelA hoya, temane paNa te vamAM chapAyelI ceApaDIye upara mujaba makta ApavI. "x tApaNu sabhAsadonI saMkhyAmAM joie tevA sAyakAraka vadhArA thaye nahotA; tethI sana 1858-59 nA rIporTamAM (pR. 11-12) sekreTarI lakhe che ke: sAsAiTIne joie tevAM sAdhana nahi hatAM tathA loko taraphathI dhaNIja echI madada maLI evuM chatAM jyAre ATaluM badhuM thayuM tyAre je badhAya sAheba loko ane dezI adhikArio tathA gujarAtamAMnA sudharelA sarve leAkeA ke jenA Upara sAsAiTIne vAjabI haka che te potAnA kharA aMta:karaNathI sAsAITIne madada Ape aa kevA sAre| pariNAma thAya! je gujarAta prAMtanuM bhaluM thavAnI IcchA rAkhe che temanI pAsethI sAsATIne madada maLavAnI kamiTI saMpUraNa AzA rAkhe che." 66 * buddhiprakAza, sana 1879, pR. 5-6. * sana 1854-55 ne gu. va. seAsATInA rIperTa, pR. 22 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 cheka sana 1870 sudhI upara TakelA niyama mujaba sesAInuM kAmakAja thaye jatuM; paNa samaya jatAM, ane keLavaNIne pracAra vadhatAM, tinI pravRttithI janatA paricita thatAM, temAM vadhu pramANamAM rasa levAvA mAMDe ane tene vahivaTa niyamita ane cokkasa thAya te mATe tenA saMcAlane tenuM baMdhAraNa navesara vicArI sudhAravAnI jarUra jaNAI tadanusAra sana 1870 nI vArSika sabhAmAM sesAiTInA dhArAdhoraNa ekatra karI ane jarUra jaNAya evA navA ghaDI, tene kharaDa menejIMga kamiTIne raju karavA darakhAsta mukAI hatI ane te sarvAnumate pasAra thaI hatI. - sadarahu baMdhAraNane kharaDo tA. 23mI Disembara 187ra nI vArSika sabhAmAM maMjura karavAmAM Avyo hato. ane te prakaraNane aMte pariziSTa 6 mAM mAhitI artha ApavAmAM AvyA che. tyArabAda sana 1876 mAM ra. sA. mahIpatarAme sAiTImAM onararI sabhAsado nimavAnuM eka navuM AvakAradAyaka tatva umeryuM hatuM. emanI sucanA-darakhAsta nIce pramANe hatI: mi. mahIpatarAme darakhAsta karI ke jevI rIte bIjI vidyA saMbaMdhI ane hunnara saMbaMdhI maMDaLIomAM nararI membara karavAne dhAre hoya che, te dhAra A saMsAITImAM hoya te vidvAna, buddhimAna ane paropakArI athavA evA paropakArI athavA evA bIjA guNavALA, ke je sosAITImAM dAkhala thavAthI upayogI thaI paDe, tevA mANasone mAnanI khAtara membara banAvavAmAM Ave. ane tevA mANasa viSe eka meMbara darakhAsta kare ane tene menejIMga kamiTI maMjura kare. e vAtane rA. bA. gopALarAva harIe anumata ApyuM." ane e sUcanA turataja amalamAM mukAI hatI. e mAna meLavanAra prathama sabhyo rA. sA. bhogIlAla prANavallabhadAsa ane sAMkaLezvara AzArAma hatA. bannene saMbaMdha zarUAtathI sosAITI sAthe hate. te pachI bIjA be sabhyo paraprAntIya pasaMda karavAmAM AvyA hatA, ane te rA. sA. zaMkara pAMDuraMga paMDita ane mAdhavarAva marezvara kute hatA, jemanI vidvattA jANItI che. sAITInA vArSika sabhAsadanuM lavAjama prathama rU. 10) hatuM, tenA navA baMdhAraNamAM rU. 5)nuM karavAmAM AvyuM hatuM ane sAiTIne lAbha paisAnA * gu. va. saMsAITIne 187pa ne rIporTa, pR. 2, 3. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 TAraNe letA aTakatA hoya temane sagavaDa karI ApavA sana 1878 mAM bIje eka sabhAsadane vaga khelI tenuM vArSika lavAjama rU. 2) rAkhyuM hatuM. sana 1878 sudhI sosAITInA AjIvana sabhAsadonI saMkhyA 49 hatI; te koNa koNa vyaktio hatI, jemaNe saMsAITInA kAryamAM rasa laine sahAyatA ApI hatI temanI nAmAvali pariziSTa 7 mAM ApI che te parathI mAluma paDaze. Ama anubhave vicArAI-tapAsAIne taiyAra thayeluM AkhuM baMdhAraNa sana 18 79 mAM sesAiTIne sane 186 0 nA 21 mA ekaTa mujaba rajIsTara karAvavA sarakAramAM ekalI apAyuM hatuM, je rajIsTarDa dastAvejanI pratikRti nIce raju karI che. gie "huuM tae. ! mnado dentro rum Peystal Vehicular denies Spoleto Arun oheb-olla are to evoerse Vernacular literature & pro napfel Knowledge ab promote education Queral The means of the hu remitters har ynemerenimien flip akibebam leskutsua, lakkautta Garcial Kauning boley Amulehed ... (0. Aybuke laut Sualla Eat dibendunt telju merr fusionat, ti Purkules Alcatel Alitou Jeansyou heb & Co . , p. death Me 2 EUR EUR 8 hara* I* daM, & & aha Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** `a) n24" 2 ey 7 14 C A Y # A. d) 5 542ow A52 24 42-44 4+ 45 (-24 daannii 42 44 4 "en wadh55555555555-raa . A A. / 244 245 %) - 26 66424 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 6. : : " - gu. va. saMsAITInA dhArA. "sAITInI spezIala janarala sabhA gayA DisembaranA buddhiprakAranA paMDAmAM noTIza chAyA pramANe tA. 23 mI DIsembara somavAra sana 187ra ne roja bharAI hatI. te sAme nagarazeTha premAbhAI hImAbhAI zeTha sadhabhAI haThIsaMga, rAvabahAdura becaradAsa aMbAIdAsTa rAvabahAdura bhoLAnAtha sArAbhAI, rAvasAheba mahIpatarAma rUparAma, rAjezrI raNachoDalAla choTAlAla, rAjezrI bAbArAva bhoLAnAtha, rAvabahAdura gopALarAva harI dezamukha, ka. dalapatarAma DAhyAbhAI eTalA meMbare hAjara hatA, ane Thakara geviMdajI dharmasI taraphane abhiprAya ApavAne dala. DAhyAnA nAmane patra hatA. e sabhAmAM sarvene ekamatathI nIce lakhelA dhArA maMjura thayA ane bAkInA kAma vAte tA. 27 mI DIseMbara zukravArane roja sabhA bharAI temAM sana 1873nI sAlanuM bajeTa maMjura karyuM. tathA 182 nI sAlano hisAba tapAsavAne Ajama metIlAla lAlabhAIne tathA Ama aMbAlAla sAkaralAla ela. ela. bI. eene ADITara karAvyA. gu. va. sesAiTInA dhArA 23 mI DIsembare maMjura karyA te. 1. sosAITInI AphIsa amadAvAdamAM hImAbhAI insTITayuTane lagatI che. 2. A sAITane hetu e che ke gujarAtamAM upayogI jJAna vadhAravuM. tene vAste nizALe, bhASaNe, ane gujarAtI bhASAnA graMtha prasiddha karavA. junAM pustaka bheLAM karavAM, ane bIjA graMthAmAMthI gujarAtImAM bhASAntara karAvavuM. sosAITImAM be prakAranA meMbare gaNaze, eka te janma payaMtanA, ane bIjA vArSika. je eka vakhata sosAITIne pacAsa rUpaiyA banazIza Ape te janma parvatane meMbara, ane je dara varSe pAMca paiA Ape te vArSika meMbare gaNAze. 4. saMsAITanA muMbanI vArSika janarala sabhA dara varSe eprila mAsamAM thaze. ochAmAM ochI pAMca meMbare hAjara haze te sabhA bharaSTha gaNAze. ane spezIala janarala sabhA bIjI vakhate jeTalI vAra bharavI hoya tyAre bhAya. ke ya. . . Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 6. vArSika janarala sabhA vakhate eka vane vAste vyavasthApaka maMDaLI nImavAmAM Avaze, temAM mebara vagara khIjA koI pasaMda karavAmAM nahi Ave. 19. 8. 16 janarala sabhAcavAnI haze te dahADAnI sUcanA eka aThavADIyu, athavA tethI vadhAre divasa agAu, je meMbaranA ThekANAnI khabara haze tene karavAmAM Avaze. ane jenAthI AvI zakAya nahi te koInA upara cIThI lakhaze, ke mArI vatI tame kAma calAvajo. te te tenI vatI hAjara che ema gaNAze. vyavasthApaka maMDaLImAM ochAmAM ochA pAMca mekharA, ane sekreTarI nImavAmAM Avaze. te amadAvAdanA rahevAsI joie. ochAmAM ochA traNa mekharA hAjara haze to ma`DaLI maLI gAze. ane vadhAre mata paDaze te pramANe hareka TharAva thaze. e tarapha sarakhA mata paDe te sabhApatine eka mata vadhAre levA. B vyavasthApaka maMDaLImAM kAinI jagA khAlI paDaze to te bAkInA mebareA bIjAne nImIne pUraze. 9. daraeka sabhAmAM sekreTarI mata ApavAne membara tarIke gaNAze. 10. sekreTarI sabhA meLavaze, ApIsanuM kAmakAja calAvaze, ane sAsAIMTInAM nANAnA hisAba tathA bIjI mIlakata rAkhaze. 16. 11. sekreTarIne potAnuM kAma karavAmAM AzisTaMTa sekreTarI madada karaze. 12. vArSika lavAjama varasanI zarUAtamAM paheluM levAmAM Avaze. 13. sAsATInuM bhaDALa navI muMbai eMkamAM mukeluM che. phakta khase rUpaiyA athavA te karatAM ochI rakama cAlatA kharca sArU sekreTarInA kabajAmAM raheze. 14. sekreTarInI sahI vagara kAMI kharca karavuM nahi. 15. sekreTarIe AvatA varSanuM bajeTa eTale upaja kharcanA aDasaTe lakhIne vyavasthApaka maMDaLIne batAvavA. tA. 1 lI jAnyuArithI DIsabara Akhara sudhInA varSanA upaja kharacanA tathA sAmAna ane cApaDInA hisAba varSa Akhare taiyAra karIne vyavasthApaka ma`DaLIe TharAvelA ADITarIne sekreTarIe dekhADavA. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 17. sAsAITInA bhaDALano kAMI paNa bhAga koI paNa vakhate vAvave! niha. bhaMDoLanA vyAjamAMthI, ceApaDIenA vecANamAMthI, tathA akhIza vagere Ave temAthI kharaca calAvavuM. 18. sosAITInA vArSika e kharene sAsAITInI lAIbrerInAM pustaka vAMcavAne haka che ane lAIka membarezane vAMcavAnA haka tathA sAsAiTI je je pustaka chapAve tenI daeka nakala maphata levAnA haka che. 19. koi paNa mANasa taraphathI jInA hasta lekha, pustaka, ane nANAnI akhazIza, sosAITI upakAra sAthe leze. " gururAnI nAkyulara sAnAITI 2501 rAmasura amadAvAda 10 mArapITa Presented to Mi Intezaa inconformity with the 17th Rula of the Gujarat Vernacular Society. gU. va. sAsAITInA dhArAnI kalama 17 mI pramANe yastA chApemArI bhurAve jo patra na finligt varanI sekreTarI buddhiprakAza, 1873, pR. 32 thI 35. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa u. lepha membare rAjA tathA tAlukadAre 1. mahebatakhAnajI ke. sI. esa. e. junAgaDhanA navAba 2. mAnasaMghajI ke. sI. esa. e. dhrAMgadhrAnA mahArAja. rU. 100) 3. dAjIrAjajI vaDhavANanA mahArANuM. 4. zeramahamadakhAnajI pAlaNapuranA navAba, 5. jorAvarakhAnacha vADAsIneranA navAba. 6. rAyasaMdhacha mANasAnA ThAkara. 7. bahAdurakhAnajI junAgaDhanA navAbanA zAhajAdA rU. 150) 8. ThAkura giriprasAdasiMga, tAlukadAra kIle besvAna. sAheba ke 9. karnala loMga sAheba, mAjI pilITIkala ejaMTa kAThIAvADarU. pa0) 10. je. Dabalyu. heDe sAheba. rU. 250) 11. TI. bI. kaTIsa sAheba. rU. 1pa0) 12. TI. sI. hepa sAheba. rU. 100). 13. esa. melphIlDa sAheba. rU. 100) 14. je. I. AliphaTa sAheba. 15. mera blAka sAheba. rU. 100) 16. dAktara che. bulara sAheba. 17. ema. eca. skATa sAheba. 18. je. bI. pIla sAheba. 19 revareMDa je. esa. Telara sAheba 20. eca. DI. I. phArabasa sAheba. 21. jI. sI. vahITavartha sAheba. dezI gRhasthAnAM nAma dAkhala thayAnA kALAnukrame 22. nagarazeTha premAbhAI hImAbhAI. rU. 2000) 23. zeTha jesaMghabhAI haThIsaMgha. rU. 1800) 24. rA. bA. bhoLAnAtha sArAbhAI 25. zeTha umAbhAI haThIsaMdha. rU. 500) 26. rA. sA. mahIpatarAma rUparAma. 27. rA. bA. bahecaradAsa aMbAIdAsa. sI. esa. e. 2. 100) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 28. zeTha serAbajI jamazedajI jIjIbhAI rU. 2500) 29. rA. raNachoDalAla choTAlAla. 30. zeTha premacaMda rAyacaMda. rU. 10000) 31. Thakara goviMdajI dharamazI, rU. rapa0) nibaMdho racavA. 3ra. rA. harIlAla mohanalAla, 33. kavi dalapatarAma DAhyAbhAI 34. rA. bAbArAva bhoLAnAtha. 35, rA. A. gopALarAva hari dezamukha 36. rA. aMbAlAla sAkaralAlaema. e. elaela. bI. 37. rA. mAdhavalAla raNachoDalAla, 38. rA. sA. metIlAla lAlabhAI. 39. Thakakara merArajI gokaLadAsa. 40. rA. haragevana dvArakAdAsa. 41. rA. morezvara pALa dezamukha. 42. Thakakara lakSmIdAsa khImajI UIsa oNva dhI pIsa. 43. rA. bA. zaMbhuprasAda lakSmIdAsa, 44. rA. umedarAma ANaMdarAma. 45. rA. manasukharAma kuberajI. 46. rA. maNizaMkara jaTAzaMkara. 47. zeTha dvArakAMdAsa vasanajI. 48. rA. haridAsa vihArIdAsa. 49. zeTha sArAbhAI maganabhAI. vArSika membare. 