________________
૧૨૦
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય
ઋજુસૂત્રાદિ નિશ્ચયનયવાળા નિમિત્ત કારણને માનતા નથી. તે સંયોગને નથી માનતા. સૌ સૌને સ્થાને સૌ છે જ. તેથી કાર્ય ઉત્પન્ન થાય તેની પહેલાંની ક્ષણમાં તેની જે અવસ્થા છે તેને જ તેનું કારણ માને છે. તે અવસ્થાને કુર્વદ્નપત્વ કહે છે. જેવું કુર્વદ્નપત્વ હોય એવું કાર્ય થશે જ.
પુદ્ગલની જેમ વિસભાગ સંતાન છે, તેમ આત્માની પણ વિસભાગ સંતાન છે. ક્ષણમાં ક્રોધી, તો ક્ષણમાં માની, તો ક્ષણમાં કામી બને છે. આ ક્રોધાત્મક, રાગાત્મક, શોકાત્મક વગેરે સતત વિસર્દેશ સંતાન ચાલુ જ હોય છે. બૌદ્ધો આત્માને જ્ઞાનસ્વરૂપ માને છે. આ જ્ઞાનની સંતતિ સંક્લિષ્ટ ચિત્તના (કષાયના) કારંણે અનાદિકાલથી વિસદેશ ચાલુ જ છે.
અહીં સાતમી દૃષ્ટિમાં કષાયોની નાબૂદી થાય છે, એટલે વિસભાગ સંતાનનો ક્ષય થાય છે અને સભાગ સંતતિ ચાલુ થાય છે. હવે એક સરખી નિર્મળ મનની ધારા રહે છે. તેમાં હવે ચંચળતા આવવાની નથી. આત્માનો સમતામય પરિણામ એકસરખો ચાલુ રહે છે. માટે બૌદ્ધો આ અસંગઅનુષ્ઠાનને વિસભાગ પરિક્ષય કહે છે.
શિવધર્મના અનુયાયીઓ આ દૃષ્ટિને શિવવર્ત્ય કહે છે. સમતા તે જ મોક્ષમાર્ગ છે. રાગ-દ્વેષ એ વિભાવનું કારણ છે. સ્વભાવમાં જવા માટે રાગ-દ્વેષના વિકલ્પોનો ત્યાગ કરવો જ પડશે. તે અહીં થાય છે. આમ તો રત્નત્રયી એ મોક્ષમાર્ગ છે. રત્નત્રયીનું ફળ સમતા છે. સમતા પ્રાપ્ત કરવા માટે જ રત્નત્રયીની આરાધના કરવાની છે. માટે તાત્ત્વિક રીતે સમતા એ જ મોક્ષમાર્ગ બને. આ દૃષ્ટિમાં સમતા પ્રાપ્ત થઇ છે માટે આ દૃષ્ટિને શિવવર્ત્ય કહેવામાં આવે છે.
મહાવૃત્તિકો (પરિવ્રાજકનો એક ભેદ) આ દૃષ્ટિને ધ્રુવમાર્ગ કહે છે. સમતા એ વીતરાગતામાં જવાનો સીધો અને સ્થિર રસ્તો છે. અહીં સમાપત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે કે વીતરાગતાની સમાન અવસ્થાનો આભાસ અહીં પહેલી જ વાર પ્રાપ્ત થાય છે. પરાકાષ્ઠાની સમતા કહો કે વીતરાગતાનો ભાસ કહો તે અહીં જ થાય છે. અહીં વીતરાગ સદેશ અવસ્થા છે. તેમાંથી વીતરાગતાની પ્રાપ્તિ નિશ્ચયથી થવાની છે. માટે તેને ધ્રુવમાર્ગ કહ્યો છે.
ગા. ૧૭૭:- આ સાતમી દૃષ્ટિમાં રહેલો મુનિ સત્પ્રવૃત્તિપદ (અસંગઅનુષ્ઠાન)ને શીઘ્ર સાધે છે. અસંગઅનુષ્ઠાનને સાધનારી આ જ દૃષ્ટિ છે. આ અસંગઅનુષ્ઠાન એ અપ્રમત્તદશા છે. નિરતિચાર ચારિત્રવાળાને પ્રશસ્ત કષાયો હજુ હોય છે, માટે તેને અપ્રમત્તદશા ન કહેવાય. પણ અસંગઅનુષ્ઠાનમાં અપ્રશસ્ત કે પ્રશસ્ત એક પણ કષાય નથી માટે તેને અપ્રમત્તદશા કહેવાય છે.
