________________
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય
૧૫૦ મહર્ષિ વિદ્વાન પુરુષોને વિનંતિ કરે છે કે, આ ગ્રન્થ અયોગ્ય પુરુષોને આપવો નહિ અર્થાત સંભળાવવો નહિ, વંચાવવો નહિ. આ બાબતમાં ખાસ આદર રાખવો (એટલે કે ધ્યાન રાખવું). જો કે વિદ્વાન પુરુષો અયોગ્યને આપતા જ નથી એમ પોતે જાણે છે; છતાં આ વાત મહત્ત્વની છે, એમ ભાર દેવા માટે આ પ્રમાણે વિનંતિ કરી છે.
ગા.૨૨૭ :- અયોગ્ય જીવને આ ગ્રન્થ ન આપવો એમ કહેવા પાછળ શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીનો આશય કરુણાનો છે પણ ક્ષુદ્રતાનો નથી. ભાવદોષ એટલે ક્ષુદ્રતા. તેઓ શુદ્ર બુદ્ધિથી ના નથી પાડતા, પણ કરુણાબુદ્ધિથી ના પાડે છે. આ ગ્રન્થનો વિષય આધ્યાત્મિક યોગમાર્ગનો છે એટલે અતિ મહાન છે. અયોગ્ય જીવો તેની કિંમત ના સમજે, તેથી અવજ્ઞા કરે અને કીમતી વસ્તુની કરેલી થોડી પણ અવજ્ઞા મહાન અનર્થને માટે થાય છે. તેમને એ અનર્થથી, દુઃખથી બચાવવા માટે જ તેમને આ ગ્રન્થ આપવાની ના પાડે છે.
ગા.૨૮ :- યોગ્ય જીવોને તો આ ગ્રન્થ આપવો જ. તે કેવી રીતે આપવો? એ સમજાવતાં કહે છે કે ઉપયોગપૂર્વક. સંપૂર્ણ શ્રોતાની-વક્તાની વિધિ જાળવીને આપવો. જો વિધિ જાળવવામાં ન આવે તો પાપબંધ આદિ દોષ લાગવાનો સંભવ છે. વળી ગુરુએ માત્સર્યભાવ, અહંકાર ન રાખવો. આવી રીતે અપાયેલો આ ગ્રન્થ પુણ્યમાં અંતરાયભૂત એવા પાપકર્મનો નાશ કરીને કલ્યાણને કરે છે.
અહીંઆ યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રન્થ સમાપ્ત થાય છે. આંઠ દૃષ્ટિનું વર્ણન પૂર્ણ કર્યા બાદ શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે અધિકારી અને પ્રયોજન વગેરે સામાન્ય વાતો પણ યોગભાષામાં એટલી સુંદર રીતે વર્ણવી છે કે શ્રોતાઓને તેમાંથી ગંભીર, ઉચ્ચ કોટિનું રહસ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. તેમનો આ ગ્રન્થ યોગમાર્ગમાં સર્ચલાઈટ સમાન છે. તેની રચના દ્વારા શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ અધ્યાત્મરસિક યોગી જીવો ઉપર મહદ્ ઉપકાર કર્યો
છે.
(આઠયોગદષ્ટિના વર્ણનમાં બોધનું વર્ણન ૧૫મી ગાથાની ટીકા ઉપરથી લખ્યું છે.) યોગમાર્ગની સાધનાનાં અનેક પાસાં છે. તેમાં દૃષ્ટિની અપેક્ષાએ આઠ ભેદ પડે છે. તે આઠ દૃષ્ટિની વિચારણા કરી. હવે યોગના બીજી અપેક્ષાએ જે ત્રણ ભેદ પડે છે તે (૧) ઇચ્છાયોગ (૨) શાસ્ત્રયોગ અને (૩)સામર્થ્યયોગ; તેનું ત્રીજા શ્લોકથી માંડીને અગિયારમા શ્લોક સુધી વર્ણન કર્યું છે. તેનો સંક્ષેપથી સાર લખીએ છીએ.
(૧) ઇચ્છાયોગ:- સંસારની અસારતા સમજાયા પછી જીવને તેના પ્રત્યે વૈરાગ્ય જાગે છે. સાંસારિક સુખો તેને તુચ્છ અને દુઃખસ્વરૂપ લાગે છે. આખો સંસાર તેને પાપમય અને દુઃખમય લાગે છે. સંસાર પ્રત્યે આવો તાત્ત્વિક વૈરાગ્ય આવ્યા પછી તેને
