________________
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય
૧૩૧
સંસાર અને મોક્ષ બંને ઔપચારિક બની જાય છે. તેઓએ મુક્તિમાં આત્માની સત્ અવસ્થા માની પણ તેની પૂર્વની વ્યાધિગ્રસ્ત અવસ્થા ન માની, એ તેમની મોટી ભૂલ છે. તે ભૂલ વ્યાધિમુક્ત એવું મુક્તિનું સ્વરૂપ વર્ણવવા દ્વારા ગ્રંથકારે બતાવી દીધી છે.
આત્માની અનાદિકાળથી વ્યાધિગ્રસ્ત અવસ્થા દૂર કેવી રીતે થાય? એ પ્રશ્નનું સમાધાન એ છે કે આત્મામાં કર્મબંધની યોગ્યતા પડેલી હતી, તેના કારણે તેને ભવવ્યાધિ લાગુ પડેલો. એ યોગ્યતાનો ક્ષય થઇ જાય એટલે વ્યાધિનો પણ ક્ષય થઇ જાય છે. દા.ત. કપડાને પાણીમાં બોળીએ તો તે ભીનું થાય છે; પરંતુ કપડા ઉપર મીણ લગાડીને તેની ભીનું થવાની યોગ્યતા નષ્ટ કરી દેવામાં આવે, પછી તેને પાણીમાં બોળવા છતાં તે ભીનું થતું નથી.
આત્માની વ્યાધિમુક્ત અવસ્થા એ મુક્તિ છે, એમ જાણીને સ્હેજે પ્રશ્ન થાય કે આત્માને કયો વ્યાધિ લાગુ પડ્યો છે? એ વ્યાધિનું સ્વરૂપ વર્ણવે છે. સંસાર એ જ મહાવ્યાધિ છે. સંસાર એ બાહ્ય અને અભ્યન્તર એમ ઉભય સ્વરૂપ છે. જન્મ, જરા, મૃત્યુ, શોક, આધિ, વ્યાધિ વગેરે બાહ્મસંસાર, એ બાહ્ય ભવરોગ છે અને મિથ્યાત્વના ઉદયથી આન્તર રાગાદિનું વેદન તે અભ્યન્તર સંસારરૂપ અભ્યન્તર ભવરોગ છે.
ગા. ૧૮૯ :- જે નિશ્ચયવાદી આત્માને અનાદિ શુદ્ધ માને છે અને અશુદ્ધ અવસ્થારૂપ સંસાર એ તો માત્ર ભ્રમ છે એમ માને છે, તેમને સમજાવે છે કે સંસાર એ ભ્રમ નથી; પણ કર્મકૃત આત્માની વાસ્તવિક અવસ્થા છે. કાર્યણવર્ગણા સ્વરૂપ દ્રવ્યકર્મ અને રાગ-દ્વેષાદિ સ્વરૂપ ભાવકર્મના કારણે ઉત્પન્ન થયેલ, આત્માની પોતાની જ આ એક અવસ્થા છે. દરેક પ્રાણીને જન્મ, મૃત્યુરૂપે તેનો હંમેશ અનુભવ થાય છે. જો ભ્રમ હોય તો અનુભવ કેવી રીતે થાય? માટે સંસારને ઉપચરિત (ભ્રમસ્વરૂપ, કાલ્પનિક) માનવો તે ભૂલભરેલું છે.
ગા. ૧૯૦ :- આત્માનો સંસાર જો વાસ્તવિક છે, તો તેનો મોક્ષ પણ વાસ્તવિક છે. કારણ દોષ હોય ત્યાં દોષની મુક્તિ પણ શક્ય છે. જે રાગાદિ ભાવકર્મના કારણે સંસારવ્યાધિ ઊભો થયેલો, તે ભાવકર્મને નષ્ટ કરવામાં આવે એટલે સંસારવ્યાધિ પણ નષ્ટ થાય છે અને જીવ સંસારમુક્ત – વ્યાધિમુક્ત બને છે. મુક્તિ શબ્દનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ‘કશાકથી મુક્ત થવું’ તે છે; તે અહીં બરાબર ઘટે છે. માટે મોક્ષ પણ નિરુપચરિત – વાસ્તવિક છે.
સાંખ્યમતવાળા આત્માના સંસારને (ભવરોગને) કાલ્પનિક માને છે. તેમાં તેમની દલીલ એ છે કે દરેક પદાર્થને પોત-પોતાના અલગ-અલગ ગુણધર્મો હોય છે. ગુણધર્મ એટલે સ્વભાવ. આ સ્વભાવ અને પદાર્થની વચ્ચે અવિનાભાવિ સંબંધ છે. અર્થાત્
