________________
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય
૧૩૩
તે મહાજ્ઞાની હોય છે..
ગા. ૧૯૧ :- આમ પરિણમનશીલતા એ આત્માનો એક સ્વભાવ જ છે. તેના કારણે આત્માને વ્યાધિગ્રસ્ત સંસારી અવસ્થારૂપ સ્વભાવ નષ્ટ થાય ત્યારે સ્વભાવ બદલાવાના કારણે આત્માનો નાશ થવાની જે આપત્તિ આવતી હતી, તે હવે નહિ આવે. અને એમ કહી શકાશે કે જે વ્યાધિગ્રસ્ત સંસારી આત્મા હતો તે જ વ્યાધિમુક્ત મુક્તાત્મા બને છે. (સ એવ તથા ભવતિ!) દોષવાન આત્મામાં જ દોષમુક્તપણાની પ્રાપ્તિ થાય છે. દોષયુક્તપણું અને દોષમુક્તપણું બંને તેના જ સ્વભાવ છે.
ગા. ૧૯૨ :- દરેક પદાર્થ ભાવ અને અભાવ બંને સ્વરૂપ છે. ભાવ એ સત્ અંશરૂપ સત્તા છે. અભાવ એ અસત્ અંશરૂપ સત્તા છે. આ બંને એક પદાર્થનાં સ્વરૂપ હોવા છતાં તેમાંથી ભાવાત્મક સ્વરૂપને પદાર્થનો સ્વભાવ કહેવાય છે, અભાવાત્મક સ્વરૂપને પદાર્થનો સ્વભાવ કહેવાતો નથી; પણ સ્વભાવનો નાશ કહેવાય છે. કારણકે સ્વભાવ શબ્દની આપણે વ્યુત્પત્તિ કરીએ તો ‘સ્વ’ એટલે પોતાની ‘ભાવ’ એટલે વિદ્યમાનતા (સત્તા). આમ તેનો જે સત્ અંશ (ભાવાંશ) છે તે જ તેનો સ્વભાવ કહેવાય; પણ અભાવ સ્વરૂપને તેનો સ્વભાવ ન કહેવાય. અભાવ સ્વરૂપને સ્વભાવ કહેવામાં આવે તો અતિપ્રસંગ નામનો દોષ આવશે.
ગા. ૧૯૩ :- આ અતિપ્રસંગ ‘કાળ’ ના દૃષ્ટાંતથી બતાવે છે. પાંચે ય દ્રવ્યમાં કાળનું અસ્તિત્વ છે. કાળ સતત વહેતા પાણીની જેમ વહી રહ્યો છે. ગયેલી ક્ષણો પાછી આવતી નથી. ભૂતકાળની ક્ષણો તે ભવિષ્યકાળની બનતી નથી. ભવિષ્યકાળની ક્ષણો જુદી જ છે. એક માત્ર વર્તમાન ક્ષણનું જ અસ્તિત્વ છે. વર્તમાન ક્ષણમાં ભૂત-ભાવિ ક્ષણોનું અસ્તિત્વ નથી, એટલે અભાવ છે. હવે વર્તમાન ક્ષણમાં રહેલો ‘ભૂત-ભાવિ’ ક્ષણના અભાવરૂપ જે અભાવાત્મક અંશ છે, તેને જો વર્તમાન ક્ષણનો સ્વભાવ માનવામાં આવે તો એ આપત્તિ આવશે કે વર્તમાન નિત્ય બની જશે. કેવી રીતે? તે કહે છે કે અભાવરૂપે ભૂત-ભાવિ ક્ષણ વર્તમાન ક્ષણમાં વર્તે છે. વર્તવું તે જ ‘વર્તમાન’ કહેવાય છે. આમ ભૂત-ભાવિ ક્ષણ વર્તવા વડે કરીને વર્તમાન બની ગઇ, એટલે હવે ભૂત-ભાવિ જેવું રહ્યું જ નહિ. બધું વર્તમાન જ બની ગયું. એટલે વર્તમાન એ નિત્ય બની ગયો. (ટીકાનો શબ્દાર્થ ઃ- અનન્તર ક્ષણની સાથે ‘વર્તમાન’ ને વિરોધ નહિ હોવાથી તે પણ વર્તમાન જ ગણાશે. અને આ રીતે ‘તત્’ વર્તમાનની જેમ સદા ‘તદ્ભાવાત્' ભૂતભાવિનું પણ વર્તમાનપણું હોવાથી વર્તમાન એ નિત્ય બની જશે. ક્ષણિકવાદીઓ દરેક પદાર્થને ક્ષણિક માને છે. તેમના મતે વર્તમાન ક્ષણ ક્ષણિક છે. જ્યારે અહીં તે નિત્ય બનવાથી દોષરૂપ બન્યું.) અથવા તો અનન્તર ક્ષણ એ ‘અસત્ત્તાત્’ અસત્ હોવાથી
