________________
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય
પ્રથમની ચાર દૃષ્ટિમાં જીવની વિકાસની ગતિ ઘણી ધીમી હતી. એ ચારમાં થઇને એકમાત્ર પ્રથમ ગુણસ્થાનકનો પંથ જ કપાય છે. જ્યારે છેલ્લી ચાર દૃષ્ટિમાં ચોથાથી ચૌદમા ગુણસ્થાનક સુધીના અગિયાર ગુણસ્થાનકનો પંથ કપાય એટલી ગતિ વધી ગઇ છે. અધ્યવસાયોની વિશુદ્ધિ વધી ગયા પછી મોક્ષમાર્ગનું અંતર કાપવામાં જીવ કૂદકે ને ભૂસકે અંતર કાપતો લાંબું-લાંબું અંતર કાપી શકે છે. આત્માના આંતરિક ગુણો ખીલ્યા એટલે માર્ગની સ્પષ્ટ ઓળખ આવી અને તેથી જ પહેલાં જે એક બે પગથિયાં જેટલું જ વધતો હતો તે હવે દશ-દશ પગથિયાં અને આગળ જતાં વળી વીશ-વીશ પગથિયાં જેટલું અંતર કાપતો, શીઘ્રતાથી પોતાનું મૂળ શુદ્ધ સ્વરૂપ અંતે પ્રાપ્ત કરી લે છે.
આ દૃષ્ટિવાળાને બોધ સ્થિત છે. તારાની જેમ ગતિને હિસાબે પ્રાયઃ સ્થિર જેવો હોય છે. બીજા જ્યોતિષી વિમાનો જ્યારે ઘણું અંતર કાપે છે, ત્યારે તારાનું વિમાન બહુ અલ્પ ખસે છે. એટલે આપણને તે સ્થિર જેવું જ લાગે છે. તેવી રીતે આ દૃષ્ટિવાળા જીવો પ્રકૃતિ વડે સ્થિતપ્રજ્ઞ હોય છે. ગમે તેવા ઇષ્ટ કે અનિષ્ટ પ્રસંગોની, સુખની કે દુઃખની, કોઇ જ અસર તેમના મન ઉપર થતી નથી. તેમની આ સ્થિતપ્રજ્ઞાને કાચબાની ઉપમા આપવામાં આવે છે. કાચબો જેમ પોતાની જાત સંવરી લે છે, પછી ગમે એટલા પ્રચંડ ઘા તેના શરીર ઉપર કરવામાં આવે પણ તેની અસર તેને થતી નથી; એમ આ દૃષ્ટિમાં રહેલા મહાત્માઓએ પોતાનાં ઇન્દ્રિય અને મન એવાં બનાવી દીધાં છે કે કોઇ પણ સારાં-માઠાં.નિમિત્તોની તેમના મન ઉપર અસર થતી જ નથી. તેમને ભોગ ભોગવવામાં બિલકુલ સ્વાદ હોતો નથી અને તેથી જ તત્ત્વમાં તેમની બુદ્ધિ સ્થિત હોય છે.
શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા જન્મથી જ આ કાન્તાદૃષ્ટિમાં હોય છે. નાનપણથી જ તેમને ભોગોમાં રસ નથી હોતો. બાળક હોવા છતાં તેઓ ગંભીર, ધીર, ઉદાર,શાંત, મનથી વિરક્ત, વિવેક અને ઔચિત્યવાળા હોય છે. શ્રી નેમિનાથ ભગવાન કૃષ્ણમહારાજાને સહાય કરવા ઔચિત્યને ખાતર યુદ્ધમાં ગયા અને ત્યાં એવા વિવેકપૂર્ણ લડ્યા કે કોઇ પણ જીવની હિંસા ન થઇ. ભગવદ્ગીતામાં જે સ્થિતપ્રજ્ઞનું વર્ણન છે તે આને મળતું છે. પરંતુ મિથ્યાત્વના કારણે અમુક અપેક્ષાએ ઘણું અવિવેકભર્યું વર્તન તેમાં બતાવવામાં આવ્યું છે એટલે આ છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં તેનો સમાવેશ કરી શકાય નહિ.
આ દૃષ્ટિવાળાનું અનુષ્ઠાન નિરતિચાર હોય છે. સમકિતી, દેશવિરતિધર કે સર્વવિરતિધર આ બધા જ પોતાના આચારોનું નિરતિચાર પાલન કરે છે. દા.ત. સમકિતી જીવ આ દૃષ્ટિમાં હોય તો તે પોતાના દર્શનાચારની પ્રવૃત્તિમાં એકપણ અતિચાર ન લાગે તે રીતે જ પાલન કરે. બધે જ વિવેક અને ઔચિત્યને બરાબર જાળવે. દરેક ગુણસ્થાનકનું ઔચિત્ય જુદું-જુદું હોય છે. જેટલી ઔચિત્યમાં ખામી આવે એટલી આચારમાં ખામી
૯૭
