________________
૧૩૭
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય ઉષ્ણતા પેદા થાય છે. જે યોગ્યતા રૂપે પણ તેમાં ઉષ્ણતાનો સ્વભાવ નષ્ટ થઈ જાય તો અગ્નિ આદિના સંયોગમાં પણ તેમાં ઉષ્ણતા પેદા થાય નહિ. તેમ આ દિદક્ષા એ આત્માનો સહજ સ્વભાવ છે; તે કારણથી એ ઉપચરિત નથી પણ વાસ્તવિક છે.
આ દિદક્ષામાંથી પ્રધાન, પ્રકૃતિ, બુદ્ધિ, મહતું વગેરે ઉત્પન્ન થાય છે અને એ જ તેનો સંસાર છે. જ્યારે દિક્ષા નષ્ટ થાય ત્યારે તેમાંથી ઉદ્ભવેલ પ્રધાન આદિ પરિણતિ પણ નષ્ટ થાય છે. અર્થાત તેનો સંસાર નષ્ટ થાય છે અને મોક્ષ થાય છે. સાદી ભાષામાં એમ કહી શકાય કે રાગ-દ્વેષ એ ભાવકર્મ છે. તેના કારણે બાહ્યકર્મ બંધાઈને જીવનો સંસાર ઊભો થાય છે. તે રાગ-દ્વેષનો ક્ષય થાય ત્યારે બાહ્ય કર્મબંધ પણ અટકી જાય છે અને જીવનો સંસાર નષ્ટ થઇને મોક્ષ થાય છે. .
સંસારી જીવને અનાદિકાળથી આ ભાવમલ પ્રકૃતિગત છે. આત્માની સાથે તે એકમેકથઇ ગયો છે. તેને મૂળમાંથી કાઢીએ તો જ આત્માની શુદ્ધિ થાય. જેમ શરીરની નસેનસમાં રોગ વ્યાપી ગયો હોય તેને મૂળમાંથી કાઢવો હોય તો ઘણું મુશ્કેલ પડે છે, તેમ આત્માના રોગને પણ મૂળમાંથી કાઢવા માટે મહાપુરુષાર્થ કરવો પડે છે. તેને માટે જ શ્રેણિમાં સામર્થ્યયોગ નામનો મહાપુરુષાર્થ સેવવામાં આવે છે. તેના વડે રોગનો એક કણિયો પણ રહી ન જાય એ રીતે તેને બીજમાંથી નાબૂદ કરવામાં આવે છે. રોગના હુમલાની મોટી અસર જલ્દીથી અને સહેલાઈથી નષ્ટ કરી શકાય છે. પણ તેની ઝીણી અસર કાઢવા માટે ઘણી મહેનત કરવી પડે છે, આકરી ચરી પાળવી પડે છે. તેમ આત્મામાંથી પણ આ ભવરોગની ઝીણી અસરો કાઢવા માટે ઘણો પુરુષાર્થ કરવો પડે છે. એટલે જ અંત્મા જેમ-જેમ આગળ ઊંચી ભૂમિકામાં ચડે છે તેમ-તેમ તેણે પુરુષાર્થમાં વિશેષ વીર્યફોરવવું પડે છે.
ગા. ૨૦૧ - સહજમલ (દિદક્ષા, અવિદ્યા વગેરે) એ જીવનો અનાદિકાલીન સ્વભાવ હોવા છતાં તેનો નાશ થઈ શકે છે. જો એમ ન માનવામાં આવે તો આત્માનો એ સ્વભાવ નિત્ય બની જાય. તો પછી તેના એ સ્વભાવમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ સંસાર પણ નિત્ય બની જાય. હવે જો આત્માનો સંસાર નિત્ય રહે તો પછી તેનો મોક્ષ કેવી રીતે સંભવે? અર્થાત તેનો કદાપિ મોક્ષ થાય જ નહિ. ( ગા. ૨૦૨ - હવે જો સહજમલ તેનો વાસ્તવિક સ્વભાવ ન માનીએ તો પછી તેનો સંસાર પણ કાલ્પનિક માનવો પડે. જો સંસાર કાલ્પનિક હોય તો પછી આપણને બધાને તેનો જે અનુભવ થાય છે એ કેવી રીતે સંભવે? હવે જો એમ કહેવામાં આવે કે આપણો એ અનુભવ ખોટો છે, ભ્રાન્તિ માત્ર છે; તો તેને પૂછવું પડે કે દરેક જીવ જે આ સંસારી અવસ્થાને સાક્ષાત્ અનુભવી રહ્યો છે તે તેની ભ્રાન્તિ છે એમ કહેવા પાછળ
