________________
૧૩૬
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય આત્માને મુક્ત કહેવાય. જો આત્માની આ બે અવસ્થા જ નથી તો આત્માને સંસારી અથવા તો મુક્ત કહેવો એ નિરર્થક છે, ખોટું છે.
આમ આત્માને નિત્ય માનવો એ ભૂલભરેલું છે. કારણકે એ રીતે તેની વાસ્તવિક મુક્તિ ઘટતી નથી. તો પછી શું માનવું યુક્તિસંગત છે? એ બતાવતાં કહે છે કે આત્માના સ્વભાવનું રૂપાંતર થાય છે. અર્થાત નવો સ્વભાવ આવે છે અને જુનો સ્વભાવ નષ્ટ થાય છે; એમ માનવું જોઈએ. દા.ત. આત્મા ક્રોધી હતો. તેમાંથી તે ક્ષમાવાન બન્યો. એટલે ક્ષમાના સ્વભાવે (તદન્તરણ-સ્વભાવાન્તરણ) આવીને તેનો જૂનો ક્રોધનો સ્વભાવ દૂર કર્યો. અન્યાપનયન (તદત્તરાપનયન) આવું બને ત્યારે આત્મા ક્રોધમુક્ત થયો એમ કહેવાય. આ રીતે જ આત્માની રાગદ્વેષાદિ દોષોથી મુક્તિરૂપ તાત્ત્વિક મોક્ષ ઘટી શકે
ગા. ૨૦૦ :- આ પ્રમાણે આત્માને એકાન્ત ક્ષણિક અથવા તો એકાન્ત નિત્ય માનીએ તો તેનો વાસ્તવિક મોક્ષ ઘટી શકતો નથી. એમ બતાવીને નક્કી કર્યું કે આત્મા પરિણામી નિત્ય છે. તે તે પર્યાયોમાં પરિણમન પામવાનો તેનો સ્વભાવ છે. અનાદિકાલથી તેની અશુદ્ધ સંસારી અવસ્થા હતી. તેમાંથી સાધના દ્વારા ક્રમિક શુદ્ધિ કરતાં કરતાં અંતે તે સંપૂર્ણ શુદ્ધ બન્યો. આ સંપૂર્ણ શુદ્ધ દશા એ જ તેની મોક્ષાવસ્થા છે.
સંસારી અશુદ્ધ અવસ્થાનું મૂળ બીજ એ ભવબીજ કહેવાય છે. જુદા-જુદાદર્શનકારો તેને જુદું-જુદુંનામ આપે છે. કોઈ તેને દિક્ષા કહે છે, તો કોઈ તેને અવિદ્યા કહે છે. કોઈ તેને સહજમલ કહે છે, તો કોઈ તેને ભવાધિકાર કહે છે. એક જ ભવબીજનાં આ જુદાંજુદાં નામ છે.
દિદક્ષા એટલે જોવાની ઇચ્છા તે બે પ્રકારની છે. (૧) સંસારના પદાર્થોને જોવાની ઈચ્છા. (૨) પરમાત્મ સ્વરૂપને જોવાની ઇચ્છા. આ બીજી દિક્ષા પ્રશસ્ત છે. છતાં
જ્યાં સુધી એ હોય છે ત્યાં સુધી વીતરાગતા પ્રાપ્ત થતી નથી. જેમ પ્રશસ્ત કષાયો છેવટે છોડવા લાયક છે તેમ આ પરમાત્મા દિદક્ષા પણ અંતે છોડવાની હોય છે. ઈચ્છા માત્રનો અર્થાત દિદક્ષા માત્રનો ત્યાગ થાય ત્યારે જ વીતરાગતા પ્રાપ્ત થાય છે.
સહજમલ એટલે રાગ-દ્વેષ. તેના કારણે જીવ કર્મબંધ કરે છે. જીવમાં જયાં સુધી આ કર્મબંધની યોગ્યતા પડેલી છે ત્યાં સુધી તેનો સંસાર ચાલુ રહે છે. માટે જ તેને ભવબીજ કહેવામાં આવ્યું છે.
આ દિદક્ષા (રાગ-દ્વેષ) તે આત્માનો સહજ બની ગયેલો સ્વભાવ છે. તેની પ્રકૃતિરૂપ છે. જો તે તેનો સહજ સ્વભાવ ન હોય તો તે તેમાં ઉત્પન્ન જ ન થાય; જેમ પાણીમાં યોગ્યતા રૂપે ઉષ્ણતાનો સ્વભાવ રહેલો છે, તો જ અંગ્નિના સંયોગથી તેમાં
