________________
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય મિત્રાદષ્ટિવાળાને તુણાગ્નિના કણિયા જેટલો બોધ અલ્પ છે. તેનો વિવેક આંશિક જછે, છતાં પણ તે ઉત્કૃષ્ટ કોટિનો છે, સંપૂર્ણ ગુણના રાગમાંથી ફલિત થયેલો છે. તેથી હજુ સુખનો રાગ તેનામાં પડ્યો છે, છતાં તેનો ગુણનો રાગ ઓછો થતો નથી. પૌદ્ગલિક સુખની તેને અપેક્ષા છે, પણ તે માટે જે હિંસા કરવી પડે છે એ હિંસાને તે કરવા જેવી નથી માનતો. સુખ માટે પણ કરવી પડતી હિંસામાં તેમની અરુચિ જ હોય છે. બોધ અલ્પ હોવાથી સૂક્ષ્મ અહિંસાને તે જાણી ન શકે એવું બને, પણ કદાગ્રહશૂન્ય હોવાથી જો કોઈ તેને બરાબર સમજાવે તો તરત જ તેનો સ્વીકાર કરે. અહિંસા, સત્ય વગેરે યમોને જેટલા પ્રમાણમાં તે જાણતો જાય એટલા પ્રમાણમાં તેમાં રુચિ કેળવતો જાય.
મિત્રાદષ્ટિવાળા જીવો યમ-મહાવ્રતોનું પાલન જ કરતા હોય એવું નિશ્ચિત નથી. આ જીવો ગૃહસ્થો પણ હોઈ શકે છે અને સંસારત્યાગી એવા સાધુ-સંતો પણ હોઈ શકે છે. મહાવ્રતના પાલનમાં કેટલાકને માત્ર રુચિ જ હોય છે, કેટલાકને પ્રવૃત્તિ હોય, કેટલાકને તેમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત થઈ હોય, તો કેટલાક તેમાં સિદ્ધિને પણ વરેલા હોય. આમ કેટલાક જીવોને દ્રવ્યથી મહાવ્રતોનું બાહ્યપાલન, ધૈર્યયોગ અને સિદ્ધિયોગની કક્ષાનું હોઈ શકે છે. પરંતુ આ જીવો હજુ પહેલા ગુણસ્થાનકે જ રહેલા છે. હજી સંપૂર્ણ વિવેક કે સર્વવિરતિના પરિણામને તે પામ્યા નથી. તેથી ભાવથી તો તેઓ રુચિથી આગળ વધતા નથી. સમકિતદષ્ટિની રુચિ અને મિત્રાદષ્ટિવાળાની રુચિમાં બોધના કારણે જ ભેદ પડે છે. સમકિતદષ્ટિના જેવો સૂક્ષ્મબોધનહિ હોવાના કારણે તેની રુચિમાં તેના જેવી નિર્મળતા નથી હોતી. બોધ સૂક્ષ્મ થતો જાય તેમ નિર્મળતા વધતી જાય છે.
મિત્રાદષ્ટિમાં રહેલા જીવો યોગબીજોનું ગ્રહણ કરે છે. આ યોગબીજોથી કાળક્રમે જીવ યોગને પામે છે અને યોગનું ફળ તો મોક્ષ જ છે. યોગબીજોને મોક્ષના અવંધ્ય હેતુ તરીકે યોગાચાર્યો ગણે છે. જેમ પાક ઉગાડવા માટે ખેડૂતો સૌ પ્રથમ બીજ વાવે છે. તેમાંથી કેટલાંક બીજો તો ઉંદર વગેરે ખાઈ જાય છે અથવા તો બીજી રીતે નાશ પામે છે. જે નષ્ટ ન થયા હોય તેમાંથી ધાન્ય ઊગે છે. એવી રીતે મોક્ષનું ફળ મેળવવા માટે ધર્મપુરુષાર્થમાં સૌ પ્રથમ આ યોગબીજોનું ચિત્તમાં આધાન કરવું પડે છે. યોગદષ્ટિની બહાર રહેલા જીવોના તે તે શુભપરિણામરૂપી ધર્મબીજો મોક્ષરૂપી ફળને આપી શકતા નથી. માટે તેની યોગબીજ તરીકે ગણત્રી કરાતી નથી. મિત્રાદષ્ટિમાં આવ્યા પછી જ જીવનો ધર્મપરિણામ એ મોક્ષરૂપી ફળને કાળક્રમે આપવા સમર્થ બને છે. માટે તેની યોગબીજ તરીકે ગણત્રી કરી છે અને તે યોગબીજોનું આધાન સૌ પ્રથમ આ દષ્ટિમાં જ થાય છે એમ કહ્યું છે.
આ યોગબીજો પાંચ છે.
