________________
૧૫૩
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય અનુભવગમ્ય છે, અવાચ્ય છે. માત્ર સામાન્યથી તેનું દિશાસૂચન શાસ્ત્રમાં કરવામાં આવ્યું હોય છે. દા.ત. કોઈને બીજનો ચદ્ર બતાવવા માટે આપણે કહીએ કે આ બાજુ પેલા વૃક્ષની ઉપર સીધી લાઈનમાં આકાશમાં જો, તને ચન્દ્રલેખા દેખાશે. આમ આપણે તો માત્રદિશાસૂચન કર્યું. તે અનુસાર જોવાનું કામ તો તેણે જ કરવાનું છે. એમ શાસ્ત્રમાંથી માત્ર સામાન્યતઃ દિશાસૂચન મેળવી પ્રવૃત્તિ કરતા જીવને પ્રકૃષ્ટ ક્ષયોપશમરૂપ પ્રાતિજ્ઞાન પ્રગટે છે. (જેને કોઠાસૂઝ કહી શકાય. તેનાથી જીવ અચિન્હેં વર્ષોલ્લાસ વડે કર્મક્ષયને કરતો સામર્થ્યયોગમાં સડસડાટ આગળ વધતો જાય છે.)
એકથી સાત ગુણસ્થાનક સુધીનું શાસ્ત્રમાં વિસ્તારથી વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. કારણકે ત્યાં શાસ્ત્રની પ્રધાનતા છે; અનુભૂતિ ગૌણ છે. આઠમાથી ઉપરના ગુણસ્થાનકમાં અનુભૂતિ મુખ્ય હોવાથી શાસ્ત્રમાં તેનું સંક્ષેપથી સામાન્ય વર્ણન જ કરવામાં આવ્યુ છે. દરેક ગુણસ્થાનકમાં ગુણોની અનુભૂતિ તો જરૂરી છે જ, તેના સિવાય ગુણસ્થાનક આવે જ નહિ; પણ તેનો ગૌણ-મુખ્યભાવ હોય છે.
સામર્થ્યયોગના બે ભેદ છે. (૧) ધર્મસંન્યાસયોગ અને (૨) યોગસંન્યાસયોગ.
(૧) ધર્મસંન્યાસસામર્થ્યયોગ:- ધર્મ એટલે ક્ષાયોપથમિક ગુણો. તેનો સંન્યાસ કરવો એટલે ત્યાગ કરવો. તેનું નામ ધર્મસંન્યાસ છે.
આત્મા અનાદિકાળથી ઔદયિકભાવમાં વર્તતો હોય છે. તેમાંથી નીકળીને જયારે તે લાયોપથમિક ભાવમાં આવે છે ત્યારે ધર્મની શરૂઆત થાય છે. ત્યાર પછી ક્રમસર ધીમે-ધીમે વિકાસ સાધતો આત્મા જ્યારે ક્ષાયોપથમિક ભાવને છોડીને ક્ષાયિક ભાવને પામે છે; ત્યારે ધર્મની પરાકાષ્ઠા આવે છે. એ ક્ષાયોપથમિક ભાવને છોડી ક્ષાયિક ભાવ પામવારૂપ ધર્મસંન્યાસ અહીં શ્રેણિમાં આઠમા ગુણસ્થાનકે હોય છે.
આ ક્ષાયોપથમિક ભાવ એ ગુણ સ્વરૂપ છે. એટલે તેમાં દોષ નથી હોતા, માત્ર ગુણો જ હોય છે. છતાં પણ તે ગુણો અધૂરી કક્ષાના છે. તેમજ પ્રશસ્ત કષાયજન્ય હોવાના કારણે ઊંચી કક્ષાના ગુણો મેળવવા માટે તેને છોડવા પડે છે. જેમ નાના બાળકને ચાલતાં શીખવા માટે પહેલાં ઠેલણગાડીનો સહારો જરૂરી હોય છે; પણ પછી એ ઠેલગાડી છોડી દેવાની હોય છે તેવું જ અહીં છે. શરૂઆતમાં પ્રશસ્ત કષાયની જરૂર હતી માટે તજન્ય ક્ષમા, દયા, દાન આદિ ગુણોને જીવે કેળવ્યા; પણ હવે એ પ્રશસ્ત કષાયને છોડીને અકષાયી અવસ્થામાં જીવને આગળ વધવાનું છે, ત્યારે તે કષાયજન્ય ગુણોને પણ છોડવાના છે. તે છોડવાથી જીવ નિર્ગુણી નથી બનતો, પણ એથી અનેકગણા ઊંચા આત્મસ્વરૂપ બની ગયેલા ક્ષાયિકભાવના ક્ષમા આદિ ગુણોને પ્રાપ્ત કરીને મહાગુણી બને