50. khA. bA. kAcha zAhabuddIna. - 51. rA. mohanalAla kalyANajI. para. rA. bA. gIradharalAla ulaTarAma, paka. epha. pI. lelI sAheba. AnararI membare, - 54. rA. bA. zaMkara pAMDuraMga paMDita. papa. rA. mAdhavarAva morezvara kuti. 56. rA. sA. bhogIlAla prANavallabhadAsa, 57. joSI sAMkaLezvara AzArAma.* 5 buddhiprakAza, 1878, pR. 55-256, Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 19. enararI sekreTarIo sara ailivara le ja kahe che ke puratA kAraNa vagara banAva banatA nathI, ane te daranA pratinidhio vahivaTa karanArAo athavA TrasTIo ArAma lIdhA kare che agara koI prasaMgane avaLo upayoga kare che, tyAM sudhI saMbhavita jaNAtA sudhArA paNa thaI zakaze nahi. prabhudvArA tema prabhu taraphathI ApaNe kAMI karatA hoIe ema samajavuM joIekeTalIka geDI bAbatamAM paNa ApaNe sArI niSThAthI sevAdharma svIkAravo joIe." (sAmAjika sevAnA sanmArga, pR. 9) saMsAITInA saMsthApaka ane pahelA onararI sekreTarI mI. phorbasa viSe prakaraNa 9 mAM kahevAmAM AvyuM che. jo ke eo jIvyA tyAM sudhI sasAITInA kArya prati mamatAbharI najara rAkhatA paNa tene vahivaTa eka varSathI vadhu vakhata teo karI zakelA nahi. pahelA varSe sosAITInA kAryanI rUparekhA pUrI derI rahyA nahi hoya evAmAM emanI badalI thaI hatI ane emanuM maMtrI tarIkenuM sthAna mI. ja menTegyu sivaDe lIdhuM hatuM. e sAheba viSe kAMI paNa mAhitI upalabdha nathI. saMsAITInI zALAmAM eka DheDanA chokarAne dAkhala karavA emaNe mokalI Apele ane zALAnA mAstare te sAme vAMdho letAM je prasaMge upasthita thayA hatA tene ullekha agAuM karavAmAM Avela che; ane kavi dalapatarAme lakhelA sosAITInA vRttAMta parathI eTaluM jANavAmAM Ave che ke tA. 24 mI sapTembara sana 1851 mAM ee amadAvAda cheDI jatAM aMgrejI skulanA heDamAstara rA. sA. bhogIlAla prANavallabhadAsa sosAITInA AnararI sekreTarI nimAya che. rA, sA. bhegIlAla prANavallabhadAsa ee jJAte dazA piravADa mezrI vaNika hatA. emanuM mULa vatana surata paNa mosALa godharAmAM hatuM. suratamAM moTI rela AvelI te vakhate vipattimAM AvI paDatAM, emanA pitAzrI sahakuTuMba gedhara jaI vasyA hatA. pachIthI sthiti kaMIka sudharatAM teo surata pAchA gayA ane tyAMthI dhaMdhAne aMge Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA, sAM, bhogIlAla prANavallabhadAsa, Page #253 -------------------------------------------------------------------------- Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 temaNe muMbAI javuM paDyuM hatuM. bALaka bhegIlAlabhAI paNa emanI sAthe hatA, temane tyAMnI gujarAtI zALAmAM dAkhala karavAmAM AvyA ane emanI "vilakSaNa ane grAhya buddhinA kAraNe teo vidyAgurunA priya ziSya thaI paDyA hatA, ane gaNita zAstramAM temanI gamyatA joI sarva emanA prati AnaMdAzcaryathI vilokatA." gujarAtI abhyAsa pUro thatAM teo elphInsTana InsTITayuTamAM dAkhala thayA; ahiM emanA sahAdhyAyIomAM dAdAbhAI navarojajI ane zrI. raghunAtha nArAyaNa kheTa vagerenAM nAme maLI Ave che. "eomAM eka bIjAne parAsa karavAne bhAre rasAkasI cAlyA karatI. temAM bhogIlAlabhAInI Arthika sthiti nabaLI hatI tethI teo abhyAsanI sAthe khAnagI Tayuzana ApavAnuM kArya paNa karatA ane emanA abhyAsamAM vadhu samaya ApI zakAya te mATe "sAta divasamAM ravivArane divase bhAkharIo aThavADIAnA kherAka tarIke taiyAra karI te zuSka AhAra upara, parama satiSa mAnI 10 thI te 5 sudhI te vidyAlayamAM gALatA." emane vAcanane zokha paNa ghaNe ha; paNa te mATe purato samaya maLatA nahi. tethI eka ajaba yukti emaNe zedhI kADhI hatI. "rAtrie pite Tayuzana ApavA gherathI nIkaLatI vakhate te graMtha tathA DIkSanerI sAthe letA. raste cAlatAM sthalAntare mArgamAM phAnasenA prakAzamAM ubhA rahI pAMca lITI vAMcatA, ane temAM na samajAtA bhAvArtha DIkSanerImAM zodhI kADhI te lakhANanA Azayane samajI bIjA phAnasa AvatA sudhI te zabdonA artha kaMThastha karatA. tema jatA AvatA sudhImAM pustakanA keTalAMka pRSNa evA te sajaDa adhyayana karI jatA ke kAlAntare paNa temanuM jJAna naSTa thavAne saMbhava rahe nahi. rAtre e 11-1ra vAge ghera pahoMcI AkhA divasanA zArIrika ane mAnasika parizramathI zramita thaI satrie vidyAnaMda svapna anubhavatA nivaza thatA ! ! !" | gaNitanA zekhanI peThe emanuM jyotiSa-khagaLanuM jJAna paNa sAruM hatuM ane vidyAbhyAsaka maMDaLa samakSa emaNe bhUgoLanA viSaya para vyAkhyAna ApyuM hatuM, e viSe pUrve kahevAyuM che, paNa jANavA jevuM e che ke emanA e viSayamAM nipuNatA hoIne eka khagoLavettA tarIke jodhapura rAjyamAM *. sA. bhogIlAla caritra, pR. 4-5. + ejana.. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 emane nimavAmAM AvyA hatA. paNa tyAM javAnuM thAya te Agamaca amadAvAdanA zaherIoe Da epha ejyukezanane amadAvAdamAM IMgrejI zALA khelavA arajI karI te parathI tenA heDamAstara tarIke eDe emane amadAvAda mAlI ApyA. amadAvAdamAM pUrve mizanarIonI aMgrejI skula cAlatI hatI paNa eka e prasaMge DheDanA cheAkarAne zALAmAM dAkhala karatAM keTalIka keTalIka kaTutA udbhavelI, tema temAM dhArmika zikSaNa--bAibalanuM apAtuM te ghaNAne pasaMda paDatuM nahi. A paristhitimAM zaheranA AgevAna zaherIe kalekaTarane agale maLIne amadAvAdamAM aMgrejI nizALa kADhavAnI mAgaNI karI hatI; te parathI eDe emane evA uttara ApyA hato ke zaherIe zALAnuM makAna baMdhAvI Ape teA zALA kADhavAnI tajavIja karavAmAM Avaze.x zaherIoe rU. 4000) nuM ugharANuM karIne sarakArane soMpyA, eTale eDe rA. sA. bhogIlAlabhAinI rU. 100) nA mAsika pagArathI amadAvAdanI IMgrejI zALAnA heDamAstara tarIke nimaNuMka karI hatI, elphInsTana insTITaTyuTanA presiDanTe emanA viSe lakhyuM hatuM ke, " huM mI. bhAgIlAla prANavallabhadAsane keTalAka varSo thayAM elphInsTana insTITayuTanA saMbaMdhane lIdhe oLakhuM chuM. prathama eka vidyArthI tarIke ane pAchaLathI te atyAra sudhI eka kAbela zikSaka tarIke. A banne saMbadhomAM temanA uMcA guNAthI mane eTalA badhA sASa thayA che ke temane mATe mArAthI ane teTalI sakhta bhalAmaNa huM karUM te tene mATe te puratA yogya che." ane vadhu khuzI thavA jevuM e che ke " elphInsTana insTITayuTano sabadha cheDatA pahelAM insTITayuTanA prephesarAe tathA De paNa dezIone gaunaMda pamADanArUM vistArapUrvaka saraTIzIkeTa temane baDhyuM. " tA. 1 lI navembara sana 1845 nA rAja emaNe cArja lIdhe ane e zALAmAM Ajidana sudhImAM mI. aMbAlAla, sI. gImI, mI. uttamarAma, mI. sayANI, mI. dhruva vagere nAmAMkti heDamAstarA thaI gayA che, temAM te aMgrejI zALAnA `isa, dI. bA. talATI, dI. bA. nokarImAM jema * e masanalAla vakhataca'kRta ' amadAvAdanA itihAsa '-pR. 182 | rA. sA. bhAgIdyAla citra, pR. 18. * rA. sA. bhAgIlAla prANavAbhAsa caritra, pR. 18 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 pahelA che, tema lAyakAta, kAryadakSatA, bahAzInI dRSTie ane vidyArthIonI prIti saMpAdana karavAmAM paNa agrasthAna le che. hindIemAM te samaye iMgrejI adhikArIo sAthe bhaLIne kAma karI zake evI bUjajAja vyaktiemAMnA teo eka hatA; ane emanI salukAithI ane kaniSThAthI, eka zikSaka tarIke emanA vidyArthIonI prIti meLavyA uparAMta, emaNe zaherIne cAha sArI rIte saMpAdana karyAM hatA; ane sana 1853 mAM kAThiyAvADamAM keLavaNI khAtu sthApavA emane sarakAra tarathI mekalavAnuM nakkI thayuM tyAre, amadAvAdanA AgevAna gRhasthAe mI. phaeNAsane khaMgale maLIne emane koI paNa rIte jAhera mAnapatra apAya evI goThavaNa thavA icchA darzAvI hatI; kemake sarakArI nAkarAne evI rIte mAnapatra levAnI manAI che; paNa emanA kesamAM, zaherI taraphathI cAgya nivedana jatAM, apavAda karI e epha ejyukezane bhAgIlAlabhAine lakhI jaNAvyuM hatuM ke, "jo tamane anukULa hoya teA amadAvAdanI prajAnuM mAnapatra svIkAravAne tathA te vartamAnapatrAmAM prasiddha thavAne amane kaMi vAMdhAbhareluM jaNAtuM nathI. te mATe meM sASa jAhera kare che; kAraNa ke te mAnapatra mATe tame pUrepUrA yogya che." emanA vidyArthIe paNa emanuM smAraka karavA rU.400) udharAvyA hatA; ane te rakamanAM pustakA kharIda karIne seAsAiTInA aMganI neTiva lAibrerIne te soMpyAM hatAM. vaLI vidyArthI para emane prabhAva kevA paDatA ane te emane keTalA badhA mAna ane pUjya bhAvathI jotA tenuM eka dRSTAMta agADI " DAyaNa viSenA nibaMdha "mAMthI khuzAlarAya sArAbhAinuM ApyuM che ja. amadAvAdamAM emaNe aMgrejI keLavaNIneA pAyA nAMkhyA tema kAThiyAvADamAM ane vaDAdarAmAM keLavaNInAM khIja vaiyAM hatAM. e pradezamAM keLavaNInI zarUAta karavAnuM mAna emane che. vAdarAmAM emanI nimaNuMka thai te agAu keLavaNI mATe kazI tyAM vyavasthA nahAtI.x te vakhate subhAgye emanA sahAdhyAyI dAdAbhAI navarAjajI vaDAdarA rAjyanA divAnapade hatA, temanI e kAmAM emane sArI sahAyatA maLI hatI. emanuM e kA eTaluM phatehamaMda ane yazasvI jaNAyuM hatuM ke tenI kadarasanAsImAM vaDAdarA rAjyamAM kAi paNa nAkarane penzana ApavAnA rivAja nathI tema chatAM nAmadAra sayAjIrAva sarakAre temane mAsika rU. 150) nuM penzana" rA.sA. bhAgIlAla caritra. - jIe daMlapatarAmanA gurjarI vilApa '. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 bAMdhI ApyuM hatuM; eTaluMja nahi paNa pahelavahelA zrImaMta sarakAra sayAjI rAva amadAvAda padhArelA te vakhate emanA makAne khAsa padhArI emane mATu mAna ApyuM hatuM. sAsAiTI sAthe zarUAtathI emano saMbadha hatA. pahelI kamiTImAM emanI eka salAhakAra tarIke pasaMdagI karavAmAM AvI hatI. te pachI menejIMga kamiTImAM nimAyalA; ane mI. sivarDa jatAM emane AnararI sekreTarI tarIke kAma karyuM hatuM. paNa upara jaNAvyA mujaba emanuM rAjakATa javAnu thatAM, emanI pachI heDamAstara tarIke AvanAra mI. TI. bI. kise emane AnararI sekreTarI tarIkenA sAsAiTIne vahivaTa paNa saMbhALI lIdho hato. rA. sA. bhogIlAlabhAInuM jIvana caritra koI ajJAta mitre lakhI rAkheluM sana 1925 mAM sAsAiTIe prasiddha karyuM hatuM. te sau ne vAMcavA jevuM che. temanuM jIvana khAdhaprada, jeTaluM ujjavaLa teTaluM zudgha, katta vyaparAyaNa ane pramANika mAluma paDaze. emanA viSe dI. bA. aMbAlAlabhAie kahyuM hatuM ke, 66 satya khelavuM ane satya AcaravuM: huM jUOM nahi meluM ane jUhuM" nahi AcarUM ema emanA nizcaya khare. enA pratyakSa dAkhalA banyA che. bhAgIzAlabhAI prANavallabhadAsa prathama ahIMnI skUlamAM heDamAstara hatA. 1864-5 mAM eka eka nIkaLI emAM emane ane eka bIjA gRhasthane (e DepyuTi kalekaTara hatA. emanuM nAma ApavAnI jarUra nathI. ) sArA pagAranI nekarI maLavAnI hatI. pelA gRhasthe zarIre kAma karavAne azakta huM evuM khoTuM InveliDa sarTiphikeTa '( azaktinuM sarTiphikeTa ) meLavI penzana lIdhuM ane ekamAM joDAyA. bhAgIlAlabhAie kahyuM: huM kAma karavAne zaktimAna chuM chatAM nathI ema nahi kahuM--bhale mane penzana na maLe. pachI rAjInAmuM ApI penzananuM nukazAna veThIne ekamAM dAkhala thayA, paNa jU na ja meAlyA. ''+ sI. TI. bI. kaTisa. kavi dalapatarAme sana 1850 mAM suratamAM enDrusa lAyabrerImAM ' saMpakSanI saMvAda' ane ' hunnarakhAnanI caDhAI ' emanAM e e kAvyA jAhera sabhAmAM gAi saMbhaLAvyAM hatAM, temAM pramukhasthAne mI. TI. bI. karTisa birAjyA hatA. ee te vakhate suratamAM iMgliza skulanA heDamAstara hatA. rA. sA. bhogIlAlabhAi + vasanta, varSa 13, aMka 4. