________________
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય
૧૩૫
સત્ની ઉત્પત્તિ જ છે. એટલે જે ક્ષણે અસત્ (અભાવ)નો નાશ થશે તે જ ક્ષણે સત્(પદાર્થ)ની ઉત્પત્તિ થઇ જશે. પહેલાં પદાર્થ હતો, પછી તેનો અભાવ થયો, વળી પાછો એ અભાવનો નાશ થવાથી તેનો તે પદાર્થ આવી ગયો. આમ પદાર્થ એ ક્ષણિક નહિ રહે. ક્ષણિકવાદી દરેક પદાર્થને ક્ષણિક માને છે એટલે ક્ષણ પછી તેનો નાશ થાય છે એમ માને છે . તો તેને પૂછવામાં આવે છે કે આ ‘નાશ’ ને તું કેવો માને છે? (૧) નિત્ય માને છે કે (૨) ક્ષણિક માને છે?
(૧) નાશ જો નિત્ય છે એમ માનીશ તો એમ થયું કે નાશ હંમેશાં હાજર છે. તે નાશની હાજરીમાં પદાર્થની હાજરી કેવી રીતે રહી શકે? તો પછી એક ક્ષણ માટે પણ તે પદાર્થની સ્થિતિ (વિદ્યમાનતા, હાજરી) માની છે તે ઘટી શકશે નહિ, કારણકે પદાર્થનો નાશ અને પદાર્થ બન્ને વિરોધી હોવાથી એકી સાથે રહી શકે નહિ.
ગા. ૧૯૬, ૧૯૭:- (૨) હવે બીજો વિકલ્પ માનવામાં આવે કે પદાર્થનો નાશ પણ પદાર્થની જેમ જ ક્ષણિક છે. અર્થાત્ એક ક્ષણ માટે તે ટકે છે પછી તે નાશનો નાશ થઇ જાય છે. ‘નાશનો નાશ' થાય એટલે પદાર્થની ઉત્પત્તિ થાય. આમ ગા. ૧૯૫માં બતાવ્યું. એ પ્રમાણે એક ક્ષણ પદાર્થ, પછી બીજી ક્ષણે તેનો નાશ, પછી ત્રીજી ક્ષણે એ ‘નાશનો નાશ’ થવાથી પાછો પદાર્થ, ચોથી ક્ષણે પાછો તેનો નાશ.
આ પ્રમાણે થવું એ અસંભવિત છે. ક્ષણિકવાદીને પણ તે માન્ય નથી. આમ બંને વિકલ્પોમાં દોષ રહેલા હોવાથી ક્ષણિકવાદ માનવો એ યુક્તિસંગત નથી. એકાન્ત ક્ષણિકવાદ જેમ યુક્તિસંગત નથી તેમ એકાન્ત નિત્યવાદ પણ યુક્તિસંગત નથી. તે હવે બતાવે છે.
જેઓ આત્માને એકાન્તે એટલે કે ફૂટસ્થ નિત્ય માને છે તેમની માન્યતા એવી છે કે ‘આત્મા એસ્થિર એક સ્વભાવવાળો છે. તે જેવો છે તેવો જ હંમેશ માટે રહે છે. તેમાં જરાપણ ફેરફાર થતો નથી. તેમાં કાંઇ નવું ઉત્પન્ન થતું નથી, કે તેમાંનું કાંઇ નષ્ટ થતું નથી.’ આનો અર્થ એ થયો કે આત્માની હંમેશાં એકસરખી એક જ અવસ્થા રહે છે. કારણકે અવસ્થા બદલાય તો પછી તે સ્થિર સ્વભાવવાળો નિત્ય ન કહેવાય, તો પછી પહેલાં આ આત્મા સંસારી હતો અને પછી તે મુક્ત થયો એમ કેવી રીતે કહેવાશે? કારણકે સંસારી અવસ્થા અને મુક્ત અવસ્થા એ બે ભિન્ન-ભિન્ન અવસ્થાઓ છે. એવી બે ભિન્ન અવસ્થાઓ એકાન્તે નિત્ય આત્મામાં ઘટી શકે નહિ.
ગા. ૧૯૯:- હવે આત્મામાં જો સંસારી અને મુક્ત એ બે અવસ્થા જ નથી, તો પછી તેને સંસા૨ી (તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવ) અથવા તો મુક્ત કેવી રીતે કહી શકાય? કારણકે સંસારી અવસ્થામાં રહેલા આત્માને સંસારી કહેવાય અને મુક્ત અવસ્થામાં રહેલા
