________________
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય તેની સાથે “વર્તમાનીને વિરોધ હોવાથી (જે સત નથી તે કેવી રીતે વર્તે? એ વિરોધ.), તેના વડે વર્તમાન એ સદા પ્રસ્ત થઈ જશે. અર્થાત્ વર્તમાનનો લોપ થઈ જશે એટલે વર્તમાન કદાપિ પણ મળશે જ નહિ.
ગા. ૧૯૪:- હવે ક્ષણિકવાદમાં રહેલા દોષો બતાવીને તેનો પરિહાર કરે છે. નિત્યવાદીનું સૂત્ર છે - “સ એવા અન્યથા ભવતિ!” અર્થાત તે જ અન્યસ્વરૂપે બને છે. ક્ષણિકવાદીનું સૂત્ર છે- “સ એવન ભવતિ!” અર્થાત્ તે જ નષ્ટ થઈ જાય છે. સ્યાદ્વાદીનું સૂત્ર છેઃ- “સ એવ તથા ભવતિ! અર્થાત્ તે જ “તથા એટલે તેવા પ્રકારને રૂપાંતરને પામે છે.
| નિત્યવાદી-સાંખ્યો એ સત્ કાર્યવાદી છે. કાર્ય સત્ વિદ્યમાન જ હતું. માત્ર તે. તિરોભૂત હતું એ આવિર્ભત થાય છે એમ તે માને છે. બૌદ્ધો – ક્ષણિકવાદી એ અસત્ કાર્યવાદી છે. તે માને છે કે કાર્ય પોતાની પૂર્વ અવસ્થામાં અસત્ હતું, તે અત્યારે ઉત્પન્ન
થાય છે.
ક્ષણિકવાદી નિત્યવાદીને તેના સૂત્રના “સ” અને “અન્યથા” એ બે શબ્દો વચ્ચે વિરોધાભાસ બતાવીને તેને દોષિત ઠરાવે છે. સ’ એટલે તે અને અન્ય એટલે બીજે. સૂત્રનો અર્થ એ થાય કે “તે જ અન્ય છે'. આ વાક્યમાં સ્પષ્ટ વિરોધ છે. કારણકે જો તે છે તો તેને અન્ય કેમ કહેવાય અને જો “અન્ય' છે તો તેને “તે કેમ કહેવાય? “તે અને “અન્ય' પરસ્પર વિરુદ્ધ છે.
આ પ્રમાણે નિત્યવાદીના સૂત્રમાં તેણે જેવચનોનો પરસ્પર વિરોધાભાસ બતાવ્યો, એ જ વચનોનો પરસ્પર વિરોધાભાસ શ્રી હરિભદ્રસૂરિમહારાજ ક્ષણિકવાદીને તેના પોતાના સૂત્ર “સ એવ ન ભવતિ' માં બતાવે છે. “સ” શબ્દ ભાવસૂચક છે. અર્થાત્ જે સત્-વિદ્યમાન છે તેને જ “સ” એ પ્રમાણે નિર્દેશ કરાય છે. ન ભવતિ' નો અર્થ અવિદ્યમાનતા છે. આમ “સ’ અને ‘ન ભવતિ' એ બે વચનોમાં પરસ્પર વિરોધાભાસ રહેલો છે. જો તે વિદ્યમાન છે તો એ (ન ભવતિ!) અવિદ્યમાન કેવી રીતે હોય અને જો તે ન ભવતિ) અવિદ્યમાન છે તો તે “સ' એટલે વિદ્યમાન કેવી રીતે હોય?
આ પ્રમાણે પરસ્પર વિરુદ્ધ વચનરૂપ દોષ તેમાં રહેલો છે. એટલું જ નહિ પણ અસત્ની ઉત્પત્તિ આદિ બીજા દોષ પણ રહેલા છે તે હવે બતાવે છે.
ગા. ૧૫:-ક્ષણિકવાદી માને છે કે પદાર્થ સત્ એ ક્ષણિક છે. અર્થાત્ ક્ષણ બાદ તે અસત્ બને છે. અસત્ બન્યું એટલે અસત્ની ઉત્પત્તિ થઈ. “જે વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય તેનો નાશ અવશ્ય થાય છે આવો સનાતન નિયમ છે. આ નિયમાનુસાર અસતની ઉત્પત્તિ માની તો તેનો નાશ પણ માનવો જોઈએ. હવે અસત્નો નાશ એ બીજું કાંઈ નથી પણ
