________________
૧૪3
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય અહિંસા, અમૃષા, અસ્તેય, અમૈથુન અને અપરિગ્રહએ પાંચ યમ સર્વદર્શનોમાં સાધારણ છે. બધા તેને માને છે. પણ દરેકની વ્યાખ્યા જુદી-જુદી છે. અનાર્યો આ પાંચનો સ્થૂલથી અર્થ કરે છે. આર્યધર્મો તેનો સૂક્ષ્મ અર્થ કરે છે. જ્યારે જૈનધર્મ તેનો વિશેષ સૂક્ષ્મ અર્થ કરે છે.
યમ એટલે ઉપરમ અર્થાત નિવૃત્તિ. દા.ત. હિંસાની નિવૃત્તિ તે અહિંસાયમ. એ નિવૃત્તિરૂપ છે, માટે જ પાંચેયના નામની આગળ નિષેધવાચી “અ” મૂકેલો છે. જ્યારે
જ્યારે “યમ”ની વાત શાસ્ત્રમાં આવે ત્યારે તે નિરવચ્છિન્ન જ એટલે સંપૂર્ણપણે લેવાના. દા.ત. અહિંસા એટલે હિંસાની સંપૂર્ણપણે નિવૃત્તિ. આંશિક નિવૃત્તિને અહિંસાયમ તરીકે ગણવામાં નથી આવતો.
આ યમ ઇચ્છાયમ આદિ ભેદથી ચાર પ્રકારના છે. ગા.૨૧૫:- હવે ક્રમશઃ ઇચ્છાયમ તરીકે આદિ લક્ષણ કહે છે.
૧) ઇચ્છાયમ- અહિંસાદિયમની કથામાં જેમને પ્રીતિ હોય અર્થાત અહિંસાદિ વગેરે યમની વાતો સાંભળવી જેમને ગમતી હોય, તે સાંભળતાં જેમને આનંદ આવતો હોય, તેમજ અહિંસાદિમાં જેમને અવિપરિણામિની ઇચ્છા હોય તે ઇચ્છાયોગી કહેવાય છે. અવિપરિણામિની ઇચ્છા એટલે તેમાં તાત્ત્વિક રુચિરૂપ સ્થિર ભાવ. યમમાં તેમને તાત્ત્વિકસ્થિર રુચિ હોય. આરુચિ હવે હંમેશ માટે ટકવાની છે, નાશ પામવાની નથી. ઊલટું જેમ-જેમ તે આધ્યાત્મિક વિકાસમાં આગળ વધતો જાય છે, તેમ-તેમ તેની યમમાં રુચિ વધતી જાય છે. માટે તેને તાત્ત્વિક સ્થિર રુચિ કહેવાય છે.
આરુચિ તાત્ત્વિક હોવાથી શક્તિ અનુસાર તેમની પાસે યમનું પાલન કરાવે છે. આમ ઇચ્છાયોગીને યમની વાતો સાંભળવી ગમે છે, યમનું પાલન કરવાની રુચિ છે અને શક્ય એટલું યમનું પાલન તેઓ કરે છે.
ગા.૨૧૬:- (૨)પ્રવૃત્તિયમ-સર્વત્ર ઉપશમપૂર્વક જેમાં યમના પાલનની પ્રવૃત્તિ છે તે પ્રવૃત્તિયમ કહેવાય છે. અહીં ઉપશમ એટલે સંપૂર્ણપણે અપ્રશસ્ત કષાયોની નાબૂદી. નિરતિચાર ચારિત્રવાળા, છઠ્ઠી દષ્ટિના જીવોને આ પ્રવૃત્તિયમ હોય છે. તેમની બધી પ્રવૃત્તિ ઉપશમપ્રધાન જ હોય છે. પાંચમી દૃષ્ટિ સુધી ઇચ્છાયમ હોય છે.
આ પ્રવૃત્તિયમમાં હજી બાધક ચિંતા હોય છે. બાધક ચિંતા એટલે ભૂલ થઈ જવાની બીક. આ જીવોને ભૂલ ન થઈ જાય એના માટે સાવધ રહેવું પડે છે.
