________________
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય
૧૩૮ તમારી પાસે કયો પુરાવો છે?
ગા. ૨૦૩:- આના પુરાવારૂપે જો એમ કહેવામાં આવે કે યોગીઓને પોતાના જ્ઞાનથી એમ સમજાય છે કે આત્મા તો અનાદિથી શુદ્ધ છે, પણ અવિદ્યાના કારણે તે પોતાને અશુદ્ધ માનવાની ભ્રાન્તિમાં પડ્યો છે અને પોતે સંસારી છે, અશુદ્ધ છે, દુઃખી છે એમ માને છે. આમ યોગીજ્ઞાન એ ભ્રાન્તિનો પુરાવો છે.
અહીં આચાર્યમહારાજ કહે છે કે આત્મામાં પહેલાં યોગીજ્ઞાન નહોતું પછી સાધના દ્વારા તે યોગીજ્ઞાન પ્રગટ્યું. તો પછી આત્માની બે અવસ્થા થઈ. હવે જો તમે આત્માની એક જ અવસ્થા માનતા હો તો આ યોગીજ્ઞાન એ જુદી અવસ્થાને તમારે બ્રાંન્તિ કહેવી પડે. હવે જો યોગીજ્ઞાન પોતે જ ભ્રાન્ત છે, તો પછી સંસાર એ ભ્રાન્તિ છે એવું તે કેવી રીતે બતાવી શકે? યોગીજ્ઞાનને અભ્રાન્ત એટલે વાસ્તવિક માનવું જોઈએ. હવે જો તે વાસ્તવિક છે, એમ નક્કી થયું તો તમારી વાત સિદ્ધ થઈ ગઈ કે આત્માની અવસ્થાઓ બદલાય છે. પહેલાં તેનામાં યોગીજ્ઞાન નહોતું પણ પાછળથી તે આવ્યું. આમ આત્માની અવસ્થા બદલાય છે. તેથી જ આત્માની પહેલાં સંસારી અવસ્થા હતી તેમાંથી તેની મુક્ત અવસ્થા થાય છે.
ગા. ૨૦૪:-આગળ ગા. ૧૮૬-૧૮૭માં ભવવ્યાધિની તથા તે વ્યાધિથી મુક્તિની વાત કરી હતી. તેમાં વચ્ચે પ્રાસંગિક મુક્તિના સ્વરૂપની દાર્શનિક દષ્ટિએ ચર્ચા કરીને, હવે પાછું મૂળ વાત સાથે અનુસંધાન કરતાં કહે છે કે- જગતમાં વ્યાધિમુક્ત માણસ તેને કહેવાય છે કે જેને પહેલાં વ્યાધિ થયો હતો અને અત્યારે તે વ્યાધિ નષ્ટ થઈ ગયો છે. પરંતુ (૧) જે માણસને અત્યારે વ્યાધિ થયેલો છે તે માણસ વ્યાધિમુક્ત કહેવાતો નથી, તેમજ (૨) માણસના સર્વથા અભાવને પણ વ્યાધિમુક્ત કહેવાતો નથી. આમ કહેવાનો ભાવ એ છે કે વ્યાધિનો અભાવ જોઈએ, માણસનો નહિ. માણસ તો હયાત જોઇએ. જો માણસ જ હયાત ન હોય તો વ્યાધિમુક્ત કોને કહીશું? (૩) જે માણસ મૂળથી નીરોગીજ છે, જેને વ્યાધિ થયો જ નથી તે માણસ પણ વ્યાધિમુક્ત કહેવાતો નથી.
આ ત્રણમાંથી એકપણ માણસ વ્યાધિમુક્ત કહેવાતો નથી. ગા. ૨૦૫:- આવી જ રીતે આ ત્રણ વ્યક્તિને મુક્તાત્મા કહેવાય નહિ. (૧) સંસારી અવસ્થામાં રહેલ આત્માને. (૨) આત્માના જ સર્વથા અભાવને અને
(૩) મૂળથી જ જે શુદ્ધ હતો, જેને મૂળથી સંસાર વળગ્યો જ નહોતો તેવા શુદ્ધ આત્માને.
આ ત્રણને મુખ્યવૃત્તિથી મુક્તાત્મા કહેવાય નહિ. કારણકે મુક્ત શબ્દનું
