________________
૧૩૨
યોગદૈષ્ટિ સમુચ્ચય પદાર્થ જ્યાં સુધી વિદ્યમાન હોય છે, ત્યાં સુધી તેનો સ્વભાવ પણ વિદ્યમાન જ હોય છે. સ્વભાવ ન હોય અને પદાર્થ હોય એવું કદી બને નહિ. આ કારણે સ્વભાવ બદલાય એટલે પદાર્થ પણ બદલાવો જોઇએ અને સ્વભાવ નાશ પામે તેની સાથે વસ્તુનો પણ નાશ થવો જોઇએ.
હવે એમ માનીએ કે આત્મા અનાદિ કાળથી અશુદ્ધ હતો, જન્મ, જરા, મરણરૂપ વ્યાધિથી ગ્રસ્ત સંસારી સ્વભાવવાળો હતો, પછી સાધનાના બળે તેનો આ સંસારી સ્વભાવ નષ્ટ થયો અને તે શુદ્ધ થયો. આમ માનવામાં દોષ એ આવશે કે સંસારી સ્વભાવ નષ્ટ થવાની સાથે આત્માનો પણ નાશ થવો જોઇએ. કારણકે આપણે ઉપર જોયું કે સ્વભાવનો નાશ થાય તો તેની સાથે પદાર્થનો પણ નાશ થાય છે. એ રીતે આત્માનો જ જો નાશ થઈ જશે, તો પછી મોક્ષ કોનો મનાશે?
આ દોષને ટાળવા માટે તેમણે એવું માન્યું કે આત્માનો મૂળથી સંસારી સ્વભાવ હતો જ નહિ. તે પહેલેથી શુદ્ધ સ્વભાવવાળો જ હતો. પણ આમ માનવા જતાં બીજે નવો મોટો દોષ એ ઊભો થાય છે કે આત્માના સંસારને કાલ્પનિક ભ્રમ માનવાથી તેનો સંસાર અવાસ્તવિક બની જાય છે. અને તે અવાસ્તવિક હોય તો પછી તેમાંથી મુક્તિ થવા રૂપ મુક્તિ પણ અવાસ્તવિક બની જાય છે. મુક્તિને વાસ્તવિક ત્યારે જ માની શકાય, જો તેનો સંસાર વાસ્તવિક હોય તો.
આ કોયડાનો ઉકેલ સ્યાદ્વાદનો આશ્રય લેવાથી થઈ શકે છે. તે એમ કહે છે કે આત્માનો પરિણમનશીલતા નામનો એક સ્વભાવ છે. પરિણમનશીલતા એટલે રૂપાંતર(change) થવું તે. આત્માના ગુણ અને પર્યાયો હંમેશાં એક જ અવસ્થામાં નથી રહેતા; પણ તેમાં રૂપાંતર થયા કરે છે. આત્મદ્રવ્ય એનું એ ધ્રુવ રહેવા છતાં તેના ગુણ અને પર્યાયો સતત રૂપાંતર પામ્યા કરે છે. આત્માના જ્ઞાન, દર્શન વગેરે સહજ સ્વભાવ છે. કર્મના સંયોગથી થયેલા ક્રોધ, માન, માયા વગેરે વૈભાવિક સ્વભાવ છે. જડ પદાર્થને કદી ક્રોધ થતો નથી, ચેતનને થાય છે. માટે તે આત્માનો જ સ્વભાવ ગણાય. પણ તેનો એ મૂળ સહજ સ્વભાવ નથી. કર્મના સંયોગથી થયેલો સ્વભાવ છે. માટે તેને વૈભાવિક સ્વભાવ કહેવાય છે.
આત્માના આ સહજ સ્વભાવો અને વૈભાવિક સ્વભાવો બંને સ્વભાવો પરિણમનશીલ છે. દા.ત. આત્મા ઘડીકમાં ક્રોધી બને છે, ઘડીકમાં માની બને છે, તો ઘડીકમાં માયાવી બને છે. આ તેના વૈભાવિક સ્વભાવનું પરિણમન છે. આ જ રીતે આત્માનો સહજ સ્વભાવ જ્ઞાન પણ પરિણમન પામે છે. નિગોદ વગેરે એકેન્દ્રિયના ભવોમાં તે લગભગ અજ્ઞાની જેવો બની જાય છે; જયારે વિકસિત મનુષ્ય આદિ ભવોમાં