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 rAjakoTa jatAM, emanI badalI amadAvAdamAM karavAmAM AvI hatI ane hiM AvyA bAda je sAnika kAryo bhAgIlAlabhAI karatA hatA te sarva pote upADI lIdhAM hatAM. temAM sosAiTInuM maMtrIpada paNa AvI jAya che; ane e pada para emaNe lagabhaga paMdara varSa sudhI mamatApUrvaka ane khaMtathI kAma karyuM hatuM. emanA hastaka sAsAITInuM taMtra AvyA pachI trIjA varSamAM ja sAsAiTIe keTalI prati karI hatI, tenA nIce pramANe AMkaDA ApI jaNAvAyuM hatuM ke " e rIte sarave bAbatamAM vadhAro karayA; ane A pustakakhAnAnI imArata vize paNa temaNe ghaNI mahenata lIdhI che mATe A zeheranA loko upara e sAhebanA ghaNA ja UpakAra thayA cheH sAsAITImAM prathama keTaluM hatu. cAMpaDIe 900 mekharA 33 varasanI pedAza rUpaiyA pa hAla keTaluM che. 2000 110 400" sAsAiTImAM sArA kAryakartAnA abhAve tenuM kAmakAja zithila thaI paDatAM, kavi dalapatarAmane Asi. sekreTarI tarIke ANuvAmAM emanA ja hAtha hatA; ane sarakArI keLavaNI khAtA sAthe sahakAra karI sastAM pustakA chApI ApavAM, tema Asi. sekreTarInI sevA vAcanamALA taiyAra karavAmAM, kAvyadohana racavAmAM, vyAkaraNa vagere lakhAvavAmAM ee aMgabhUta hatA ema kahI zakAya; eTaluMja niha paNa sAsATInI Arthika sthiti majabuta karavAmAM emaNe khAsa prayAsa karyAM hatA. sAsAITInuM makAna karAvavA mATe nagaraze pAse kavi dalapatarAmane emaNe mAkalyA hatA. zeTha sArAbajI jamazedajI atre padhAratAM, temanI mulAkAta levAne paNa emaNe ja sUcavyuM hatuM; ane kavi dalapatarAme "nANuM capaLa che" e zirSaka heThaLa sana 1872 mAM buddhiprakAzamAM lekha lakhatAM, emanAM kAya` viSe nIce pramANe vivecana karyuM cheH " A dezanA kAyadA vAste maherabAna e. ke. phArbasa sAhebe A sosAITI sthApI. ane te bhAMgI paDe evI hatI tene TI. bI. kaTIsa sAhelme majabuta karIne sAta hajAranI puMcha hatI te khatarIza hajAranI karI ApI, ane peAtAnI gAMThanA rU. 100) TIpamAM bharIne, khIjA pAse bharAvyA, tathA ghaNuM dIla rAkhIne vagara pagAre padara varSa sudhI sAsAITInuM - buddhiprakAza, sana 1855, pR. 158, Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 phAma karyuM ke jethI chevaTa kamITIe khuzI thane upakAra jANyA. te sAhemenAM nAma paNa A dezamAM amara raheze.''x heDamAstaramAMthI teo uttara vibhAganA ejyukezanala inspekTara nimAyA hatA, enI ADakatarI asara paNa sAsAITInA kAmane vega ApavAmAM sahAyabhUta thatI. emanA ziSyAne paNa e madada karatA. zAstrI vrajalAla ane raNacheDalAInI sAthe emaNe " hitApadeza zabdArtha " taiyAra karyAM hatA. vaccamAM ekAda varSa vilAyata jaI AvelA; paNa jyAre tabIyata cheka lathaDI tyAre badhuM cheADI dIdheluM. sana 1869 nA vArSika rIpoTa mAM emanI sevAnI mAMdha letAM jaNAvyuM che ke, DIsembara mAsa esatAM karaTIsa sAhebane mAMdagIne lIdhe thADI vAra lagI hiMdustAna cheDavAnI jarura paDI hatI, tethI te hAddA cheDayA. A hoddA sane 1860 nA nava mahInA 1857 nA navembara mAsathI paMdara varSa lagI temanA mudatamAM sAsAITIne emaNe ghaNA phAyadA karyAM che. 66 sAhebe sekreTarIne khAda karatAM sane hAthamAM rahyo, te te A vakhatamAM temanI karelI mehenatane hevAla ApaNA chapAvelA rIporTamAM che mATe tene ahIM jaNAvavA jarUrI lAgatA nathI, paNa kamITInA evA mata hatA ke sAsAITInA lAbhamAM emanA jevI mehenatane lakSa dIdhA vinA rahevA na devI. mATe temanuM rAjInAmuM kabula karatI vakhate temane eka matathI AbhAra mAnyA ane be hajAra rUpaiyA InAma dAkhala ApyA. " mI. ema, eca, Ta mI. kaTi sa pachI AnararI sekreTarI tarIke amadAvAdanI korTanA AsisTanTa jaDaja mI. ema. eca. AATa nimAyA hatA. sADA traNa varSa eee hAddA para rahyA hatA. te daramiyAna gujarAtI koza mATe zabda saMgraha karavAnuM kAma jhaDapathI cAlyuM hatuM; tema sAsAiTInuM baMdhAraNa navesara sudhAravAvadhAravAmAM AvyuM hatuM. vaLI zrIyuta navalarAma lakSmIrAme prAcIna kAvyAnuM saMzAdhana, zAstrIya paddhatie TippaNa sahita prasiddha karavAnI ceAjanA ghaDI hatI te kAryamAM sahAyatA ApavAnA rAva thayA hatA. graMthakArAne uttejana ApavAnA saMbadhamAM emaNe jAhera karelI sosAITInI nItirItinA ullekha agAu karelo che. * budviprakAza, sana 1872, pR. 47. * gu. va. sosAiTIne rIpArTI, sana 1868-69, pR. 9. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA. bA. gApALarAva hira dezamukha. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 sana 1872 mAM emaNe rAjInAmuM ApatAM, meAla kAjha konA jaDaja rA. khA. gopALarAva hira dezamukhane sAsAITInA AnararI sekreTarI, rA. khA. bheALAnAtha sArAbhAInI darakhAsta ane rA. mA mahIpata anumeAdanathI pasaMda karavAmAM AvyA hatA. rA. bA. gApALarAva hara dezamukha kavi dalapatarAme emanA ane emanA kuTuMbanA paricaya ApaNane nIcenI pAitaomAM karAvyA cheH saraiyA ekatrIzA. " punAnA cItapAvana brAhmaNa RgavedI rUDA kahevAya; zubha jenuM zAkalpa gAtra che prasiddha dRdhdhimAM paMkAya; e kuLamAM avatAra dharIne kIdhAM jeNe uttama kAma; guNavaMtA gepALarAvajI nizraLa jagamAM rAkhyuM nAma. bhrupa pezavA pAsa hatA je navIsapada ciMtA 5tha; jenA guNunuM varaNana karatAM thAya manahara moTA graMtha; bhAI tenA teA harIbhAu te paNa jaza pAmyA te ThAma. guNu. 2 bApugAkhalA pAse te harI bhAUe jaza uttama lIdha; sahasra daza dara sAla upaje evI svataMtra jAgIra kIdha; tenA suta geApALarAvajI guNu vakhaNAyA gAmegAma. guNa. 3 saMskRtane a MgrejI bhaNatara bhAva sahIta kIdhe| abhyAsa, zodhaka buddhi zatadhA pAmyA zeAdha karyAM bahu karI prayAsa; niSadha viSaya aneka racyA che te che vAMcana jogya tamAma. guNu, 4"+ mahArASTramAM ee " lokahitavAdI e upanAmathI prasiddha che; ane sana 1923 mAM emanI zatAbdi nimitta * Dekkana varnAkayulara TrAnsalezana sAsAiTI ' e " emanA gra MthA ane kAya " viSe eka vistRta nibaMdha lakhAvI maMgAvyA hatA, je zrIyuta gaNeza hira kelakara, ema. e; te pAsa thayA hatA ane te chapAyA che. C 99 putranA lakSaNa pAraNAmAMthI mAluma paDe tema emanA zALAbhyAsa viSe eka sarasa neAMdha sana 1844 nA eka eka ejyukezananA rIpoTa sAMcI prApta thAya che. temAM lakhyuM che ke, + buddhiprakAza, sana 1877, pR. 91 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ."One pupil Gopal Haree Deshmukh has distinguished himself and deserves to have his name handed upto the Board as a good English Scholar and worthy of its patronage. "j. AvA buddhizALI purUSane sArI nokarI maLatAM vilaMba ja na thAya. sana 1846 mAM emaNe munasaphanI parIkSA pAsa karI, paraMtu munasaphanI jaga maLatAM vacce cha varSa vItI gayAM. chevaTa sana 18para mAM teo pahela prathama vAImAM munasapha nimAyA. emanI tejasvI buddhi ane avizrAMta kArya karavAnI ulaTathI tema nispRhI ane paropakArI svabhAvathI e sarakAra ane prajA ubhayanA prItipAtra thaI paDayA hatA. emanA korTanAM kArya viSe jyuDiziyala kamiznare nIce mujaba zera karyo hatoH " I have a very high opinion of his abilities. They are of very high order. His character is above suspicion and he appears to combine with them an earnest desire to discharge his duties conscientiously. "x te pachI sana 1853mAM inAma kamizana nimAyuM hatuM tenA kamizanaranA madadanIza tarIke rU. 300nA mAsika pagArathI emane ja maLI hatI. e jage para teo ATha varSa rahyA hatA ane emanA e kAryathI prasanna thaIne sarakAre emane sana 1862mAM amadAvAdamAM Asi. ja tarIke sivila sarvisamAM dAkhala karI nImyA hatA, paNa te nimaNuMka sAme gorA siviliyanee virodha karatAM, temane muMbaI smila kejha korTamAM pAchA javuM paDayuM hatuM, je ke Arthika dRSTie theDe lAbha maLyo hato. tyAMthI sana 1867mAM teo pharI amadAvAdanI smola kaeNjhakerTanA jaja bhAI AvyA ane sana 1876 mAM nAzikanA joInTa jaja tarIke gayA teTalA samaya ahiM rahyA hatA. teo sarakArI nokarIthI saMtoSa mAnI besI nahetA rahetA paNa zaheramAM aneka prakAranI pravRttio zarU karavA vA temane agADI vadhAravA agresara bhAga letA. tenuM varNana rA. bA. raNachoDalAle emane - vidAya karatI vakhate eka moTI jAhera sabhA amadAvAdamAM maLI hatI temAM nIce pramANe karyuM hatuM . lokahitavAdI, pR. 18. >> kahitavAdI, pR. 22. . . Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 emanuM atre bAra varaza rahevuM thayuM te daramIyAna gussAthI kaI divasa AMkha sarakhI paNa lAla thaelI jovAmAM AvI nathI. teo sAheba kSamA, dayA, dharma ane udAratAne Abehuba namune che. pitAnAM heddAnuM kAma karI laI bAkIne badho vakhata teo paropakAra ane deza kalyANanA kAmamAM roke che. himAbhAI InsTITayuTa lAIbrerInA presIDeMTa, gujarAta varnAkayulara sAiTInA sekreTarI zeThANI kanyAzALAnA sekreTarI, bALalagna niSedhaka maMDaLInA pramukha, dezI udyama vardhaka maMDaLInuM upAsanA karanAra, prArthanA samAjanA upAdhyakSa, ane baMgALA dukALa ane amadAvAda rela vagere rIlIpha phaMDa kamiTInA sekreTarI tarIke laukika kAma ulaTathI karavAmAM temaNe kaMI bAkI rAkhI nathI. vidyAvRddhinI bAbatamAM tathA bhASaNa karavAmAM, sabhA bharAvavAmAM teoe bahu khaMta rAkhI uttejana ApyuM. A saguNI, lokapriya ne umadA purUSa kaI jovAmAM Avyo nathI."* vaLI ahiMnA hitecchu patrane paNa emanI jabarI otha hatI. e patramAM eo vAraMvAra lekho lakhatA. khAsa karIne vaDodarA rAjyanA geravahivaTa viSe lakhelA emanA lekhe vadhu kheMcANakAraka nivaDyA hatA. gujarAtamAM vasIne teo gujarAtI banI gayA hatA. pote dakSiNI hovA chatAM gujarAtI bhASA para sAruM prabhutva meLavyuM hatuM ane rA. narasiMharAvabhAInA zabdo vAparIne kahIzuM ke, gujarAtI bhASA paNa mAtRbhASA jevI saralatAthI teo bolatA hatA. buddhiprakAzamAM emaNe ApaNuM itihAsa, sAhitya, saMskRti vagere viSayo para puSkaLa lekha lakhelA che, je emanA bahoLA vAcana, abhyAsa ane vidvatAne sarasa paricaya karAve che. vaLI "Agama prakAza" ane "nigama prakAza" e be pustako prathama gujarAtImAM lakhyAM hatAM, jenuM pAchaLathI emaNe marAThImAM rUpAMtara karyuM hatuM. gujarAtano itihAsa paNa emaNe lakhyuM hatuM. khAsakarIne emanI "aitihAsika goSTi" nA be pustaka Aje paNa mahatvanAM ane vAcanIya mAluma paDaze. emAMthI 'amadAvAdanA kAjI sAheba" e nAmanI eka geSTi ApIzuM. e ja viSayane carcata "geDane rAsaDo" prathama apAI cUkyo che. buddhiprakAza, sana 1877, pR. 83. * lokahitavAdI, pR. 41 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 66 sana 1779 mAM rAdheAkhA taraphathI iMgrejI pheAja khaMbhAtamAM utarI tyAMthI AvI amadAvAda lIdhuM ane paMdara divasa aMgrejI amala rahyo. pachI ADAsa ane bhAinI laDAimAM pita Dakee agrejone harAvI e badhe deza pAA svAdhIna kayA~ hatA. upara nirdeza karelA pakhavADI daramiyAna jala gADaDanA paDAva jamAlapura daravAjA bahAra hatA; ane pezvAnA sa adhikArI jageA cheDI nAsI gayA hatA. ethI gAmalokoe maLI vicAra karyo ke ApaNe sA janarala sAhebanI mulAkAta laie. zaheranA kAjI tenA AgevAna thayA. sAhebane maLatAM temane teee pUchyuM ke huM ahiM traNa divasathI huM te! tame ATalA meDA kema AvyA ? te samaye kAjI sAhebe samayeAcita uttara ApyA tethI e sAheba khuza thayA hatA. e uttara A pramANe hateAH-- kAjI sAheba mAlyA, ame Ajapayanta pezvAnI raiyata hatA. pahele ja divase ame jo ApanI pAse Avata te Apa ja amane nimakaharAma kaheta. pezvAnA adhikArIe gayA tyAre ja gAmaleAka tamArI pAse AvyA, te kAraNe ame traNa divasa rADu o. have gAmamAM pezvAnu kAI nathI te gAmanuM rakSaNa zI rIte thAya ? Ama vicArIne gAmaleke amane mAkalyA che. AgaLanA koi adhikArI rahyA nathI ane amAre koi rakSaNakartA nathI. Ama khAtrI thatAM ame ApanI mulAkAta levA AvyA chIe. e sAMbhaLIne sAheba khuza thayA hatA. "hu zrIyuta