________________
૧૪૧
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય તે કુલયોગી કહેવાય છે. પહેલા ગુણસ્થાનકથી માંડીને છઠ્ઠા ગુણસ્થાનક સુધીના જીવો કુલયોગી ગણાય છે.
કુલયોંગીનું બીજું લક્ષણ એ છે કે તેઓ દેવ-ગુરુ અને દ્વિજ એ ત્રણ, ધર્મના પ્રભાવક હોવાના કારણે તેમની પ્રત્યે ભક્તિવાળા હોય છે. (દ્વિજ એટલે ગૃહસ્થ ગુરુ.) વળી આ જીવો પ્રકૃતિથી દયાળુ હોય છે. ક્લિષ્ટ પાપ તે કરતા નથી. તે ઉપરાંત તે વિનીત હોય છે. અહીં લૌકિક વિનયની વાત નથી પણ આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ જેઓ ઉપકારી હોય તેમના વિનયની વાત છે. આ જીવો આવા વિનયી છે કારણકે તેમનું ભાવિ સુંદર છે. અધ્યાત્મના માર્ગે તેઓ ચડ્યા છે તેથી જ તેમને અધ્યાત્મ અને અધ્યાત્મયોગીઓ પ્રિય હોય છે. તેમની ભક્તિ કરવાનું મન થાય છે.
આ કુલયોગીનાં બીજાં વિશેષણો બોધવન્ત અને યતેન્દ્રિય લખ્યાં છે. ગ્રન્થિભેદ થયો હોવાથી તેઓ સભ્ય બોધવાળા હોય છે. એટલે આ વિશેષણ સમ્યગ્દષ્ટિને આશ્રયી છે. તેન્દ્રિય વિશેષણ એ દેશર્વિરતિધર અને સર્વવિરતિધરમાં ઘટે છે.
અહીં કુલયોગીનાં જેટલાં લક્ષણો ગણાવ્યાં છે તે બધાં જ લક્ષણો બધામાં ઘટે એવું નહિ. આ લક્ષણો ક્રમસર પ્રાપ્ત થાય છે. આમાંથી એક પણ લક્ષણ ઘટતું હોય તો તેને કુલયોગી કહી શકાય છે.
ગા.૨૧૨ - હવે પ્રવૃત્તચક્ર યોગીનું લક્ષણ કહે છે. ઇચ્છાયમ અને પ્રવૃત્તિમ જેમણે પ્રાપ્ત કર્યો છે અને સ્થિરયમ તેમજ સિદ્ધિયમના જેઓ અત્યંત અર્થી છે; એવા શુશ્રુષા આદિ બુદ્ધિના આઠ ગુણોથી યુક્ત યોગીઓ તે પ્રવૃત્તચક્ર યોગી કહેવાય છે.
યમ એશ્લે પાંચ મહાવ્રત. તેમાં પાલનભેદથી ચાર કક્ષા પડે છે. તેને ક્રમશઃ ઇચ્છાયામ આદિ નામ આપવામાં આવ્યાં છે.
(૧) જેમાં મહાવ્રતની ઇચ્છા છે પણ પાલન વિકલ થાય છે; શાસ્ત્રમાં કહ્યા મુજબ નથી થતું તે ઇચ્છાયમ કહેવાય છે.
(૨) જેમાં શાસ્ત્રમાં કહ્યા મુજબ મહાવ્રતનું પાલન થાય છે તે પ્રવૃત્તિયમ કહેવાય છે. આમાં પ્રમાદરહિત પ્રવૃત્તિ હોય છે. નિરતિચાર ક્રિયાનો અહીં અભ્યાસ હોય છે. છતાં હજુ સહસાત્કારથી કે અનાભોગથી દોષ લાગી જવાનો સંભવ છે. આથી એ દોષ ન લાગી જાય તેના માટે જાગૃતિ રાખવી પડે છે. ઊંઘમાં પણ પડખું ફેરવવું હોય તો તે સજાગ રહેનારા હોય છે. છતાં બાધક ચિંતા (ભૂલ થઈ જવાની બીક) છે, માટે સંપૂર્ણ નિરતિચાર ન કહેવાય, પણ અભ્યાસદશાનું ચારિત્ર કહેવાય.
કુલયોગીને ઇચ્છાયમ હોય છે, કારણકે તેમની પ્રવૃત્તિ પ્રમાદવાળી હોય છે. પ્રવૃત્તચયોગીને હજી નિરતિચાર પણ અભ્યાસદશાનું ચારિત્ર છે; તેથી આ બંનેને Y-૧૦
