________________
૧૩૯
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય પ્રવૃત્તિનિમિત્ત “કશાકમાંથી મુક્ત થવું તે' તેમાં ઘટતું નથી.
ગા. ૨૦૬ - તો પછી મુક્તાત્મા કોને કહેવાય? જેમ જેને પહેલાં વ્યાધિ લાગુ પડ્યો હોય અને પાછળથી તે વ્યાધિ નષ્ટ થવાથી અત્યારે વ્યાધિન હોય તેવા માણસને વ્યાધિમુક્ત કહેવાય છે; તેમ જેમને પહેલાં સંસારરૂપી વ્યાધિવળગેલો હતો અને પાછળથી તે સંસારવ્યાધિ નષ્ટ થઈ જવાથી અત્યારે જેને જન્મ, જરા, મરણરૂપ સંસાર નથી; એવા આત્માને મુખ્યવૃત્તિથી મુક્તાત્મા કહેવાય છે. આમ ,(૧) અનાદિકાળથી આત્મા સંસારી છે.
(૨) યોગસાધના વડે તેની સંસારી અવસ્થા નષ્ટ થઇને તે મુક્ત બને છે.
(૩) મુક્તિમાં આત્મા સત છે. તે અસત નથી થઇ જતો. આત્માને પરિણામી નિત્ય માનીને, શ્રી ગ્રંથકાર મહર્ષિએ આ ત્રણ વાત સિદ્ધ કરી બતાવી છે.
ગા. ૨૦૭:-હવે આખાય ગ્રંથનો ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે જૈનશાસનના તેમજ અન્યદર્શનના પાતંજલઋષિ આદિના યોગગ્રંથોનું અવગાહન કરીને તેમાંથી સાર રૂપે, દૂધમાંથી માખણ કાઢે તેમ આ યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથની રચના કરી છે. આ ગ્રંથમાં આઠ દૃષ્ટિરૂપે કરાયેલું યોગનું આ વર્ણન સંક્ષિપ્ત અને સાથે-સાથે એટલું રહસ્યમય ઊંડું છે કે મૂળ યોગશાસ્ત્રના ગ્રંથકર્તાઓને પણ ખ્યાલ ન આવે કે આ વાત અમારા ગ્રંથમાંથી અમુક શ્લોકોમાંથી લીધેલી છે. અર્થાત્ પૂર્વઋષિઓના યોગશાસ્ત્રોના મર્મને, રહસ્યને સમજીને, પકડીને, તે રહસ્યને ગ્રંથકાર મહર્ષિએ ખૂબકુનેહપૂર્વક આ ગ્રંથમાં ગૂંથી લીધું છે.
ગ્રંથકારશ્રી આ ગ્રંથ બનાવવાનું પ્રયોજન બતાવતાં કહે છે કે મારી પોતાની દૃઢ સ્મૃતિને માટે મેં આ ગ્રંથ રચ્યો છે. કોઇ ગ્રંથને વાંચ્યા કે સાંભળ્યા પછી તેને લખવો હોય તો વારંવાર તેનુ ચિંતન કરવું પડે છે. એ સિવાય લખી શકાતો નથી. એને તેના ઉપરથી કોઈ નવો ગ્રંથ બનાવવો હોય તો વિશેષ કરીને દઢ રીતે ચિંતન કરવું પડે છે. એટલે પોતાને આ રીતે દઢ ચિંતન થઈ જાય અને યોગ વિષયક જ્ઞાન દઢ અવિસ્મરણીય બની જાય એ માટે ગ્રંથકારે આ ગ્રંથ રચ્યો છે. ( ગા. ૨૦૮:- આ ગ્રંથની રચનામાં આત્મસ્મૃતિ ઉપરાંત બીજું પ્રયોજન પરોપકારનું પણ છે. આ ગ્રંથ વાંચીને કુલયોગીને યોગમાં પક્ષપાત જાગે અને પ્રવૃત્તચક્રોગીને યોગમાં પ્રવૃત્તિ થાય એ રૂપ અંશતઃ પરોપકારનું લક્ષ્ય પણ ગ્રંથકારને છે. સ્વકલ્યાણ સિવાયની પરકલ્યાણની વાતો કરવી એ માયા છે. માટે ગ્રંથકારશ્રી સ્વકલ્યાણને લક્ષ્યમાં