narasiMharAvabhAie emanA smaraNa mukura' mAM emanuM rekhAcitra doryuM che; emAMthI thADIka lITIo uSkRta karIzuM. - hemanA jJAnakAzamAM bharatakhaMDanA dha-tihAsanI sAmagrI eTalI bharapUra hatI ke game te vakhata vyAkhyAna, vagara taiyArIe, gabaDAvI zake. " zrutikALa gayA pachaeN, pache upaniSado, pache. brAhmaNukALa AvyA, pache mUtranA samaya, pache itihAsa purANu, taMtra " ityAdika carcAo game tema gabaDAvye jatA gopALarAva zreAtAne kaTA nhAtA ApatA tema AkarSaNa paNa nhotA karatA..' ahiMthI tee gayA te prasa Mge khaDI dhAmadhumathI emanuM sanmAna karavAmAM AvyuM hatuM. te vakhate rA. bA. ralAle karelA vivecanamAMthI $ leAkahitavAdI, pR. 103-104 * smaraNakara, pa, 49 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra ceDAka bhAga, emanI sArvajanika pravRttine lagatA upara noMdhye che; ane e samayanI lokalAgaNIne umaLakA ane AnaMda pragaTa karatuM zrIyuta DAlAbhAi derAsarIe, e prasaMga mATe eka kAvya racyuM hatuM temAMnA keTalAka bhAga tene khyAla AvavA utArIzuM: 'gopALa guNa grAma gAna gAo yaze bhariyAM rAjanagara vAsa karI kAja zubha kariyAM. dAjha jANI dIna jananAM tana mana dhana birayAM--gA. 1 66 madada thakI jenI zubha kAma thIra ThariyAM kSamA zIla zAMti jenA cita viSe riyAM "--gA. 2 ( sana 1877, DAhyAbhAI derAsarI ) vaLI emanu smAraka karavA jAhera phaMDa udharAvavAmAM AvyuM hatuM, te sana 1891 mAM seAsATIne soMpAyuM hatuM. tenA hetu e hatA ke "e krUDanu vyAja dara varSe rA. bA. geApALarAva hiranA nAmathI dezI kArIgarI ke dezI hunnarane uttejana ApavAmAM khavuM." chelle jyAre punAmAM emanA mRtyu mATe kheda darzAvavA zaherIonI jAhera sabhA maLI te avasare emanA kAmakAjane najIkathI jonAra ane gADha paricayamAM AvanAra sva. lAlaza kare. je guNAvalokana karyuM hatuM, te emanI amadAvAdanI sAnika pravRttine yathA khyAla Apaze: 66 rA. bA. dezamukha amadAvAda ane ekaMdare gujarAta prAMtamAM deva munasika manAtA; tenu kAraNa e ja ke, emanI vRtti ane vartana e prakAranu hatuM. amadAvAdamAM teo bAra varSa rahyA hatA. te AvyA tyAre amadAvAdamAM sudhAraka vicAranI kAI paNa pravRtti naheAtI, to pachI e jAtanA vicAra pracAraka maMDaLInI vAta ja zI ? paNa emaNe sa` prakAranI samaye cita sudhAraNAnI maMDaLIe sthApI ane amadAvAdamAM navajIvanane saMcAra karyo hatA, ema kahIe tA paNa cAle. tyArathI sudhArAnu pagaraNa beThuM ane samAja dhIme dhIme sudhArAnA paMthe vadhavA lAgyA. amadAvAdanI ghaNIkharI jAhera saMsthAo sAthe saradAra dezamukhane pratyakSa sabaMdha hato. jyAre emanI amadAvAdathI nAzika badalI thaI tyAre AthAya vRddha saune emanA mATe Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ du:kha thayuM hatuM. sarva zALAnA nizALIAonuM saraghasa kADhI, rAvabahAdura mATe jaya jaya nAda karI, emanA para pRSpavRSTi karI hatI. emanA mATe saine premAdara hatuM. ethI emane viyoga thatAM, sene duHkha thayuM hatuM. emanI yAdagIrI rAkhavA eka phaMDa karavAmAM AvyuM hatuM, jeno vyaya dezI kArIgarIne uttejana ApavAmAM karavAno hato." aMtamAM zrIyuta narasiMharAvabhAIne zabdomAM jaNAvIzuM ke, atyAre smaraNa paTamAM e samartha mUrti, sAdAIne avatAra rUpa, tIkSNa buddhinA tejathI tejasthI, sadA AnaMda bharI, karAI rahI che, te upara mAna, neha, Adara, ityAdi bhAvonI raMga chAyA paDatAM, e sAva thaI hRdayane apUrva ullAsa Ape che." * loka hitavAdI; pR. 42. - ' + smaraNa mukara, . papa. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 8. sana, nararI sekreTarI AsisTanTa sekreTarI. rImArkasa. 1849 I sana 1850 mAM badalI thaI.. 1850 | 1851 185ra mI. e. ki. basa .. .. mI. jorja menTegyu sIvaDa rA.sA. bhogIlAla prANavallabhadAsa... maganalAla vakhatacaMda? | | tA. 24-9-185ra thI tA. 23-8-1853 che 1857 mI. TI. bI. kaTisa .. tA. 12 mI Dise. ara 1853 thI. 1854 | harilAla mohanalAla 1855 1857 1858 kavi dalapatarAma jozI sAMkalezvara AzArAma | (cAra mahinA aiTiMga) raNachoDabhAI udayarAma (ATha mAsa eNTiMga). - harilAla dAmodaradAsa TiMga). - zAstrI vRjalAla kAlidAsa (aiTiMga) 183 1865 ! Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1867 | (pharI kiTaMga) 1869 | mI. ema. eca. skoTa. .. rA. bA. gopALarAva hari dezamukharAva 1873 1877 rA. sA. mahIpatarAma rUparAma nIlakaMTha 1879 kavi dalapatarAma (nivRtta thayA.) 1. sana 1851 (te vakhate sesaTInA AsisTanTa sekreTarI zA, maganalAla vakhatacaMda hatA.) [ buddhiprakAza, 1878, pR. 30 ] 2. tA. 1 lI eprilathI buddhiprakAza epAnI sabhAnA hAthamAMthI sarsaTIe lIdhuM ane AsisTanTa sekreTarI harilAla mohanalAlane soMpyuM. (buddhiprakAza, 1878, pR. 77) 3. sana 1855 ne junamAM cArja lIdhA. 3 ma. buddhiprakAza, pR. 4, pR. 18 (cAra mahinA ekiTaMga). 4. vidyAbhyAsaka maMDaLanI arajI (buddhiprakAza, 1858, pR. 3) 5. me, juna-kavinI gerahAjarImAM-(juo buddhiprakAza, sana 186 ) 6. juo buddhiprakAMza sana 1866. 7. vArSika rIporTa sana 1879, pR. . Page #270 -------------------------------------------------------------------------- Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi dalapatarAma DAhyAbhAI Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 20. kavi dalapatarAma DAhyAbhAI 66 - " The real task before the Vernacular Societies is not so much that of patronising the most highly taught pupils' of English institutions, as that of searching for and encouraging such meritorious native scholars as Kaveshwar Dalpatram Dahya. (Bombay Quarterly, October, 1851 page 106.j 91 " emanI kavitA te emanA petAnA samayanA itihAsa jevI che, ane emane janma gujarAtanI navI ghaTanAnA AraMbhanAM kAryomAM upayegI thavA mATe ja thayeA hAya ema lAge che. evA janma sAMketika janma kahevAya che. kAI samayanA noMdhI rAkhavA jevA pheraphAra vakhate evA puruSanA janma thAya che. ,, ( kAzIza'kara mULazaMkara dave kRta 'dalapatarAma' pR. 106.) arvAcIna gujarAtanuM ghaDatara ghaDavAmAM kavIzvara dalapatarAmanA hissA mahatvane che ane enA vidhAyakAnI cirasmaraNIya nAmAvilamAM emanuM nAma AgaLapaDatuM che. amadAvAdamAM emane kheMcI AvAmAM ame koi adazya hAtha ja nihALIe chIe. kavine AsanA meLApa thayA na hota, te emanI naisagika zaktine phUlIphAlI khIlavAne AvA sArA ane sAnukULa avakAza ane janasevA karavAnI umadA taka prApta thAta ke kema, e eka aNuukela gUDha prazna ja rahevAnA. saurASTranI sarahada upara bhAgAvA nadIne kAMThe AvelA vaDhavANa zaheranA e mULa vatanI hatA, ane emanA janma e sthaLe tA. 24 mI. jAnyuArI sana 1820 nA rAja thayA hatA. DAhyAbhAI emanA pitAnuM nAma hatuM, ane amRtabAI mAtAnuM nAma hatuM. te rAte zrImALI brAhmaNa, sAmavedI zAkhAnA hatA. kaMIka vidyAbhyAsa ghera pitA pAse karelo temaja gAmaThI zALAmAM paNa zikSaNa lIdheluM. e je jJAna prApta thayeluM te evI koTinu nihiM ke temane Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 6 paMDita vagamAM mUkI zakAya; paNa sAmAnya mAhitIpuratuM te jJAna sAruM hatuM ema to kharuM ja. bhUta nibaMdha'mAM lakhelI prastAvanAmAM temaNe jaNAvyuM che ke " meM bALapaNathI kamakAMDanA grantha sahita sAmavedano abhyAsa karyAM che, tathA kAMIka purANA paNa vyAkaraNa bhaNavAthI vAMcavAmAM tathA sAMbhaLavAmAM AvyAM che."x ane e emanuM jJAna keTaluM pArka hatuM athavA te emanI smaraNa zakti keTalI tejasvI hatI tenuM eka udAharaNa kAzIza kare emanA dalapatarAma " citramAM ApyuM che: 66 66 * eka vakhate ( kavi dalapatarAma 65 varSanA Azare hatA ) bhogAvAne kAMThe saghaLA zrImALI brAhmaNeA upavita badalavAne ekatra thayA hatA ane AcAryazrIe kAma kaI zarU karyuM na karavuM evAmAM varasAdanA pheArAM paDavA mAMDayAM. AcArya zrI pote pAthImAMthI vAMcIne saghaLI kriyA karAvatA hatA, te para pANInAM TIpAM paDavA mAMDayAM eTale emaNe te vAMcavAnuM baMdha karI, te pothInAM pAnAMne bhUMgaLAmAM dhAvyAM; ane sava kArya aTakI paDayu. A paristhitimAM kavi dalapatarAme kAma baMdha paDeluM jANI ane have varasAdanA cAlu chAMTAmAM pustaka kADhI zakAya evuM nathI ema samajavAmAM AvyAthI kAma adhurUM rahI aTakeluM tyAMthI AgaLa calAvavAnI peAtAne paravAnagI maLavA vinaMti karI. AcAya sAthe AkhI brAhmaNa maMDaLIe temAM khuzIthI saMmati ApI, eTale temaNe moDhethI eka paNa akSaranI bhUla khAdhA sivAya saghaLuM kAma karAvyuM. AthI brahmamaMDaLa ati prasanna thayuM. ATalI meATI ummare ane ATalAM badhAM varSo vItyA pachI eka eka akSara ApaNe bhUlI jaie, paNa A puruSa te te vakhate gajanma ja karyo. " te samaye vraja bhASAnuM jJAna sarvatra sanmAnya thaI paDatuM ane kavinI e bhASAmAM kuzaLatA jANItI che; tema piMgaLamAM paNa te uMDA utaryAM hatA, e emane piMgaLa graMtha ja kahI Ape che. sana 1858 nA buddhiprakAzamAM emaNe " bhUjamAM kavitAnI zALA, " e nAmanA eka lekha lakhelA che, temAM piMgaLa graMthAnI yAdI ApelI che, te e viSayaparanA prAcIna sAhityanI daSTie upayAgI che ane ema anumAna karI zakAya 59 * bhUta nibaMdha, pR. 7. * jIe dalapatarAma ciratra, pR. 13ra. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 che ke kavie emAMnAM ghaNAMkharAMne abhyAsa vakhate karyAM nahi hoya te te avalokmAM-vAMcyAM tA hazeja. Adina sudhImAM dalapata pi MgaLa jevuM bIjuM koI pustaka racAyuM nathI, e ja batAve che ke e viSayanA abhyAsa mATe te khasa che; ane e ja emanA jJAna ane vidvattAnA sAkSIbhUta lekhI zakAya. emanA pitA DAhyAbhAinI Arthika sthiti garIba hatI; tema chatAM brAhmaNatti sivAya anya koi kAryamAM dhana upArjana arthe emaNe mana ghAlyuM nahAtu; ane putramAM paNa e ja zubha saMskAra Adhe utaryAM hatA. lagabhaga aTTa!vIsa varSa sudhI kavie vaDhavANamAM jIMdagI gALI hatI. avAranavAra amadAvAdamAM AvatA te svAmInArAyaNanA maMdiramAM mukAma karatA ane zaheramAM rasajJa zrImAne maLI potAnI kavitAthI rIjhavatA; evA eka rasa saradAra bALAnAthabhAi hatA, ane kavinI kAvyazakitathI teo prasanna thayA hatA. jyAre phArbase eka sArA gujarAtI zikSaka-sAthI mATe emane jaNAvyuM tyAre emanI najara vi prati vaLI ane pote emane vaDhavANathI ahi meAlAvyA hatA. kavi ane kaeNAsane prathama mulAkAta thai tenu manahara varNana kavie peAte kareluM agAu apAyuM che. e meLApa eka asAmAnya banAva kahI zakAya. e dvArA paramAtmAe gujarAtI prajanI sevA karanAra eka loka sevaka ubhA karavAne saMketa racya na hoya ema amane bhAse che. rAsamALA racavAnAM junAM sAdhane vAMcavA samajavAmAM athavA te gujarAtI prajAnI rIti nIti ane raheNI karaNI, leAka vyavahAra ane jIvanane paricaya karavAmAM te keTale aMze madadagAra thai paDayA e eka gauNa prazna che. ApaNe te eja joie chIe ke e e sahRdaya AtmAe gADha samAgamamAM AvatAM eka dIvAmAMthI khInna dIvAnI nyAta prakaTI uDe tema, jana sudhAraNA ane loka kalyANArthe je ucca Adarzo ane abhilASa phrAsa sevatA hatA ene pAsa kiva para sajjaDa beThA athavA te ema kahIe ke e janasevAnA saMskAra emanA saMparkathI kavimAM jAgRta thayA. vinu pUvana jANavAne ApaNI pAse kAMI vadhu * sAdhanasAmagrI nathI, eTale emanA para phAsanI asara keTalI ane kevA prakAranI thai te khAtrIpUrvaka kahI zakAya ema nathI. