________________
૧૪૨
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય
શાસ્ત્રોની જરૂર પડે છે. શાસ્ત્રનું ચિંતન કરવા દ્વારા જ તેમનું મન એકદમ સ્થિર યોગવાળું થાય છે. માટે આ બે યોગીને યોગગ્રંથો ઉપયોગી બને છે.
(૩) સંપૂર્ણ નિરતિચાર મહાવ્રતનું પાલન તેને સ્થિરયમ કહેવાય છે. આમાં અનાભોગથી પણ ભૂલ થવાનો સંભવ નથી હોતો.
(૪) જેમને મહાવ્રત એવા તો સિદ્ધ થઈ ગયા હોય કે તેમના સાન્નિધ્યમાં આવનારને પણ તેની અસર થાય, એ ગુણ પ્રાપ્ત થાય તે સિદ્ધયમ કહેવાય છે.
પ્રવૃત્તચક્રયોગીને પહેલા બે પ્રકારના યમ પ્રાપ્ત થઈ ગયા છે અને પાછલા બે યમના તેઓ અત્યંત અર્થી હોય છે. તેને માટે તેઓ તેના ઉપાયમાં સતત પ્રવૃત્તિ કરતા હોય છે.
વળી આ પ્રવૃત્તચક્રયોગીઓ બુદ્ધિના શુશ્રુષા આદિ આઠ ગુણોથી યુક્ત હોય છે. શુશ્રુષા એટલે તત્ત્વ સાંભળવાની તીવ્ર ઇચ્છા, પછી શ્રવણ, ગ્રહણ, ધારણા; વિજ્ઞાન, ઊહાપોહ (ઊંડા ઊતરવું તે) અને તત્ત્વનો અભિનિવેશ (નિશ્ચય). આ આઠ ગુણો ગીતાર્થમાં જ હોય છે. આ પ્રવૃત્તચક્રયોગીઓ આ આઠ ગુણોથી યુક્ત હોય છે એટલે ગીતાર્થ હોય છે. કુલયોગીઓ સાતિચાર ચારિત્રવાળા હોય છે. તેમનામાં અગીતાર્થપણું પણ હોય છે.
અભવ્યોને ઇચ્છાયમ અને પ્રવૃત્તિયમ હોઈ શકે છે. દ્રવ્યથી તેમને નિરતિચાર યમનું પાલન હોય છે, પણ તે અતાત્ત્વિક છે. ક્ષયોપશમભાવના નથી, માટે તેની કાંઈ કિંમત નથી.
ગા.૨૧૩::- કુલયોગી અને પ્રવૃત્તચક્રયોગીમાં યોગાવંચકપણું હોય છે. આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ તેમનામાં યોગની સફળતા છે. અનંતી વખત જીવને દેવ-ગુરુ ને ધર્મની સામગ્રી મળી છે; પણ લાયકાતના અભાવે તે તેને સફળ કરી શક્યો નથી. માટે દેવ-ગુરુ આદિનો યોગ તેને માટે પંચક (ઠગનારો) નિષ્ફળ નીવડ્યો. હવે જીવમાં કાંઈક અંશે યોગ્યતા આવી છે, તેથી તેના માટે ધર્મની સામગ્રી હવે અવંચક બને છે. કુલયોગીને તે અંશે સફળ નીવડે છે અને પ્રવૃત્તચક્રયોગીને તે સંપૂર્ણ સફળ નીવડે છે.
આ યોગાવંચક જીવો ઉપદેશને માટે અધિકારી છે, કારણકે તેઓ પછીના બે અવંચક-ક્રિયાવંચક અને ફલાવંચકપણાને અવશ્ય પ્રાપ્ત કરવાના છે. આ ગ્રન્થના અભ્યાસ માટે પણ તે જ અધિકારી છે.
ગા.૨૧૪ :- ગ્રન્થના અધિકારી તરીકે કુલયોગી અને પ્રવૃત્તચક્રયોગીના વર્ણનમાં સામાન્યથી આપણે ઇચ્છાયમ આદિ વિશે વિચાર્યું. હવે ગ્રન્થકાર મહર્ષિ પોતે સ્વયં તેનું સ્વરૂપ વર્ણવે છે.
