________________
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય
૧૦૪ દૃષ્ટાંત આપીને સમજાવે છે. પાંડવોએ પોતાની રાજસભામાં નીચે જમીનના તળ ઉપર એવાં મણિ અને રત્નોની રચના કરી હતી કે પાણી ન હોવા છતાં જોનારને ત્યાં પાણીનો ભ્રમ પેદા થાય. એવા ઠેકાણે પણ જે માણસને ખબર પડી ગઈ હોય કે આ તો માત્ર પાણીનો આભાસ છે, અહીં પાણી નથી પણ જમીન જ છે, તે માણસ તો જરાપણ મુંઝાયા વિના સડસડાટ ત્યાંથી ચાલ્યો જાય છે. ભ્રમ નીકળી ગયો હોવાથી એ કૃત્રિમ પાણીનો દેખાવ (માયાસ્મસ) તેને ગતિમાં વ્યાઘાત કરી શકતો નથી. '
| (ગા. ૧૬૬):- એવી જ રીતે આ દૃષ્ટિવાળા જીવો ભોગોને માયાભમ્ સમાન જાણે છે. દેખાવમાં તે ભલે સુખનો આભાસ ઊભો કરતા હોય પણ સ્વરૂપથી તે દુઃખરૂપ જ છે; એમ નિશ્ચિત રીતે તેઓ જાણે છે. એટલે કર્મના ઉદયથી આવી પડેલા ભોગોને ભોગવવા છતાં તે તેનાથી નિર્લેપ રહે છે; અનાસક્ત ભાવે ભોગોને ભોગવે છે. તેથી સડસડાટ પરમપદ-મુક્તિપદ તરફ પ્રયાણ કરે છે. મિથ્યાત્વે ઊભો કરેલો ભોગનો સુખાકારીનો ભ્રમ નીકળી ગયો હોવાથી, એ ભોગ તેમને મુંઝવી શકતા નથી અને પરમપદ તરફના પ્રમાણમાં વ્યાઘાત કરી શકતા નથી.
આ દૃષ્ટિમાં ગુણસ્થાનક પ્રત્યયિક અશુભ બંધને છોડીને બીજો એક પણે અશુભ પ્રકૃતિનો બંધ હોતો નથી. જ્યારે સ્થિરાદષ્ટિમાં અપ્રશસ્ત કષાયો પડેલા હોવાથી ગુણસ્થાનક પ્રત્યયિક અશુભબંધ સિવાયનો બીજો પણ અશુભ બંધ થાય છે.
આદષ્ટિમાં કાલ્પનિક કે વાસ્તવિક ભ્રમ ન હોય, માત્ર મોહજન્યભ્રમ છે; એટલે કે અવિરતિજન્ય ભ્રમ છે. કેમ કે પ્રશસ્ત કષાયો એ મોહરૂપ છે. તેથી સમતાનું સુખ અહીં નથી. શુભભાવ પણ તત્ત્વદષ્ટિમાં ભ્રમ કરાવે છે. કોઇના દુઃખને જોઇને પ્રશસ્ત દયાના પરિણામ આ દષ્ટિમાં થાય છે. માટે સંપૂર્ણ નિશ્ચયનું ભેદજ્ઞાન અહીં નથી. તેના કારણે વાસ્તવિક તત્ત્વચિંતન અહીં ન કહેવાય પણ એટલો પ્રશસ્ત કષાયોને કારણે તત્ત્વદૃષ્ટિમાં ભ્રમ હોય છે.
પ્રથમની ચાર દૃષ્ટિમાં કાલ્પનિક ભ્રમ હોય છે. મિથ્યાત્વના કારણે વિષયોમાં તેમને સુખાકારીતાની કલ્પના થાય છે. તેથી હેયોપાદેયના વિષયનાં તેમને કાલ્પનિક ભ્રમ હોય છે. જો કે પહેલી દષ્ટિ કરતાં બીજી દષ્ટિમાં તે ભ્રમ ઓછો હોય છે. એમ ઓછો-ઓછો થતાં ચોથીમાં તો એકદમ સૂક્ષ્મ કાલ્પનિક ભ્રમ જ હોય છે.
પાંચમી દષ્ટિમાં મિથ્યાત્વજન્ય આવો કાલ્પનિક ભ્રમ નથી હોતો પણ અપ્રશસ્ત કષાયજન્ય વાસ્તવિક ભ્રમ હોય છે. દા.ત. કમળો થયો હોય એને બધું પીળું દેખાય. ડાહ્યો માણસ સમજે છે કે વસ્તુ તો ધોળી જ છે, પણ મને રોગ થયો છે માટે પીળી લાગે છે. આમ વિષયોમાં સુખાકારીતા નથી એમ પાંચમી દષ્ટિવાળો સમજે છે. એટલે પેલો