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 In the year of trip thei Vikram, Sunset 1861., in the mouth of whithak, on the 15 to Shed, this day, bering Sunding, here in Shri Wardhamanpur, I have completed this work the Prabant blind tamani. This is the end of the Prabant bhintamani. thanedabad 18th August 1849. Meurs In case this book should come into other hands, I note that the translation has us pretension to correctness. It has been made entirely for my private use Aliberties. ( zrI phAsa sabhAnA saiAjanyathI ) phesa sAhebanA hastAkSara. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suratamAM sana 1851 mAM esa lAIbrerImAM "hunnarakhAnanI caDhAI" ane "saMpalakSmI saMvAda' viSe tema sana 1854mAM amadAvAdamAM rAjyavidyAbhyAsa viSe je sarasa vyAkhyAne kavitAmAM emaNe ApyAM hatAM, emAM amane emanI ArSavANInuM darzana thAya che, Aje paNa te prazna guMcavAyelA paDelA che. te parathI emanA hadayanI uMDI lAgaNI, vicAranI vipulatA tema asarakAraka dalIlo vaDe te raju karavAnuM emanuM cAturya e saghaLuM ApaNane vismaya pamADe che ane emanI buddhizakti mATe kharekhara bhAna upajAve che. paraMtu kavinI kharI parIkSA-hIrAnuM pANa-tyAre parakhAya che, pratyakSa thAya che, jyAre sarakArI karI mUkI daI, khAnagI sosAITInI nokarImAM joDAvAne temane meke ubho thAya che. saMsAITInA AsisTeTa sekreTarIo jeo temAM kAma karatA hatA teo koI sarakArI nokarI maLatAM sasAITIne cheDI cAlyA jatA. prathama harilAla mohanalAlane ullekha maLe che, ane pachIthI maganalAla vakhatacaMda paNa sarakArI khAtAmAM kalAka nimAtA sosAITInI nokarI choDIne gayA hatA. AthI sasAITInuM kAma bagaDatuM hatuM. tethI onararI sekreTarI mI. kaTiMsanI najara kavi dalapatarAma para TharI. emaNe mAnyuM ke eo Avaze te sosAITInuM nAva surakSita AgaLa cAlaze. eTale emaNe kavine Asi. sekreTarI tarIke AvavAnuM kahyuM, tene kavie javAba ApyoH " dilamAM heta svadeza para paNa tRSNA na jAya, sarakArI adhikAra che, kema ema mukAya." kavinuM kathana akSarazaH sAcuM hatuM. te samayamAM sarakArI nokarIne mAnamarata eTale moTe hatuM ke te meLavavAne anekane phAMphAM mAravAM paDatAM. kavine pheMrbasanI siphArasa parathI sAdarAmAM rU. 25) nI jago maLI hatI ane AgaLa para uMce daraje vadhavAne pure saMbhava hatuM. e garIbAImAM te ucharyA hatA. phArbasa pAse rahetI vakhate temane rU. 150/-vArSika pagAra ApavAnuM jaNAvyuM hatuM tyAre teo kevA khuza khuza thayA hatA, e ApaNe jANIe chIe. AvI paristhitimAM sarakArI nokarI mukavAne kaNa lalacAya. sAmAnya purUSanuM e gajuM ja nahi, paNa emanA hitaciMtaka forbasane patra e nokarI levA lakhAI Avyo ke turata ja emaNe mi. karTisane lakhI jaNAvyuM hatuM: svadezanuM zubha cAhIne, AvIza amadAvAda, sosAITIne sevavA, bAra tera dina bAda." Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 250 sAdarethI nIkaLyA tyAre teo sosAITInA utkarSanI ja jhaMkhanA karatA nIkaLyA hatA. teo lakhe che, sAdarethI AvatAM Akhe dahADe dalapatarAmanA manamAM zekhacallInA vicAra thatA hatA, ke paramezvara mArA kAmamAM sahAyabhUta thAya ane zrImaMtenA manamAM uzkeraNI kare, tethI sarsaTInI puMcha eka lAkha rUpIAnI thAya ane seroTInuM tathA sesaTInI lebrerInuM makAna daza hajAra rUpiAnuM thAya ane sauMTI koI divasa bhAgI paDe nahi, ema thAya te kevuM sAruM ! kharekhara, prabhu kRpAthI kavizrInA e taraMge kAlpanika nahi paNa satya nivaDayA che, e emanA parama tyAganuM, utkRSTa tapanuM miSTa phaLa nahi te bIjuM zuM ? sosAITImAM Asi. sekreTarI nimAyA te pahelAM emaNe bhUta nibaMdha, jJAtinibaMdha, bALavivAha nibaMdha, vagere lakhI InAma prApta karyA hatAM ane te vaDe emaNe sArI nAmanA prApta karI hatI. emane e nibaMdha vAMcatAM ApaNA mana para emanI te viSayanI rajuAta karavAnI hoMziyArI, buddhizakti tema lekhanazailI-sAdI chatAM muddAsara, dalIlavALI paNa mAhitIpUrNa, sabaLa chApa pADe che ane tene samagra avelekanathI tenuM sAmAnya svarUpa ApaNA lakSamAM AvIne te barAbara samajAya che ane vivecakane svIkAravuM paDaze ke lekhake hAtha dharelA viSayane purate nyAya Apyo che. eTaluM ja nahi paNa temane e viSayanuM sAruM jJAna che. emanA lekhe ane kavitA, bhale amuka varga mAne che tema, vidrogya nahi hoya; paNa janatA je Icche che, e jAtanuM, jIvanane sparzatuM, jIvanane preraNA arpatuM, jIvanamAM rasa reDatuM, AhalAdaka, vinodabhavuM. buddhipradhAna, nItine mArge doranAruM emanuM lakhANa che, e abhiprAyanI viruddha bhAgye ja koIne kaMI kahevApaNuM hoya. janasamAjanuM mAnasa parakhavAnI emanI zakti pUrI keLavAyelI ane khIlelI hatI; ane teo sabhAraMjanI hoIne jene samAgama thate te sane emanI kavitAthI saMtoSatA ane dhAreluM kArya siddha karatA tenA aneka dAkhalAo maLI Avaze. emanI e loka mana raMjana karavAnI zIghra kavitvazaktine lIdhe sA keIemanI hAjarI icchatA ane tema pitAnI pAse rahevA-rAkhavA mAgaNI karatA hatA. zeTha sAhukAro ane rAjA mahArAjAoe emanI kavitAthI prasanna thaIne emane sirapAva ApelA ane vaSasana paNa bAMdhI ApyAM hatAM. + buddhiprakAza, sana 1878, pR. 80 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 himAbhAI insTITayuTa baMdhAvavA rU. 700/-nagarazeTha himAbhAI pAsethI ane zeTha serAbajI jamazedajI pAsethI rU. 2500/-sosAITI mATe emaNe e rIte meLavelA tenI hakIkta AgaLa apAI che. saMkSepamAM e badhuM jema emanI lokapriyatAnuM tema emanAM jJAna, vidvattA ane kavitAnI yogya kadara thatI tenuM sUcaka cihna che. e yugamAM zaheramAM evI kaI sabhA nahi hoya, e kaI samAraMbha nahi hoya, evuM koI zubha kArya nahi hoya, evI kaI agatyanI hilacAla nahi hoya, je sAthe kavizrInuM nAma joDAyeluM nahi hoya, jemAM e mukhya vaktA nahi hoya ! e saumAM eo agresara bhAga letA; paNa je bhASaNa karatA te bahudhA padya-kavitAmAM karatA, je zrotAjanane bahu AnaMdadAyaka thaI paDatuM hatuM. sosAITI eTale dalapatarAma ane dalapatarAma eTale sAITI, evI rIte be ekameka saMkaLAyelAM hatAM ane Aja kAraNe te samayamAM keLavaNuM, jJAnapracAra, sAhitya, sudhAre vagere pravRttionuM sesAiTI eka kendra thaI! paDI hatI; eTale sudhI ke enararI sekreTarI mI. kaTiMse emane saMsAITInuM kAma AgaLa vadhAravA, sesAiTI sArU siphArasa karavA vaDodarA ane bhAvanagara suddhAMta mokalyA hatA. AjanI peThe te divase vaDodarAmAM keLavaNI ke jJAnapracAranI koI saMsthA nahotI. e kArya AraMbha karavAnuM mahArAjA khaMDerAvane saMbodhana karanAra kavizrI pote ja hatA. e kAryamAM vaDodarA Aje bhale AgevAnI le; paNa te rAjyamAM keLavaNu ane pustakAlayanAM bIja veravAnuM mAna kavizrI dalapatarAmane tema sosAITInA eka vAranA enararI sekreTarI ra. sA. bhogIlAla prANavallabhadAsane apAvuM joIe chIe. mahArAjA khaMDerAvanI mulAkAta le kavie zrImaMtane barobara saMbhaLAvyuM hatuM ke, kaI kare anyAya te, kahiye jyAM zubha rAya; paNa kahiye kyAM jaI, rAya kare anyAya. che rAjA gujarAtanA, laI tenuM dhana dhAna; bhASA mAnI marAThine gho che moTuM mAna. dilagira rahe che gurjarI, saje nahi zaNagAra; enuM duHkha ucAravA Avyo chuM A vAra." * dalapatakAvya, bhA. 1 pR. 35ra. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ane te sAthe evI mAgaNI karI hatI ke, gurjarInA mAleka che, mATe dharI umaMga; kezana karAvI ApIne, karo suzobhita aMga. sthAtriIne Apa ruDuM, dharaNI u5ra dhAma; prIte tenuM pADavuM, pustakazALA nAma," te pachI mahArAjazrIe prasanna thai uttaramAM kavizrIne jaNAvyuM hatuM ke, bhaNAvIne karavA bhalA, sai janane huMziyAra; tame kahyo te sarvathA, samajyo chuM huM sAra. prathama nizALo sthApavI, che muja citta vicAra; pachI sthapAze pura viSe, pustakane bhaMDAra. pharI tamane teDAvazuM, salAha levA kAja; vidyAkhAnuM sthApazuM, nizcaya kIdho Aja." agAu jaNAvyA pramANe kavizrI amadAvAdanI hAIskUlamAM temaja TreniMga kolejamAM kavitAnuM zikSaNa ApatA hatA. AvA nAmAMkita ane piMgaLazAstramAM niSNAta kavi pAse kavitAnuM zikSaNa meLavavuM e paNa jIvananuM ahobhAgya che. bAhoza ane pratApI zikSakoe emanA vidyArthIo para prabaLa chApa pADyA ane emanA jIvanamAM parivartana karyAnA aneka diSTAMte-caritra graMthe-ApaNane pUrAM pADe che. subhAge ApaNe eka agresara ane pratibhAzALI kavi narasiMharAve kavi dalapatarAmanI kavitA zikSaNa paddhati-ba laDhaNanuM emanA " smaraNa mukura' mAM eka suramya citra diyuM che, te ramaNIya che. teo lakhe che: "chaThThA ane sAtamA dhoraNamAM premAnaMdanuM "naLAkhyAna', akhAnA chappA, vagere kavi dalapatarAma kane huM zIkhyo te vakhatathI gujarAtI kavi nI racanAo upara mahAre prema hoya ane e premanuM bIja vAvavA mATe e gurune jeTaluM AbhAra huM mAnuM teTalo ocho ja gaNAze. naLAkhyAna'nuM 15 muM kaDavuM ghaNuM agharuM gaNAtuM te kavi kane artha samajhayA pachI ati ramaNIya lAgyuM. 1 koza-dhanane athavA zabda saMgraha. * dalapatakAvya bhAga 1, pR. 356. + mananA vicAra manamAM rahyA ane tA. 28 mI navembara 1870 mAM khaMDerAva mahArAja kailAsavAsI thayA. * dalapatakAvya bhA. 1, pR. 356-57. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 nATa lAvyA cho ? nA lAvyA hoya te chellA jAya.-ema dalapatarAma kavi kalAsamAM AjJA karatA he vani atyAre mahArA kAnamAM pragaTa thAya che. hamArI noTabuke kavinI AgaLa meja upara mukIye chIye, kavi, AMkhanI khAmIne lIdhe, noTabuke cheka AMkhanI pAse dharIne tapAse che, sudhAre che ane aMte badala. DAhA." ema pitAnI alpa sahI kare che, hame khuza thatA pAchA kheMca upara pita pitAne sthAne besI jaIe chIye, A sukha jIvananuM smaraNa dUradUrathI anila laharIe ANelA vanakusumenA sArabhanI peThe atyAre mahane praphulla kare che." avAcIna vivecako dalapatarAmanI kavitA athavA te dalapatarAma zALAnI kavitA, bhale utaratI paMktinI gaNe, tene arthapradhAna vA buddhipradhAna bhale lekhe; paNa janatAne A jAtanI kavitA jeTalI apIla kare che, teTalI UrmipradhAna, ucca kalpanAzIla kavitA nathI karatI, e navI kavitA janasamUhamAM haju pUre praveza pAmI nathI e batAvI Ape che, paNa e carcAspada vAdamAM ame nahi utarIe, amane te emanAja samakAlIna ane ApaNA gujarAtI sAhityanA eka samartha vivecaka navalarAma jemaNe narmAda ane dalapata baMnene joyA hatA; baMnenA nikaTa paricayamAM AvyA hatA ane baMnenI parIkSA karI joI, je abhiprAya Apyo hato teja vajanadAra ane vAjabI lAge che. temaNe sAcuM ja kamyuM che - dalapatarAmanI kavitA zAMta buddhinI, vyavahAramAM kuzaLa, caturAInI bharI ane sabhAraMjanI che. e nave rasamAM prasaMgopAtra vicare che, paNa te zAMti ane vivekanI sAthe. vyavahAranI maryAdA e ja A kavitAmAM rasanA saMbhavAsaMbhavanI maryAdA che. kaI paNa rasanI mastI e A kavitAne mane gAMDAI che. saMsAranuM zAMta buddhithI avalokana karavuM ane temAMthI vyavahAropayogI bedha le, e dalapata zailIne sauthI vadhAre rUcikara che. e zailI, jAte dardathI mukta hovAne lIdhe be ghaDI navarAzanI veLAe vinoda kare emAM ja meTuM sukha mANe che. ThAukuM hAsya (Humour), mammaLAM kaTAkSa (wit), vANunI mIThAza, ane racanAmAM vividha prakAranAM cAturyo, e vaDe dalapata zailInAM zAMta ne sukhadhaka varNane jhagajhagI rahyAM che. dalapatarAmanI coTa sadA sabhAnA mananuM raMjana karavA uparaja rahelI hoya che, ane temAM te barAbara phateha pAme che; kemake, zrotAnA manamAM utarIne tene kema lAge che te jovAnI zakti A kavitAmAM che."* maraNa mukara, pR. 98-99, jhAlarAma rAtri 5, 107 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *21pes 1ptephp? 