________________
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય
ગા. ૧૮૫ :- અહીં સઘળા રાગાદિ દોષોનો સંપૂર્ણ ક્ષય થાય છે. અપુનર્ભવે ક્ષય થવાથી સર્વજ્ઞ એવા તેમને ક્ષયોપશમભાવની બધી જ લબ્ધિઓ ક્ષાયિકભાવની થાય છે. એટલે લબ્ધિ મેળવવાની હવે તેમને ઉત્સુકતા નથી હોતી. કોઇ પણ વસ્તુ મેળવવાની ઉત્સુકતા તે વસ્તુ ન મળે ત્યાં સુધી જ હોય છે. માટે અહીં ઉત્સુકતાની નિવૃત્તિ થઇ, તેથી સર્વ લબ્ધિનું ફળ મળી ગયું જાણવું. હવે તેમને કાંઇ જ મેળવવાનું બાકી રહેતું નથી.
સાતમી દૃષ્ટિમાં દિદક્ષા હોય છે. એટલે વીતરાગતાના દર્શન માત્રની ઉત્સુકતા હોય છે. ભલે રાગ નથી પણ ઉત્સુકતા છે. જ્યારે અહીં આઠમીમાં સર્વ ઉત્સુકતાથી નિવૃત્તિ છે, દિદક્ષા પણ નથી; તેથી પરંપરાર્થને એટલે યથાયોગ્ય સમ્યક્ત્વાદિ ગુણો બીજાને પમાડવારૂપ પરોપકાર કરીને પછી યોગની પર્યન્તદશાને પામે છે.
ગા. ૧૮૬ :- યોગની પર્યન્તદશા એ શૈલેશી અવસ્થા છે. તેમાં મન, વચન, કાયાના વ્યાપાર નિરુદ્ધ થયેલા હોય છે. તેમાં ત્રણેય યોગનો બિલકુલ વ્યાપાર હોતો નથી. એવા ઉત્તમ શૈલેશી યોગથી ભવરૂપી વ્યાધિનો મૂળમાંથી ક્ષય કરીને યોગી ભાવનિર્વાણને પામે છે. અહીં શૈલેશી અવસ્થામાં મન-વચન-કાયાનો વ્યાપાર નથી પણ તેનો સંબંધ છે. એટલે એટલી વ્યાબાધા છે. એ વ્યાબાધા ટળી જાય ત્યારે મોક્ષ થાય છે. સંપૂર્ણ અવ્યાબાધ સુખ ત્યાં જ હોય છે.
માણસનું મૃત્યુ થાય એ દ્રવ્યનિર્વાણ કહેવાય છે અને આત્માનો મોક્ષ થવો એ ભાવનિર્વાણ છે.
૧૨૯
યોગની સાધનારૂપ આઠ દૃષ્ટિનું વર્ણન અહીં પૂર્ણ થાય છે. આ આઠ દૃષ્ટિમાં પહેલેથી ચૌદ ગુણસ્થાનકનો સમાવેશ થઇ જાય છે. અનાદિકાલથી જીવને સંસારનો રાગ અને મુક્તિનો દ્વેષ બેઠેલો હતો. તેમાંથી સહજમલ કર્મબંધની યોગ્યતા જેમ-જેમ ઘટતી ગઇ તેમ-તેમ તાત્ત્વિક વૈરાગ્ય વિકસતો ગયો. સંસારનો રાગ ઘટ્યો અને મુક્તિ પ્રત્યેનો રાગ જાગ્યો. ત્યારથી યોગમાર્ગની સાચી સાધના શરુ થઇ. પ્રથમ દૃષ્ટિનો પ્રારંભ પણ અહીંથી ગણ્યો છે. ધીમે-ધીમે જીવ યોગની સાધના કરતો એક એક દૃષ્ટિના ગુણને કેળવતો અંતે આઠમી દૃષ્ટિમાં લક્ષ્યસિદ્ધિને સાધે છે અને મુક્તિપદને વરે છે. મુક્તિ એ દરેક આસ્તિક દર્શનનું અંતિમ સાધ્ય છે. મુક્તિના સ્વરૂપ વિશે દરેક દર્શનની માન્યતા ભિન્ન-ભિન્ન છે. તેમાંથી મુક્તિનું તાપશુદ્ધ સ્વરૂપ ગ્રંથકાર મહર્ષિ હવે વર્ણવે છે.
જૈનશાસનમાં કષ, છેદ અને તાપશુદ્ધિનું વર્ણન છે. કોઇપણ ધર્મની પરીક્ષા કષ, છેદ અને તાપથી કરવામાં આવે છે. કષશુદ્ધિ આદર્શની શુદ્ધિ, છેદશુદ્ધિ આચારશુદ્ધિ અને તાપશુદ્ધિ તત્ત્વના ઐદંપર્યની શુદ્ધિ.
જે ધર્મનો આદર્શ, ધ્યેય, લક્ષ્ય મુક્તિનો હોય તે લક્ષ્યશુદ્ધિ કહેવાય છે. ઇસ્લામ,
