________________
૧૫૨
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય
આ યોગમાં રહેલા જીવો નિષ્કારણ ઊંઘે નહિ, ભોજન કરે નહિ કે હલનચલન આદિ કોઇપણ પ્રવૃત્તિ કરે જ નહિ. તે બધી જ પ્રવૃત્તિ સકારણ અને પ્રશસ્ત કષાયપૂર્વક જ કરે. દુઃખ પ્રત્યેનો અણગમો એ પણ અપ્રશસ્તકષાય રૂપે એક જાતનો પ્રમાદ છે. આ યોગમાં રહેલા જીવો દુઃખથી ગભરાતા નથી. દુઃખની ઝડી વરસતી હોય છતાં તેઓ અડીખમ સ્થિતિમાં સ્વાધ્યાય-ધ્યાનાદિમાં અપ્રમત્ત રહે છે.
આ યોગમાં સંપૂર્ણ શાસ્ત્રાનુસારી વિધિપૂર્વકનું અનુષ્ઠાન હોય છે. તે માટે ઉત્સર્ગઅપવાદ, નિશ્ચય-વ્યવહાર આદિ શાસ્ત્રનો ઊંડો બોધ જરૂરી છે અને શાસ્ત્રના ઐદંપર્યને સમજવા માટે તીવ્ર, પટુબુદ્ધિ જરૂરી છે; કારણકે શાસ્ત્ર ગંભીર હોય છે. માર્ગાનુસારી ક્ષયોપશમ ન હોય તો તેનું ઐદંપર્ય સમજી શકાતું નથી અને ભૂલથાપ ખાઇ જવાનો સંભવ છે. દરેક અનુષ્ઠાનના અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ, અતિચાર, અનાચાર આદિ, તેમ જ સંયમના પરિણામો, ચૌદ ગુણસ્થાનકના પરિણામો, સમિતિગુપ્તિના પરિણામો આદિ તીવ્ર પટુબુદ્ધિ સિવાય સમજી શકાતા નથી. બોધના અભાવમાં સૂક્ષ્મ કષાય આદિના પરિણામો પણ સમજી શકાતા નથી. માટે આ યોગમાં જીવને શાસ્ત્રનો ઊંડો બોધ, તીવ્ર પટુ બુદ્ધિ અને માર્ગાનુસારી ક્ષયોપશમની આવશ્યકતા રહે છે. શાસ્રયોગ એ મોક્ષમાર્ગમાં કિલ્લા સમાન છે.
(૩) સામર્થ્યયોગ:- શાસ્ત્રયોગ પછીની યોગની ઉપરની કક્ષાએ સામયોગ છે. ઇચ્છાયોગમાં રુચિની પ્રધાનતા હોય છે; શાસ્ત્રયોગમાં શાસ્ત્રની પ્રધાનતા હોય છે; જ્યારે અહીં સામર્થ્યયોગમાં સામર્થ્યની પ્રધાનતા હોય છે. સામર્થ્ય એટલે જીવની શક્તિ, વીર્ય, પુરુષાર્થ વગેરે. તેની પ્રધાનતા હોવાના કારણે આ યોગમાં શાસ્ત્ર ગૌણ બની જાય છે. દેવ-ગુરુ-શાસ્ત્ર આદિ સઘળાં આલંબનો છૂટી જઇને નિરાલંબનતા જ અહીં આલંબનરૂપ બને છે.
આ સામયોગ શ્રેણિમાં આવે તે સમયે ધર્મધ્યાન-શુક્લધ્યાનમાં આત્માનો પ્રખર પુરુષાર્થ હોય છે. પ્રકૃષ્ટ પ્રકારનો જ્ઞાનયોગ અહીં સિદ્ધ થાય છે અને પ્રાતિભજ્ઞાનની સહાયથી જીવ પ્રચંડ પુરુષાર્થ ફોરવીને પોતાનું લક્ષ્ય સિદ્ધ કરે છે. પ્રાતિભજ્ઞાન એ અરુણોદયની જેમ શ્રુતજ્ઞાન અને કેવલજ્ઞાનની વચ્ચેનું જ્ઞાન છે. તે આવ્યા પછી જીવને ટૂંક જ સમયમાં કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ જ્ઞાનમાં માર્ગાનુસારી પ્રકૃષ્ટ ઊહ (બુદ્ધિ) હોય છે. અર્થાત્ આમાં સાક્ષાત્ અનુભૂતિ નથી પણ તે અનુભૂતિને મેળવવા માટેની ક્ષયોપશમજન્ય પ્રકૃષ્ટ બુદ્ધિ છે.
પ્રાતિભજ્ઞાનને સાદી ભાષામાં અનુભવજ્ઞાન કહી શકાય. શ્રેણિમાં રહેલ આ સામર્થ્યયોગરૂપ ધર્મવ્યાપારનું વર્ણન શાસ્ત્રમાં વિસ્તારથી મળતું નથી; કારણકે તે