'je ( ith-19 1P1nj?, iu1) . nkh-blon1v82 1913 rvin ittlak 89-Fu e udaar ili khele za l y : Kie Na ris. ta i m u s. 22. imon ru-tr' 2014 o ny hit. 21 U nikh 30 iz rio i se i bolee tiakh - the otkcapti i m2n- 22 1 ht an Rihan py 11t.e. 1 kilograma 2ih Ph.jply Pus Pinle, w xvate 1mi 2how onii 1 1a : dolara ilaakha ish {te pus luv olzuur n' duudaa i?ak zhylhy at Chale i rimfalme when emin setge the believe tazele bu Binan Louilh AlKA YAO DIA kule 159 11 1A34'v za 20-oti sa 12 attp' ikh mai>> 1P42,31. in oth ruu orgil uerkhen dalki , kg: ularni agiia m.p tigip kalia 5 i 16 11 $ 12Vubikins haine Ain idvatau. tzo.ukilIovng e'vrouslut 4 ilmur 1. "si>>. 0 6 12 Ko -naborykh ukh'z tar'laar ur'e 2h: Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papa emanA graMthA nhAnA mhoTA maLIne Azare cALIseka thavA jAya che ane tenI nAmAvaLI parathI joI zakAze ke pharI vaLI hatI ane janasudhAraNA, keLavaNI, dha maMtavya zuM hatuM. emanI buddhi kayA kayA kSetramAM nIti. sAhitya viSe emanuM AvA nItiparAyaNuM, kartavyaniSTa, sateASI ane ekamArgI sAdhupuruSa, sana 1865 mAM dezamAM zerameniyAnA vA vAye! tyAre tenA bhAga thai paDayA, e manuSyasvabhAvanI naLAnuM darzana karAve che; paNa emane je kaDavA anubhava thayo, tenA pariNAma ke prAyazcittarUpe emaNe je thADI ghaNI hakIkata ApI che, te anyane medharUpa ane mArgadarzaka thAya evI che. e samayanuM varNana karatAM tee lakhe che: < sana 1865 nI sAlamAM eka ane kaMpanIe ghaNI jAgI. tevAmAM amadAvAdanI yunivarsala kaMpanIvALAe mane kahyuM kehAla tamane rUA. 75 maLe che paNa amArI kaMpanImAM Ave! te dara mahIne za. 150 nA pagAra ApIzuM. tethI mArU mana lalacAyuM, ane te vAta me phArasa sAhebane lakhI jaNAvI. tene uttara temaNe lakhyA ka-gu. va. sesAiTI vagere mArAM sthApelAM athavA mArA nAmanAM kArakhAnAM hoya, temAM ja tamAre hamezAM nokarI karavI, kemake tethI huM khurA thaiza. ane kaMpanIe je navI ubhI thaI che, tene e va javAdo, pachI tenI sthiti kevI che te joine temAM paDavAnI marajI hoya te paDajo. te patra vAMcIne mAruM mana yuM. kharUM, te paNa ghaNAeka sarakArI nokaro meTA hAdAnI nokarI mukIne kaMpanIomAM paDavA lAgyA ane mane keTalAeka lAke kahevA lAgyA ke, zuM tamAre kASThanI vaga nathI ? je meTA pagAranI jagA meLavatA nathI ? evA zabdo sAMbhaLIne vaLI mana DagyuM. tethI sAsATImAMthI rajA maLavAne rIporTa karyo. meherabAna karaTIsa sAhebanI rajA ApavAnI masjI nahotI tethI eka mahinA sudhI rajA ApI naMdu chevaTa ghaNA AgrahathI me' rajA lIdhI. ane bIjI sAbata thavAthI zeranA vepAranA UMDA khADAmAM dhazI paDayA. chevaTa cheka durdazA AvI ane ghaNuM! gabharATa upajyo, yunIvarasala kaMpanI paNa bhAgI paDI ane eka dizA muje nahi evuM thayuM."x te pachI zera bajAranuM pada racyuM hatu, tene raNakAra kaladAra rUpiyAnI jema zerabajAranA je koie sahejasAja paNa paricaya karyo che tenA kAnamAM gujaze. lAgaNIpUrNAMka khinna hRdaye teo gAya cheH OM buddhiprakAza, sana 1866, pR. 215-216 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 zera bajAranuM pa ( ' bhUlyA mana bhamarA tuM kyAM bhamyA ' e rAga ) " zera bajAre A zuM karyuM, vALyA duniyAne DATe; lAja lIdhI lAkhA lokanI, upajavyA ujATa. prathama tA paisA pamADiyA, lalacAvIyA lAka; mUDI vagara kIdhA mAnavI, kAMkAM mAratA phAka. AgamAM bahu sArA zAbhatA, jevA phUlane phAla; jevA tamAsA jAdUtaNA, tevA thai gayA tAla. muMbainI meATI sAhebI, sukha svaraga samAna; dilagirivALI dekhAya che, jevuM mADhu mazANu, nUra gayuM naranArInuM, mukha jAMkhAM jaNAya; zatrune lazakare lUMTiyAM, evAM DALa dekhAya. kaIka vAsaNa ghara, veciyAM, vecya! baMgalA bAga; kaMIka kaIka dariye paDayA, tene na jaNAya tAga. bhalAre bhalAne jIlAviyA, bhulyA DAhyA divAna; hANa ane hasavuM thayuM, kheA zuddha ne sAna. eka saMkaTa A jugAranuM, khIjo rataNA rALa; trIjAM kAgaLiyu` tuTI paDayuM, dharA thaI dhameLa. kiza caturAI cAle nahI, dIse daivane kApa; zera bajAre. 10 zera bajAre. 11 kyAMthi AvyuM nANuM kyAM gayu, ema thayuMre alApa. zera bajAre 9 svapanAmAM samRddhi je sAMpaDI, gaI svapanAnI sAtha; aMge pIDA ulaTI vadhI, vAgyA hAtiye hAtha. kake rAmA melI rakhaDatI, melyAM rakhaDatAM bALa; nAzi chuTayA nara ekalA, AbyA ka!Na A kALa. krADapatI hatA kaika te, thayA koDInA Aja; atize vadhArelI AbarU, teni lUTANi lAja. jyAre javA eDi lakSamI, jIe devanA khela; dariyA purAvAnuM dila thayuM, bhulyA adhika bhaNela. nANuM nAMkhyuM khArA nIramAM, jANyuM Ugaze jhADa; lakSamItAM phaLa lAgaze, thAze menAnA pahADa, zera bajAre. 12 zera bajAre. 1 zera bajAre. 2 zera khAre.3 zera bajAre. 4 zera bajAre. pa zera bajAre. 6 zera bajAre. cha zera bajAre. " zera bajAre. 13 zera bajAre. 14 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 . vAMka nathI emAM vizvane, kIdhe kare ko5; AMkhe aMjAI ajJAnathI, thaI akala alepa. zera bajAre. 15 ogaNise ekavIsamuM, vikramAjita varSa sAMbharaze A te sarvane, utaryo saune amarSa zera bajAre. 16 catura ghaNAe cetAvatA, bhAkhi lakhatA bhaviSya ceti zake kema citamAM, jyAM rUThayA jagadIza. zera bajAre. 17 ghAyala kaIka ghaNA thayA, jotAM evA jaNAya; Akhi umara lagi ehanA nahI ghAva rUjhAya. zera bajAre. 18 DuMkI phaMkI paga mAMDatA, bihitA mAMkhithI baMna phAdAmAM Avi phI paDayA, tenAM taraphaDe tena. zera bajAre. 19 deza Akhe dava lAgiyo, e to kema elAya; zuM jANIye have zuM thaze, kacyuM kazuMe na jAya. zera bajare. kaIke habaka khAdhi kAramI, thayA citazrama rega; nANuM jatAM lAja nava rahI, je devanA joga. zera bajAre. satya tajyAM satyavAdiye, tajyA belelA bola: bhaDanara je bhArekhama hatA, tene paNa ghaTyo tela. zera bajAre. 22 gharamAM saMtAI ghaNA rahe, lAge lekamAM lAja; maraNa che kaIka mAnavI, dekhi na khamAya dAjha. zera bajAre. 23 prabhune jAcuM kari prArthanA, eja che upAya; ' dalapatarAmanA deva tuM, sa3nI karaje sahAya. zera bajAre. ra4" emanA parama snehI phArbasa sAhebe tema onararI sekreTarI mI. kaTise e lAlacanI cuMgAlamAM nahi paDavA-phasAvAne sUcanA karI hatI paNa vila baneluM mane kema sthira rahI zake ? AsapAsanuM vAtAvaraNa ja evuM lalacAvanAruM hatuM ke lakSmIthI bhalabhalA munie paNa tenAthI caLe. * mAthe Aphata AvI paDatAM udvigna citta teo potAnA pyArA mitra phorbasa pAse zAtA meLavavA-sahAyatA mATe jAya che, ane e kuLavAnaumarAva dilane sAhebajAde paNa e samajI ke saTTA viSaya para kavizrIne eka zabda sarakhe kahyo nahi, eTaluM ja nahi paNa temanI sAthe eTalA * garva. * buddhiprakAza, sana, 185, 5. 20-208 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 258 samabhAvathI eTalA AdarabhAvathI va ane vaLI Arthika sahAyatAnI jogavAI karI ApI ke kavine jIvanamAM navuM jera AvyuM. paNa kamanasIbe e kaMI vadhu prayAsa karI zake te Agamaca pheMrbasa jIvaleNa mAMdagInA bhoga thaI paDyA. eka vAra evI bichAnAvaza sthitimAM temanI mulAkAta laine, kavie emane priya evI keTalIka kavitA gAI saMbhaLAvI. pachI melApa na ja thaye; paraMtu kavie emanA mRtyuthI asahya virahadanA anubhavI, temanuM e duHkha akathya che; e prasaMgane varNavatuM vilApikA kAvya "phArbasa viraha" kavie racyuM hatuM, te e mitra yugalanuM smaraNa kAyama tAju rAkhaze; ane kavinI eka uttama kRti tarIke te sadA samabhAvapUrvaka vaMcAze. gujarAtI sAhityamAM e kAvyanuM sthAna uMcuM che. paraMtu kavine AMkhanA dardo jeTalA herAna karyA che teTalA herAna teo bIjA kazAthI thayA nathI. durdevage sana 1857 thI emane AMkhane vyAdhi lAgu paDyo. zarUAtamAM davAthI emane sahaja ArAma lAge; ane je DokaTare emanI AMkha sudhArI tenA upakAravaza thaI emaNe gAyuM hatuM ke, na hota vaidya vAIlI, kadI maTuM na kAilI, pIDA rUpiye pAchalI, maTe na AMkhya bhAyalI." pharI pAchuM daI ubhaLatAM teoe muMbAI De. bhAu dAjI pAse davA karAvI hatI. paNa jyAM deva rUThe tyAM davA zuM kare? emanA carmacakSa gayAM kharAM, paNa ema kahI zakAya ke emanAM aMtarcAkSu khulI gayAM hatAM. AvI paristhitimAM paNa sAITInI sevA teo ekaniSThAthI karyo jatA hatA. paraMtu bhaviSyamAM aTakI paDAya te vakhate kaMika sAdhana karI AmavA emaNe sAITInI kamiTIne baMdobasta karavA jaNAvyuM hatuM te parathI sana 1874 nI vArSika sAmAnya sabhAmAM nIce pramANe rAva sarvanumate pasAra thayA hataH rAvabahAdura gopALarAva harie darakhAsta karI ane ceramene Teke Apyo ke, A sAITInA A sekreTarI ka. dalapatarAma DAhyAbhAine temanI arajInA javAbamAM jaNAvavuM ke gujarAtI bhASAmAM pustaka racavAnA kAmamAM tathA gujarAta varnAkyulara sosAITInA kAmamAM tamee ghaNI sArI mahenata * buddhiprakAza, sana 1857, pR. 18 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 karI che, te upara najara rAkhI saMsAITIe meherabAnI karI TharAva karyo ke, sAITInI nokarI je tArIkhathI tame karavA azakta thaze tathA tamArI jagenuM rAjInAmuM Apaze, te tArIkhathI tamArI hayAtI sudhI dara mahIne rU. 20) vIzanuM penzana* sosAiTI taraphathI ApavAmAM Avaze ane tamArI hayAtI pachI tamArI strIone dara mahIne rU. 8) ATha darekane sarakhe hIse ApavAmAM Avaze, te evI saratathI ke te pratyeka hisso temanI hayAtI pachI baMdha thaze. tamArI hayAtI pachI penzanane moTe bhAga saMsAITImAM dAkhala thaze tyAra bAda tamArI nokarInI yAdadAsta dAkhala zuM karavuM te bAbatanA savAlano nirNaya have pachI vicAra upara rAkhela che, e pramANe sarave ekamata thayA."+ prastuta TharAva raju karanAra onararI sekreTarI pote hatA ane emaNe sana 1877 mAM amadAvAdathI dUTA paDatI vakhate emanA sanmAnArtha je jAhera sabhA bharAI hatI, temAM sosAITI viSe ullekha karatAM, nIce pramANe u6cAre kavi dalapatarAma saMbaMdhamAM uccAryA hatA gu. va. saMsAITI je gRhasthAe sthApI che te AkhA dezane ghaNI upayogI che. meM pAMca varaza te sosAITInA sekreTarInuM kAma calAvyuM, tethI huM mArA anubhavathI kahuM chuM ke e sosAiTInI majabutI kavIzvara dalapatarAmanI mahenatathI thaI che. ame to teo je kAma amArI AgaLa rajI kare te upara uparathI tapAsIe paNa kharI mahenata to temAM dalapatarAmanI che." . evI rIte nirarI sekreTarI mahIpatarAmabhAIe, kavi AMkhanA ane avasthAnA kAraNe sAva aTakI paDayA ane sosAITInI nekarImAMthI sana 1879 mAM nivRtta thayA te vakhate buddhiprakAzamAM emanI sevA viSe nIce mujaba noMdha karI hatI: A kavirAje ApaNA dezanI sevA aneka prakAre bajAvI che. emanA sika ane subedhakArI graMthe emanuM nAma gujarAtamAM cirakALa rAkhaze, * pAna bAbatamAM nagarazeTha premAbhAi hImAbhAI DAkaTara bulara sAheba, revaDa Telara sAheba, rA. bA. bahecaradAsa aMbAIdAsa vagere meMbarenA abhiprAya lakhAI AvelA ane sabhAmAM rajU karelA te sAITInA daphataramAM Avaka naM. 515 me dAkhala che. + gu. va. se. ne sana 1874 ne ripeTa, pR. 1-2. * buddhiprakAza, sana 1877, pR. 84 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tema gujarAta varnAkyulara sosAITI sthApavAmAM, calAvavAmAM ane tene AbAda karavAmAM tathA A buddhiprakAzanA saMbaMdhamAM emane Aja sudhIne zrama paNa bhUlAya te nathI. emanI AMkhe harakata thavAthI rAjInAmuM mokalI gu. va. sosAITInA AsisTaMTa sekreTarInI nokarI tathA A buddhiprakAza calAvavAnuM kAma choDI dIdhuM te huM bedasAhata jAhera karuM chuM. emanuM rAjInAmuM svIkAratAM gu. va. saMsAITInI vyavasthApaka maMDaLIe emane AbhAra mAnI dalagIrI jaNAvI che, ane A khabara jANuM bAkInA sabhAsado tathA emanA mitro