________________
૧૫૧
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય તત્ત્વ જાણવાની, પ્રાપ્ત કરવાની, તાત્ત્વિક ઈચ્છા-રુચિ જાગે છે. તેની આ રુચિ ઔદયિકભાવની નહિ પણ ક્ષયોપશમ ભાવની છે, માટે તેને તાત્ત્વિક કહી છે.
આ તાત્વિક વેરાગ્યમાંથી જન્મેલી તાત્વિક રુચિ જીવને ધર્માનુષ્ઠાનો કરવા પ્રેરે છે. પણ પ્રમાદના કારણે તે અનુષ્ઠાનોને શાસ્ત્રમાં કહ્યા મુજબના નિરતિચાર કોટિના એ કરી શકતો નથી. અનુષ્ઠાનમાં જે દ્રવ્ય, જેવું ક્ષેત્ર, જે કાળ કે જે ભાવ શાસ્ત્રમાં કહ્યો હોય તે પ્રમાણેના દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિ સાચવવામાં આવે તો તે અનુષ્ઠાન સંપૂર્ણ બને છે; પણ દ્રવ્યાદિમાં જો ખામી રહી જાય તો અનુષ્ઠાન વિકલ બને છે. વળી આ જીવોમાં અપ્રશસ્ત કષાયરૂપ મોટો પ્રમાદ પડેલો છે. તેને કારણે શાસ્ત્રના અર્થનું કેટલાકને જ્ઞાન હોવા છતાં પણ તેઓ શાસ્ત્રાનુસારી અનુષ્ઠાન કરી શકતા નથી, વિકલ અનુષ્ઠાન કરે છે.
તાત્ત્વિક રુચિવાળાનું આવું વિકલ અનુષ્ઠાન એ ઇચ્છાયોગ કહેવાય છે. તેમાં રુચિ અને વિવેકની પ્રધાનતા છે. આ જીવોને પ્રણિધાનઆશય હોય છે. ધર્મની ઇચ્છા તેમને સંસારના વિષય-કષાય સાથે સતત સંઘર્ષ કરાવે છે.
(૨) શાસ્ત્રયોગ:-અપ્રમત્તપણે શાસ્ત્રમાં કહેલી વિધિ મુજબનું સંપૂર્ણ નિરતિચાર અનુષ્ઠાન એ શાસ્ત્રયોગ કહેવાય છે. આ યોગમાં જીવો પ્રણિધાનઆશયથી આગળ વધીને પ્રવૃત્તિ આદિ આશયમાં હોય છે. અપ્રશસ્ત કષાયનો સંપૂર્ણપણે ત્યાગ કરીને એકમાત્ર પ્રશસ્ત કષાયપૂર્વક જ તેઓ સઘળી પ્રવૃત્તિ કરે છે. આથી તેઓ સતત પુણ્યાનુબંધી પુણ્યનો બંધ અને સકામનિર્જરા કરતાં હોય છે. ગુણસ્થાનકપ્રત્યયિક પાપબંધ સિવાય બીજો પાપબંધ તેમને હોતો નથી.
આ યોગમાં પરિણતિની પ્રધાનતા હોય છે. ઇચ્છાયોગમાં રુચિરૂપ શ્રદ્ધા હોય છે; જ્યારે અહીં પરિણતિરૂપ શ્રદ્ધા હોય છે. પરિણતિ એટલે અનુભૂતિ. અહીંયાં વિરતિના પરિણામોની અનુભૂતિ હોય છે. ચોથા ગુણસ્થાનકે આવી પરિણતિ આંશિક હોઈ શકે છે, પણ સંપૂર્ણ હોય તેની જ શાસ્ત્રમાં વિવક્ષા કરવામાં આવે છે. તેથી પાંચમા ગુણસ્થાનકથી જ આ શાસ્ત્રયોગની વિવક્ષા કરવામાં આવી છે. ચોથા ગુણસ્થાનક સુધી ઇચ્છાયોગ ગણ્યો છે.'
- આ યોગમાં રહેલા ગૃહસ્થો કે સાધુનું અનુષ્ઠાન નિરતિચાર હોય છે. નિરતિચાર અનુષ્ઠાન એ ઉત્સર્ગ-અપવાદ ઉભયરૂપ હોય છે. તેમાં અનુષ્ઠાન યથાશક્તિ કરવાનું હોય છે. એટલે શક્તિને ગોપવવાની નહિ, તેમ શક્તિથી ઉપરવટ પણ નહિ કરવાનું; એટલે મન-વચન-કાયાની શક્તિનો અભાવ હોય તો પ્રશસ્ત આલંબને અપવાદનું સેવન કરવામાં આવે તો પણ તે નિરતિચારમાં જ ગણાય છે. નિષ્કારણ તો મનથી પણ અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ વગેરે લગાડવાથી અનુષ્ઠાન સાતિચાર બની જાય છે.
