________________
૧૦૩
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય ચારિત્રમોહનીયકર્મ ઉદયમાં હોય તો જ આ જીવોની કાયા પણ સંસારની પ્રવૃત્તિમાં હોય. બાકી એવા પ્રકારના કર્મનો ઉદય ન હોય તો આ જીવોની કાયા પણ ધર્મપ્રવૃત્તિમાં જ હોય. સંસારની પ્રવૃત્તિ પણ તેઓ શાસ્ત્રથી નિરપેક્ષ રહીને ન કરે. લાભાલાભના વિચારપૂર્વક જ તેઓ બધી પ્રવૃત્તિ કરે છે.
શ્રી મહાવીર સ્વામી ભગવાનને ચારિત્રમોહનીયકર્મ સોપક્રમ એટલે કે ધારે તો તૂટે એવું હતું. પરંતુ તેમણે જોયું કે પોતે જો માતા-પિતાની હાજરીમાં દીક્ષા લે તો અતિશય રાગના કારણે માતા-પિતા આર્તધ્યાનથી મરીને દુર્ગતિમાં જશે. તેમની આ દુર્ગતિને અટકાવવા માટે ભગવાને ગર્ભમાં અભિગ્રહ લીધો કે “માતા-પિતા જીવતે દીક્ષા નહિ લઉં માતા-પિતાના રાગથી કે તેમના શરીરની ચિંતાથી તેમણે આ અભિગ્રહ નથી લીધો. માતા-પિતાના આત્મહિતની ચિંતા જ તેમણે કરી છે અને તે ખાતર સંપૂર્ણ ઔચિત્ય જાળવ્યું છે.
- શ્રી નેમિનાથ ભગવાને કુમારાવસ્થામાં હરિ અને ગોપીઓના કહેવાથી જળક્રીડા કરી તેમાં પણ આવું ઔચિત્ય જ હતું. તેમાં ગોપીઓને અત્યારે સંતોષ આપીને તેમની સાથે આત્મીયતા ગાઢ કરીને ભવિષ્યમાં તે બધાનો ઉદ્ધાર કરવાની જ ભાવના હતી. એ જળક્રીડા તત્ત્વચિંતનપૂર્વક અંશમાત્ર પણ આસક્તિ વગર તેમણે કરી છે. - આ જીવો રાજા હોય, શેઠ શાહુકાર હોય, માતા-પિતા હોય કે પિતા-પુત્ર હોય, પોતે જે અવસ્થામાં હોય એ અવસ્થાની જવાબદારી બરાબર સમજીને નિર્લેપભાવે, તત્ત્વચિંતનપૂર્વક, સંપૂર્ણ પ્રશસ્ત કષાયથી અદા કરે. પાંચમી દષ્ટિમાં ચારિત્રમોહનીય નિકાચિતનો ઉદય થાય તો તે મનને પણ બગાડે છે. જ્યારે આ છઠ્ઠી દષ્ટિમાં કર્મનો ઉદય પણ મનને બગાડી શક્તો નથી. તે કર્મ બાંધતી વખતે ભલે અપ્રશસ્ત કષાયથી બાંધ્યું હોય પણ ઉદય વખતે તો પ્રશસ્ત કષાય જ હોય.
પાંચમી દૃષ્ટિમાં ગીતાર્થ હોય પણ ચોવીસે કલાક તત્ત્વચિંતન નથી હોતું. જ્યારે અહીંછી દૃષ્ટિમાં મહાગીતાર્થ હોય છે અને ચોવીસે કલાક શ્રુતના ભાવોનું ચિંતન હોય છે. તેમનું મન શ્રુતની ભાવનાઓમાં સતત રમણતાવાળું હોય છે. આથી જ તેમનું જ્ઞાન આક્ષેપકજ્ઞાન કહેવાય છે. આ જીવો નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંને નયને લક્ષ્યમાં લઈને પ્રવૃત્તિ કરનારા હોય છે. ભોગ ભોગવતી વખતે નિશ્ચયનય લગાડે છે. પરહિત કે જીવદયા કરવાની વાત આવે ત્યારે વ્યવહારનય લગાડે છે. આમ બંને નયને ધ્યાનમાં રાખીને તેઓ જીવતા હોય છે. તેથી ઇન્દ્રિયના ભોગો પણ તેમને સંસારના હેતુ બનતા
નથી
(ગા. ૧૬૫):- આ જીવોને ઇન્દ્રિયના ભોગો શાથી સંસારના હેતુ નથી બનતા તે