paNa nAkhuza thaze. emanI AMkhanuM darada narama paDavAthI buddhiprakAzane mATe thoDuM ghaNuM dara mAse lakhI mokalaze evI AzA rAkhuM chuM." paNa eTalethI saMtoSa nahi mAnatAM, bIje varSo vArSika sAmAnya sabhAmAM emanA kAryanI khAsa kadara thavA kavizrIne pAghaDI ane kIrticaMdra ApavAnI sabhApati zeTha premAbhAIne vinaMti karatAM mahIpatarAmabhAIe pharI jaNAvyuM hatuM ke, kavIzvare saMsAITInI sevA ghaNuM lAMbI mudata sudhI karI. e sevA bajAvavAmAM emaNe tanamana ane dhanathI mahenata karI. gujarAtanA bhalA mitra e. ke. phArbasa sAhebe saMsAITIne janma Ape, sesAITIne sthApI ane dalapatarAme tene dhavarAvI moTI karI kahIe te cAle. sesAiTIne utpanna karanAra pratApI phArbasa ane tene ucheranAra tenI pachI thayelA sekreTarIo ane kavIzvara dalapatarAma hatA evuM esAITInA daphatarathI siddha thAya che. eka pachI eka navA thanArA sekreTarIone mArga darzAvanAra ane salAha ApanAra Aja sudhI kavIzvara hatA. emaNe vadhAre lAbhakArI nokarI mUkI sasAITIne jIvatI rAkhI. rAjavaMzIone ane dhanADhaya sadgatane yuktithI samaja pADI sosAITInI pucha meLavavAmAM madada karI, kacchasarathI vahIvaTa karI tene sAcavI ane pitAnA pustake sosAITIne samarpaNa karI temAM vadhAro karyo. emanA racelA graMtho hajI sosAITI chapAvI vece che; ane tene na khAya che. udAharaNa-hunarakhAM nAme prakhyAta pustakane emanI pAse rUA. pa0) mATe sarakAre vecAtuM mAgyuM, paNa kavIzvare te kabula na karatAM sosAITIne maphata ApI dIdhuM. emanI madada eTalI badhI che ke tethI * buddhiprakAza, sana 1879, pR. 71 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 tene joIe teTalo badalo ApI zakAya tema nathI. emanI buja vyavasthApaka maMDaLI jANe che te mAtra dekhADavAne ane emane upakAra mAnavAne A kIrticaMdra ane pAghaDI sAITane nAme emane arpaNa karaze." pitAne ApavAmAM AvelA A mAnano svIkAra karatAM kavizrIe laMbANathI uttara Apyo hato, temAMthI kavijIvanane lagate bhAga utArIzuM: gRhastha, tame sau maLIne ATaluM badhuM moTuM mAna mane Ape che te to ApanI lAyakInI nizAnI che. nahIM to meM kaMI bahu bhAre kAma karyuM nathI. A sosAiTI sthApyAnuM mAna svargavAsI AlekajhADara kIllAka phArbasa sAhebane che, ane tene vadhAravAnuM mAna vakhate vakhate thaelA tenA sekreTarIone ghaTe che. ane meM te teonAM eka hathIAra tarIke kAma kareluM che ane meM je kAMI karyuM che te svadezanA bhalA vAste karyuM che. mArA kuLamAM paraMparAthI sAmavedano abhyAsa cAlyo Ave che. tethI meM paNa prathama mArA pitA pAse sAmavedane abhyAsa karyo hato. pachI svAmInArAyaNanA mULInA maMdiramAM tathA ahIMnA maMdiramAM rahIne saMskRta vyAkaraNane ane piMgaLa tathA alaMkAranA graMtha vagere bhASAnI kavitAne abhyAsa karyo ane ahIMnA AcArajajI zrI ayodhyAprasAdajI mahArAje mane chavAI ApIne ekAda varasa rAkhyo hato, evAmAM rAvabahAdura bhoLAnAthabhAInA pitA maherabAna sArAbhAI bApAbhAIne samAgama mAre sArI peThe thaye. teone kavitAne ghaNe zekha hato, tethI pitAnI pAse pagAra ApIne mane rAkhavAnuM kahyuM hatuM. paNa evAmAM temane svargavAsa 2. pachI vaDhavANa gayo. sana 1848 nA navembaramAM maherabAna phArbasa sAhebe rAvabahAdura bhoLAnAtha sArAbhAinI mAraphate mane vaDhavANathI teDAvIne pitAnI pAse rAkhyo. pachI eja varSanA DisembaramAM sosAITInI sthApanA karI teno ItihAsa sana 1878 ne buddhiprakAzamAM vistArathI lakhele che. sana 1853mAM phArbasa sAheba traNa varSanI rajA laIne vilAyatamAM gayA, tyAre mahikAMThA ejansImAM mane avala kArakunanI jagyA upara bahAla karIne gayA. te pachI be varasamAM be traNa pilITIkala ejanTa sAheba thaI gayA. teonI hajuramAM meM nokarI karIne teonAM mana khuzI karyA ane sArAM saraTIphIkeTa meLavyAM; pachI sana * buddhiprakAza, sana 1880, pR. 227-228. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26ra 1854mAM sAITInA sekreTarI karaTIsa sAhebe mane bhASaNa karavA teDAvIne sarakArI nokarI choDIne sAITInI nekarImAM rahevAnuM kahyuM paNa te vakhate meM AnAkAnI karI. pachI temaNe vilAyatamAM kArbasa sAhebane lakhyuM ane phArbasa sAhebane patra mArA upara Avyo temAM lakhyuM hatuM je mAre vAte athavA tamArA dezanA bhalA vAste tame sarakArI nokarI choDIne sosAITInI nokarImAM rahe. ane cha sAta varSa thayAM esAITIne kAMi vadhAre thayo nathI, mATe tene vadhAravAne ane majabUta karavAne tamArAthI thaI zake teTaluM prayatna kare. te sAhebanA lakhANano huM anAdara karI zakyo nahIM ane te vakhatanA polITIkala ejanTa maherabAna vAITalAka sAhebe tathA bIjA mitroe mane sArA hoddAnI sarakArI nokarI choDavAnI nA pADI, te paNa te nokarI choDIne te sAhebanuM sAruM saraTIphIkaTa laIne sana 1855 nA junamAM huM ahIM Avyo ane eja mAsanA buddhiprakAzamAM meM lakhyuM che je mArA dezanA kalyANa vAste meM sarakArI nokarI choDI che, ane eja varasanA vArSika rIporTamAM sekreTarI sAhebe paNa emaja lakheluM che."+ chevaTamAM sAITIne AzIrvAda ApatAM teo bolyA hatA. dehare. sukhada sarasa se sAITI, varnAkyulara nAma; aha Iza Ape tane, sukIrtAi ThAmaThAma. : te pachI bAkInuM AyuSya emaNe eka pavitra saMta puraSane vibhUSita kare ema, je saMpradAyanA zubha saMskAra emanA para bALapaNathI paDyA hatA te svAmInArAyaNa saMpradAya mATe harilIlA caritrano sAgara jevo graMtha racavAmAM gujAryuM hatuM. - zera saTTAmAM teo pAyamAla thaI gayA hatA, enI neMdha upara karelI che; ane kavinuM pAchaluM jIvana kaMIka zAntimAM, sukhasaMtoSamAM vyatIta thAya tadartha emanA mitra ane prazaMsakee sana 1885mAM emane nAmadAra sarakAra taraphathI sI. AI. I. ne mAnavaMta IlkAba prApta thatAM, prajA taraphathI te badala AnaMda darzAvavA tema emanA pratyeno prema ane mAna vyakta karavA eka jAhera sabhA bolAvavAmAM AvI hatI. temAM emanA mATe + buddhiprakAza, sana 1880, pR. 229-229 * buddhiprakAza, sana 1880, pR. 23-231 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 eka jAhera phaMDa ekaThuM karavAno TharAva thayo hato ane tA. 12 mI julAI sana 1887 nA roja zaherIonI sabhA me. kalekaTara rIDa sAhebanA pramukha pada heThaLa maLI hatI temAM je rIporTa raju thayo hato tene saMkSipta sArI nIce pramANe have "muMbaInA prakhyAta cItArA bAna ane zeparDanI pAse kavinI eka moTA kadanI chabI taiyAra karAvI che je hamaNAM ApaNuM mAyALu kalekaTara ane mAjIsTreTa meherabAna je. bI. rIDa sAheba khullI mukaze. A himAbhAI InsTiTayuTanA membaree kavIzvaranI e chabI ahIMyA mukavA dIdhI tene mATe kamiTI temanI upakArI che. kuMDamAM bharAyelI rakamano upayoga agAu thaI gayelA TharAva mujaba ane kavIzvarane pitAnI marajIne anusAre nIce pramANe karavAmAM Avaze. rU. 10000)nI sarakArI promIsarI noTo kharIda karIne muMbAI beMkamAM anAmata mUkI che ane rUA. 750) nI bIjI noTa kharIda karavAne beMkanA sattAvALane sUcanA karI che. e noTonI pahoMca rAvabahAdura bahecaradAsa aMbAIdAsa sI. esa. AI. ane rA. bA. raNachoDalAla choTAlAla sI. AI. I. emane ApaNuM mAyALu pramukha sAheba Apaze. sadarahu rAva bahAdurI ane muMbaInA sara maMgaLadAsa nathubhAI, kavIzvara dalapatarAmanA phaMDanA TrasTIo che. kavinI hayAtI sudhImAM e noTanuM vyAja TrasTIo kavine Apaze. tyArabAda e neTone 3 bhAganuM vyAja vinA pAMca chokarAomAMthI jeo 21 varasanI aMdaranA haze temane Apaze. kavino sauthI nAno chokare cImanalAla 21 varasanI umarane thAya, tyAre sadarahu noTane 3 bhAga e pAMce bhAIone sarakhA bhAge vaheMcI Apa. ane e pAMcamAMthI je te vakhate hayAta nahi hoya tene bhAga tenI vidhavAne athavA tenA chokarAne Apaze ane kadApi emane kaI hayAta na hoya ane tenI vidhavA athavA chokarAM paNa nA hoya te tene.. bhAga bAkI rahelA bhAIone sarakhe vaheMcI Apo. rU. 10750) nA bAkI rahelA trIjA bhAgamAMthI rU. 1000) himAbhAI InsTITayuTane ane bAkInA gujarAta varnAkyulara sosAyaTIne evI sarate Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ApavA ke temaNe e rakamane kaMIpaNa bhAga kharaca nahi, paNa himAbhAI , InsTaTayuTe rU. 1000) nA vyAjamAMthI copaDIo kharIda karI te upara kavIzvara dalapatarAmanuM nAma lakhI lAIbrerImAM mUkavI, ane sosAITIne maLelA rUpiyAnA vyAjamAMthI teNe skolarazIpa ApavI ane inAma ApIne kavitAo racAvavI. skelarazipane "kavIzvara dalapatarAma DAhyAbhAI skolarazipa' ane kavitAone "kavIzvara dalapatarAma smAraka kavitA" evuM nAma ApavuM."* te pachI tA. 25 mI mArca 1898 nA roja dalapatarAmanuM duHkhada mRtyu thatA, sasAITInI sAmAnya sabhA tA. 13-4-1898nA roja maLI hatI. emanA mATe zokanI lAgaNI darzAvavAne te prasaMge nIce pramANene TharAva sarvAnumate pasAra thayo hateH kavIzvara dalapatarAma DAhyAbhAI sI. AI.I. jeoe sosAITInA utkarSa mATe ane tene hetu pAra pADavAmAM pitAnuM saghaLuM A yuSya gALyuM hatuM temanA paralokavAsathI sosAITI atyaMta dilagIra che. e saMbaMdhI eka patra temanA dIkarAo upara lakha. A dilagIrInI lAgaNI pradarzita karavAne eka jAherasabhA belAvavI. kavIzvara dalapatarAma DAhyAbhAI sI. AI. I. nI oIla penTIMga tasavIra sesAITIe karAvI pitAnA navA makAnamAM mUkavI. temanA mAraka mATe eka jAhera phaMDa ughADavuM ane te kavIzvara dalapatarAma DAhyAbhAI sI. AI. I. smAraka phaMDa tarIke sAITIe judu rAkhavuM. tenuM vyAja junAM kAvyo saMzodhana karI chapAvavAmAM temaja gujarAtI sAhityanA graMthe taiyAra karI chapAvavAmAM vAparavuM."* prastuta karAvAnvaye zaherIonI eka jAhera sabhA tA. 26 mIe me 1898 nA divase me. kalekaTara gIba sAhebanA pramukhapade bharAI hatI, teNe sesAITIe karelA TharAvo bahAla rAkhI emanuM smAraka ubhuM karavA eka vagavALI kamiTI nimI hatI. * buddhiprakAza, sana 1887, pR. 186-87. * gu. va. se. ne rIporTa, sana 1897, pR. 23. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 e krUDa ane agAu ubhuM karavAmAM AvelA jAhera krUDamAMnI bacata rakama, e e ekatra karIne sAsAITI hastaka kavIzvara dalapatarAma smAraka phaeNDarUA. 3500) nuM che, tenAM vyAjamAMthI Ajaparyanta ATha pustakA prasiddha thayAM che. aMtamAM zrIyuta narasiMharAve emane paricaya karAvatuM chAyAcitra, suramya ane surekha AlekhyuM che, te rAM karIne viramIzuM. kavi dalapatarAma e nAma sAthe paheALA bAMdhAnA, pratApavAna, heALA mhAMvALA, thAliyAthI viziSTa, vyaktitva sthApanAra puruSa, mAthe asalanI karamajI ke lAla pAghaDI, uttarAvasthAmAM dhoLI pAghaDI, junI banI, vherelA zarIra upara zAla ne hAthamAM jUnI DhabanI kharAdIe UtArelI lAkaDI pakaDelA, hevA puruSa nayana sAme khaDA thAya che. + "" 66 gujarAtanA A prathama prajAsevaka ane prabhAvazALI kavine amArA aneka praNAma he ! + smaraNa mukura, pR. 102. Shui Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 21 upasaMhAra "Literature is at once the cause and the effect of social progress. It deepens our natural sensibilities and strengthens by exercise our intellect and capacities. It stores up the accumulated experience of the race connecting Past and Present into a conscious unity and with this store, it feeds successive generations to be fed in turn by them. As its importance emerges into more general recognition, it necessarily draws after it a larger crowd of servitors, filling noble minds with a noble ambition." George Lewes. "It is our function to keep in view and to command the movements of ideas, which are not the effect but the cause of public events." Lord Acton. prathama khaMDane pUre karatA pahelAM e trIsa varSanA gALAmAM, loka sthiti kevI hatI ane temanA sudhArA, hita ane utkaSarthe samAjamAM kayAM baLe pravartatAM hatAM, temaja e hilacAlamAM esAITIne hisse kevA prakAra ane keTalo hato tene aMdAja kADhavAne ApaNe prayatna karIzuM. ekAda uMcI TekarI para caDhIne nIce taLeTInA bhAgaprati avalokIe chIe, te tyAMnI cIjo, jhADa, prANI, manuSya, ghara, helI vagere hAnA nhAnAM paNu gya pramANasara ane vyavasthita rIte saMkaLAyelAM najare paDe che, ane ekaja daSTipAtamAM samagra paristhiti lakSamAM AvI jAya che, evI rIte saMsAITInA kAryanI parIkSA ane tulanA barAbara karavI hoya te ApaNe samakAlIna samAja jIvanane tapAsavuM joIe. pUrve te kevuM hatuM ane pachIthI raphate raphate temAM kevA ane zA zA pheraphAra ane sudhArA thatA rahyA. