________________
૧૪૭
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય ક્રિયાવંચકપણું કહે છે. ક્રિયામાં ન ઠગાવું એમ કહેવાનો ભાવ એ છે કે ક્રિયાવંચકપણું આવ્યા પછી જીવ જે કાંઈ દેવની પૂજાભક્તિ, ગુરુની વૈયાવચ્ચાદિ તેમજ ધાર્મિક પ્રતિક્રમણાદિ ક્લિાઓ કરે છે, તેનું શાસ્ત્રમાં બતાવ્યા પ્રમાણે સંપૂર્ણ ફળ મેળવે છે.
જ્યારે ક્રિયાવંચકપણાને નહિ પામેલા જીવો, ધર્મક્રિયા કરવા છતાં, તે ક્રિયાનું સંપૂર્ણ ફળ મેળવી શક્તા નથી, પરંતુ અલ્પ, અલ્પતર ફળ મેળવે છે. કારણકે તેમને એ ક્રિયા કરતી વખતે જે પરિણામ રાખવાના હોય છે તે પરિણામનો બોધ નથી હોતો.
| ક્રિયાવંચકપણું દ્રવ્યથી પહેલે અને ચોથે ગુણસ્થાનકે હોય છે. ભાવથી તો તે વિરતિધરને જ હોય છે. ક્રિયા એટલે પાપથી વિરામ પામવું તે. ક્રિયા શબ્દથી વિરતિને સમજવાની છે. મોહનીયનો ક્ષયોપશમ થઈને જે જીવોને ભાવથી વિરતિની પ્રાપ્તિ થઈ હોય છે તેઓને જ સમિતિ, ગુપ્તિ આદિના પરિણામની સ્પર્શના થાય છે. તત્કાળ (ક્રિયા કરતી વખતે) વિરતિના પરિણામનું સંવેદન થાય છે. જૈનધર્મમાં એક દર્શનાચારને છોડીને બીજી ક્રિયાઓ વિરતિપ્રધાન છે. એક ખમાસમણું દેવા જેવી નાનામાં નાની ક્રિયામાં પણ નિશીહિયાએ' અર્થાત્ પાહવ્યાપારનો ત્યાગ કરવાનો હોય છે. એ સમયે જે જીવ વિરતિના પરિણામને સ્પર્શી શક્તો નથી તેને એ બધી ક્રિયા દ્રવ્યથી જ થાય છે અને તે ક્રિયાવંચકપણામાં ગણાતી નથી. (જો કે પ્રધાનદ્રક્રિયા પણ ભાવક્રિયાને ભવિષ્યમાં લાવનાર હોવાથી ગુણકારી જરૂર છે.)
વિરતિમાં માત્ર બાહ્ય વસ્તુનો જ ત્યાગ કરવાનો હોતો નથી, પણ તે વસ્તુ ઉપરના રાગ-દ્વેષનો પણ ત્યાગ કરવાનો હોય છે. દા.ત. કૃષ્ણ મહારાજાએ ચોમાસામાં નગર બહાર ન જવાનાં પચ્ચખ્ખાણ કર્યા. જો તે નગર બહારની બધી વસ્તુ વિષયક રાગ-દ્વેષ છોડી શકે તો તેમને ભાવથી વિરતિ ગણી શકાય; નહિતર દ્રવ્યથી વિરતિ ગણાય. એક પૈડાની બાધા પણ સાચા અર્થમાં ત્યારે જ ગણાય જ્યારે તેની ઉપરના રાગ-દ્વેષનો, માન્યતા, પરિણતિ, યોગ્યતા આદિ સર્વરૂપે ત્યાગ કર્યો હોય. વિરતિના આવા પરિણામ પામવા ઘણા કઠણ છે. માટે જ યોગાવંચકપણું કરેલા જીવને પણ ક્રિયાવંચકપણું પ્રાપ્ત કરવું અતિ દુર્લભ છે. '
એક નાનામાં નાનો નિયમ પણ જો સંપૂર્ણ વિરતિના પરિણામની સ્પર્શનાવાળો હોય, તો તે સમર્થ એવો ક્રિયાવંચકયોગ થાય છે. આવો ક્રિયાવંચકયોગ એ મહાપાપનો ક્ષય કરનાર થાય છે. તેનાથી તત્કાળે જે પાપ ઉદયમાં આવવાનું હોય તે પાપરૂપે ન રહેતાં પુણ્યમાં પરાવર્તન પામીને ઉદયમાં આવે છે. દા.ત. પાંચમે ગુણસ્થાનકે મનુષ્યને નીચગોત્ર, દુર્ભગ, અનાદેય, અપયશ વગેરે અશુભ પ્રકૃતિનો ઉદય નથી હોતો. આ અશુભ પ્રકૃતિઓનો ઉદયકાળ પ્રાપ્ત થયો હોય તો પણ તે ઉચ્ચગોત્ર, સુભગ, આદેય,
