________________
૧૨૫
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય તસ્થાનસ્થિતિકારી - તે જ સ્થાનમાં સ્થિતિ કરાવનાર થાય છે. આ આસંગદોષના કારણે ભગવાન મહાવીરસ્વામી સાડા બાર વર્ષ સુધી કેવળજ્ઞાન ન મેળવી શક્યા. પૂર્વ ક્રોડ વર્ષ સુધી મુનિઓ સાતમી દષ્ટિમાં સમભાવમાં રમ્યા કરે, પણ સમતાની રતિરૂપ આ આસંગદોષને જ છોડી ન શકે. તેથી શ્રેણિ ન માંડી શકે એવું બને.
જયારે અમુક પ્રકારનાં જ્ઞાનાવરણીય આદિ ઘાતકર્મ તૂટે અને પ્રતિભાન થાય ત્યારે એ જ્ઞાનથી મુનિ સમતાને સેવવા છતાં, તેમાંની રતિ કેવી રીતે છોડવી એ જાણે અને તદનુસાર રતિને છોડે; એટલે તુર્ત જ વીતરાગતા અને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. સૂક્ષ્મ એવી સમાધિનો આસંગ જતાં શ્રેણિનું યથાપ્રવૃત્તકરણ (૭મું ગુણસ્થાનક) પ્રાપ્ત થાય છે અને શ્રેણિ મંડાય છે.
સમાધિ:-સમાધિએ ઊંચા પ્રકારનું ધ્યાન છે. સવિકલ્પસમાધિએ ધ્યાન કહેવાય છે. તે સાતમી દૃષ્ટિમાં હોય છે. નિર્વિકલ્પસમાધિને જ સમાધિ કહેવાય છે. કેટલાક સમાધિને ધ્યાનનો પ્રકાર કહે છે, તો કેટલાક સમાધિને ધ્યાનનું ફળ કહે છે. આમાં ઉપયોગની ધારા બહુ જ તીવ્ર હોય છે. એક સરખો નિશ્ચિત ઉપયોગ હોય છે. તેથી સેકંડના કાંટાની જેમ તેમને સમયની ખબર પડે છે. ટીકામાં શ્રી પાતંજલિઋષિનાં સૂત્રો આપીને ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિનું સ્વરૂપ વર્ણવ્યું છે. “ચિત્તનો દેશબંધુ' એટલે એક વિષયમાં ચિત્તને રોકી રાખવું તેને ધારણા કહેવાય છે. તેમાં જ્યારે જ્ઞાનની ઉપયોગની એકતાનતા, એકાગ્રપણું આવે છે ત્યારે તેને ધ્યાન કહેવાય છે. (પ્રત્યય-જ્ઞાન). ધ્યેયમાત્રનો જજેમાં નિર્માસ થાય એવી સ્વરૂપશૂન્ય અવસ્થાને સમાધિ કહેવામાં આવે છે. અહીં સ્વરૂપશૂન્ય થવું એટલે ધ્યાતા એવા પોતાને ભૂલી જવું એટલે કે ધ્યાતાને ધ્યેયનું એકરૂપ બની જવું તે. અહીં સમાપત્તિ નથી પણ આપત્તિ છે.
આ સમાધિમાં સ્વરૂપશૂન્યતા નથી પણ સ્વરૂપશૂન્ય જેવી અવસ્થા છે.
સાત્મીકૃત પ્રવૃત્તિ-સાતમી દષ્ટિમાં તત્ત્વમતિપત્તિ નામનો ગુણ હતો. તેમાંથી અહીં પ્રવૃત્તિ નામનો ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે. સાત્મીકૃત પ્રવૃત્તિ એટલે સદ્ભૂત પ્રવૃત્તિ. ચંદનગંધની જેમ સહજ પ્રવૃત્તિ છે. ચંદનની જેમ સહજ રીતે જ ગંધની પ્રવૃત્તિ થાય છે. લક્ષ્યવેધી પ્રવૃત્તિ નથી પણ લક્ષ્યશૂન્ય પ્રવૃત્તિ છે. આમ થવાનું કારણ સંપૂર્ણ સચૈિત્ત છે. સાતમી દૃષ્ટિમાં સમતાના આસંગરૂપ સૂક્ષ્મ અસત્ ચિત્ત હતું, તેનો નાશ થઈને અહીં વીતરાગતાનો પ્રારંભ થાય છે. ( ગા. ૧૭૯ :- સાતમી દષ્ટિમાં સૂક્ષ્મ અતિચાર આચારમાં નથી હોતા પણ Y-૯