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ama bhUtakALanI sthitine ane vartamAna sthitine sarakhAvIzuM te ja tenI vAstavika ane sAcI hakIkta ApaNe samajavAmAM Avaze. bhUtakALanA jJAna vinA vartamAnanuM jJAna adhuruM ja rahevAnuM. te banne vacce gADha saMbaMdha rahelo che, jema bIjamAMthI aMkura phUTe tema. pUrva pIThikA e nAmathI zarUAtanA prakaraNamAM briTIza amala gujarAtamAM sthapAya te arasAmAM ApaNA prAMtamAM jAnamAla kevA bhayamAM rahetAM, dhADa ane luMTanuM keTaluM prabaLa hatuM, lAMca rUzvata ane baLajerI keTalAM badhAM jAmyAM hatAM, samAjamAM nyAya ke nIrti, vyavasthA ke salAmatI jevuM kazuM nahotuM, enuM digdarzana ame karAvyuM hatuM. A paristhitimAM janasamUha ajJAna ane vahemI rahe, svArthI ane saMkucita vRttine bane, emAM Azcarya pAmavA jevuM zuM? AvajAnAM ane vyavahAranAM sAdhane eTalAM khIlelAM ke vistarelAM nahi ke jhaDapathI musApharI thaI zake, temAM vaLI dariye oLaMgavAnI sakhta manAI eTale kuvAmAMnA deDakA jevuM manuSyajIvana saMkucita, svArthaparAyaNa rUDhicusta ane jaDa thaI javA pAmyuM hatuM. dharmazAstro paNa "vADA" thI maryAdita banI, ekapakSI ane bAhyAcAra para bhAra mukatuM jJAna ApatAM, jo ke temAMthI kharI rIte prANa-cetana uThI. gayuM hatuM. A pramANe samAja cotaraphathI sajajaDa sakaMjAmAM jakaDAyelo paDe hato ane te baMdhane enA vikAsane hAni pahoMcADatAM hatAM. paradezagamana je vyavahArU ane pragati sAdhaka prazna ApaNA samAjane kaMTakarUpa ke trAsa Apate tenA purAvAmAM mahIpatarAmanuM udAharaNa basa thaze. AvuM gujarAtamAM ja hatuM ema nahi; mahArASTramAM paNa evI zocanIya sthiti pravartatI hatI. rA. bA. gopALarAvano putra kRSNarAva IMglAMDa vadhu zikSaNa mATe sarakArI ziSyavRtti meLavIne gayo hato, emane paNa jJAti taraphathI eTaluM badhuM sasaluM paDyuM hatuM ke, e trAsathI kaMTALIne rA. bA. gopALarAve hindustAnanI Arthika sthiti tapAsa karanArI pArlAmenTarI kamiTI samakSa jubAnI ApavAne pitAne nimaMtraNa maLyuM hatuM chatAM tyAM javAnuM mAMDI vALyuM hatuM. rahetA ane sattAdhikArIonI AvI rIte geravAjabI satAmaNI thatI hatI te pachI sAmAnya manuSyanuM gajuM ja zuM? ke Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 enA ja jevI hAnikAraka bIjI prathA bAlalagnanI hatI. keIpaNa hisAbe agiyAra varSa Agamaca lagna thaI javuM joIe evI zAstrajJA hatI ema manAtuM ane te kArya puNyakArI lekhAtuM hatuM. javalleja koI e vayamaryAdAnuM ullaMghana karatuM. A dizAmAM vidhavAnI vipaddabharI ane karuNa kathanIne sAda kaNa sAMbhaLe ? temane punarvivAha mATe keNa paravAnagI Ape ? ane e saghaLA aniSTane doSa prArabdha para ThalavAte hate. jyotiSamAM aMdhazraddhA rahetI, te viSe kavi dalapatarAme "daivajJa darpaNa" mAM ThIka ThekaDI karI che. strI kArya-sthAna paratve samAI rahetuM, samAjanuM te eka aMga che, tenuM svataMtra vyaktitva che e bhAvanA te kALe ubhavI ja nahotI; eTaluM ja nahi paNa, temanA mAnasika vikAsa arthe temane keLavaNuM maLavI joIe, ei prazna vicArate nahe. paraMparA ane saMskAra vaDe je kAMI prApta thAya te ja teo hAMsala karatAM hatAM. vastutaH ajJAna eTaluM badhuM vyApeluM hatuM ke samAja sArAsArane pArakhI zakatA nahi ane e ajJAnatAnA pariNAme te samAja vahemI, jaMtaramaMtarane mAnanAre, bhIrU ane kAyara banyuM hatuM. buddhine anusarI no cAla ke cIle pADavAnI bhAgye ja koI hiMmata batAvatuM; rUDhibaLanuM eTaluM badhuM prAbalya hatuM ke janavyavahAra bahudhA amuka sthApita cAle, dekhAdekhIthI cAlato jaNAte hate. tethI A jamAnAne ApaNe ajJAna ane vahemano yuga evuM upanAma ApIe te te khoTuM nahi kahevAya, ane kavine ArSadaSTi hoya che tema eka kavie e saMbaMdhamAM kharuM ja kahyuM che, ke - vitatI dIrgha rAtrI ne thate poDha dezamAM." sosAITI sthapAyA pachI dazame varSe mahArANIzrI vikaTeriyAe isTa inDiyA kaMpanI pAsethI sana 1857nA baLavA pachI turataja hiMdane vahivaTa svAdhIne karyo ane prajAne AzvAsana ApavA sana 1858ne aitihAsika Dhore bahAra pADyA hatA. ethI eka vastu e siddha thaI hatI ke dezamAM AMtarika suleha ane zAnti patharAyAM, eTaluM ja nahi paNa suvyavasthA-surAjya jAmavA mAMDayuM. vaLI dharmanI bAbatamAM taTasthatA dAkhavIne prajAne eka prakAre sarakAre vizvAsa saMpAdana karyo, tenI sAthe paraMparAthI utarI AvatA jamIna ane jAgIradArInA hakako, tema rItarivAja ane paraMparAne mAna ApI, tenA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 surakSaNa ane salAmatI mATe abhaya vacana apAtAM, lekanAM mana zAnta paDayAM; ane nyAya korTa samakSa so samAna che, e siddhAMta sthApita karIne ane buddhizALIne uMcA adhikAranI nokarI ApavAne mArga khullo karIne janatAnuM dila vaza karyuM hatuM eTale sudhI ke e surAjya nihALIne kavi dalapatarAme gAyuM hatuM ke, ......................harakha have tuM hiMdustAna, * dekha bicArI bakarIne paNa koI na jAtAM pakaDe kAna." Ama dezamAM suvyavasthA, nyAyanuM sAmrAjya samAnatAnuM dhoraNa, jAna mAlanuM saMrakSaNa ane salAmatI daDha thatAM janatAmAM saphUti AvavA mAMDI ane rAjya taraphathI zALAo kADhavAnI vyavasthA -prathA dAkhala thatAM, zikSaNa levAne se koI utsuka banyuM, e keLavaNIe prajAne navIna cakSu ApyAM; tenI sAthe relve, sTImara, TapAla, tAra vagere vyavahAranAM sAdhane vadhatAM ane khIlatAM, asalatI saMkucita daSTi vizALatAne pAmI ane prajAmAM navajIvana prakaTI uThayuM hoya ema dekhAvA lAgyuM. prajAjIvana upara jaNAvyA mujaba palaTAvA mAMDyuM ane navajIvana mATe loka Atura banyuM, tene mArgadarzana, vadhu vega ane baLa saMsAITI jevI vagavALI saMsthA ane kavi dalapatarAma jevI samartha vyakti taraphathI maLyAM hatAM; ane A pravRtti ekalA amadAvAdamAM samAI rahI nahotI paNa muMbAI ane surata vagere sthaLoe paNa pasarI hatI. AraMbhamAM ApaNuM lekhake, kavio, sudhArake ane maMDaLIo tema chApAMoe je pracArakArya upADI lIdhuM hatuM te mukhyatve dezamAMthI ajJAnatA ane vahema dUra karavAnuM hatuM. lokone keLavaNI ApI, janatAmAM jJAnapracAra karavA arthe hatuM. muMbaImAM dAdAbhAI navarojajIe strIkeLavaNunuM stutya kArya upADI lIdhuM hatuM ane jJAnaprasAraka sabhAe bALavivAhanI sAme jhuMbeza uThAvI hatI. janatAnA manamAMthI khoTA vahema dUra thAya ane jAdu, bhUta, DAkyaNu, zILI, phaLAdeza (tiSa) viSenI bhramajanaka mAnyatAo kADhavAne sosAITIe zarUAtamAM ja bhUta nibaMdha, kimiyAgara caritra, DAkyaNa viSe nibaMdha, * ApaNane briTane ATaluM badhuM ApyuM e svIkArIe paNa eka briTiza rAjadvArI pue kahyuM che tema surAjaya te svarAjyanI garaja sAre nahi, je mATe hiM hAlamAM jhaMkhI rahyuM, laDI rahyuM che. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. deva darpaNa vagere nibaMdha lakhAvyA hatA, ane e prakAranuM pracArakArya suratamAM jANItA durgArAma mahetAjIe upADI lIdhuM hatuM, e suvidita che. bIjuM bALalagna thatAM aTakAvavAne ane punarvivAhane cAla cAlu karavA prayatna thayA hatA, e viSe kavi dalapatarAmanuM lakhANa uttejaka ane upayogI nivaDayuM hatuM, te mATe emane InAma paNa maLyAM hatAM. strIkeLavaNIne uttejana ApavA muMbAImAM dAdAbhAI navarojajIe pahela karI hatI. gu. va. saMsAITIe paNa kanyAzALA sthApIne enI mahattA svIkArI hatI, ane agAu jaNAvyA pramANe zaheranI traNe meTI khAnagI kanyAzALAo sAthe saMsAITI saMbaMdha dharAvatI hatI. gujarAtamAM pustakAlaya sthApanAra sAITI prathama hatI ane e prakArano yaza tene pahelavaheluM vartamAnapatra kADhavA mATe ghaTe che. paradezagamananA pakSamAM sesAiTI prathamathI hatI ane rA. sA. mahIpatarAma vilAyata sidhAvatAM emane mAnapatra ApavAmAM mukhya bhAga lIdhe hate. jJAtinAM aniSTa pariNAme, revA kuTavAnA siMdha cAlo, jJAtivarA, lagna ane varagheDA pAchaLa thatAM moTAM meTAM khoTA kharcA, kanyA vikraya vagere rivAjone nirmULa karavAnA prayAso paNa teNe hAtha dharyA hatA ane e kAryamAM kavi dalapatarAme Ape phALe jema kimatI tema saMgIna hate. hoLInI bibhatsatA, lagnamAM gavAtAM phaTANAM gIta, nAca, vezyAgamana sAme paNa prahAra karI tenI viruddha tiraskAranI lAgaNI ubhI karI hatI sosAITInAM e varSonAM prakAzana ane buddhiprakAzamAMnA vidhavidha prakAranA lekhe avakIzuM te mAluma paDaze ke e be hetuo siddha karatA hatA; eka taraphathI ajJAnatA, vahema, bALalagna, aniSTa rivAjo vagerene jaDamULamAMthI ukheDI nAMkhavAne sosAITIe khaMDanAtmaka pravRtti AdarI hatI te bIjI taraphathI kanyAzALA, pustakAlaya, vartamAnapatra, buddhiprakAza, zALopayogI pustake (sastI kiMmate, ) inAma vagere kAryo upADI laine racanAtmaka kAryo AraMbhyAM hatAM. maMDaLIo sthApIne tema sabhAo bharIne sosAiTI abhyAsane uttejana ApatI tema lokamata keLavatI hatI. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaLI kAvyadehana, vyAkaraNa, bhASAne itihAsa, koSa, vAcanamALA, dhAtu saMgraha vagere sAhitya prakAzane sarakAra sAthe sahakAra meLavI karyA hatAM, te sAhityanI dRSTie ochAM mahatvanAM nathI. rASTrIya aikya paNa A navI hilacAlane laIne pragaTI nikaLyuM; je ke sAMskArika aikya te pUrvethI hiMdamAM cAlu hatuM. Ama sarakAra ane prajA, ubhayanA prayatnothI dezamAM navuM jIvana prakaTavA mAMDayuM, temAM dezakALa ane paristhiti sahAyabhUta nivaDI ane sAdhananI vRddhi thatAM, tene vadhu protsAhana ane sahAyatA maLyAM hatAM. AvuM pragatimAna, kAryasAdhaka, vicArottejaka ane racanAtmaka kAryane gati ApanAruM vAtAvaraNa ubhuM thayuM, te eka nahi paNa aneka pravRttionuM pariNAma hatuM. prA, rAdhAkRSNa kahe che tema, samAjanI vicArapraNAlikAmAM ApaNe je pheraphAra IcchIe te eka pravRtti vA asarathI nahi paNa pAMca daza pravRtta vA asaranA samagra baLathI sAdhya thAya che. arvAcIna gujarAtanuM maMDANa eka be pravRttine AbhArI nathI. aneka vidha pravRttionAM ekatra baLe tenuM baMdhAraNa ghaDAyuM che ane te ghaDataramAM je kaI vyakti vA saMsthAe sahAyatA ApI che, temAM sosAITIne hisso moTo che. pAchalA prakaraNomAMthI vAcake joyuM haze ke sosAITI te samaye gujarAtamAM keLavaNI, vidyA, sAhitya ane jJAnapracAra vagere pravRttionuM mukhya kendra hatuM, ane kavi dalapatarAma temAM mukhya pracAlaka ane pratinidhi hatA. eka aMgreja kavinA zabdo pheravIne kahIe te sAiTI enA lAMbA AyuSyathI nahi paNa kAryothI amara che zvAsa nahi paNa vicAra enuM breraka baLa che, Page #299 -------------------------------------------------------------------------- Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA ma vibhAge pU DuM chApanAra * kumAra prinTarI amadAvAda