________________
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય
૧૦૬ પાળે છે એટલે તે આ દૃષ્ટિમાં હોય છે. ચૌદપૂર્વના જ્ઞાનની હાજરીમાં કદી જીવનું પતન થતું નથી. શ્રુત ભૂલ્યા પછી પતન થાય છે. તેમાંથી જેઓ પડે છે તેમને એવું બને છે કે સંઘના નાયકની જવાબદારીના કારણે પૂર્વગત શ્રતનું તેઓ પરાવર્તન કરી શક્યા નથી. તેથી ભૂલતાં-ભૂલતાં ૧૦પૂર્વનું જ્ઞાન રહે. તેમાં પણ ત્રણ ગારવમાં આસક્તિના પ્રમાદથી ભૂલતાં-ભૂલતાં છેલ્લે બધું જ પૂર્વનું જ્ઞાન ચાલ્યું જાય છે. આ રીતે શ્રુતજ્ઞાન ગયા પછી તો ગુણસ્થાનકથી પણ પતન થવાનો સંભવ રહે છે. '
હવે ગા. ૧૬૧ના અંતે પાતંજલઋષિના ત્રણ શ્લોક આપ્યા છે. તેમાંનો બીજો શ્લોક આ દૃષ્ટિને લગતો છે. તેનું વર્ણન કરીએ છીએ.
આ દૃષ્ટિવાળાનું ચિત્ત મૈત્રી આદિ ભાવોથી યુક્ત હોય છે. વિષયમાં તેમનું ચિત્ત હોતું નથી. તેઓ પ્રભાવશાળી અને ધીર હોય છે. તત્ત્વોની અસરથી તે પર હોય છે. અભીષ્ટ લાભને પ્રાપ્ત કરનારા હોય છે. અત્યંત લોકપ્રિય હોય છે. યોગની મધ્યમ ભૂમિકાના ગુણરૂપી આ ચિહ્નો કાન્તાદૃષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થાય છે. આ લક્ષણોનો ક્રમશઃ વિચાર કરીએ.
આ દષ્ટિવાળાનું ચિત્ત મૈત્રી આદિ ભાવોથી યુક્ત હોય છે. જેટલા પણ શુભભાવો, પ્રશસ્ત કષાયો છે તેનો મૈત્રી આદિ ભાવમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. જેમ મોહનીયની ૨૮ પ્રકૃતિના બધા જ અશુભ ભાવોનો ક્રોધાદિ ચાર કષાયમાં સમાવેશ થઈ જાય છે, તેમ તાત્ત્વિક ધર્મનું મૂળ મૈત્રી આદિ ચાર ભાવના છે. તાત્વિક ધર્મનો પ્રારંભ પ્રથમ ગુણસ્થાનકમાં અપુનબંધક અવસ્થાથી થાય છે. ત્યારથી આ મૈત્રી આદિ ભાવોની પણ શરુઆત થાય છે. તેનો સંપૂર્ણ વિકાસ આ છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થાય છે. વચ્ચેની ભૂમિકાઓમાં મૈત્રીની સાથોસાથ અમૈત્રીનો ભાવ પણ હોય છે. જ્યારે છઠ્ઠી દષ્ટિમાં એકલી મૈત્રી જ હોય છે, અમૈત્રીનું નામનિશાન નથી હોતું. અપ્રશસ્ત કષાયો એ અમૈત્રીના પ્રયોજક છે. જેટલે અંશે અપ્રશસ્ત કષાય નષ્ટ થાય છે, એટલે અંશે અમૈત્રીભાવ નષ્ટ થઈને મૈત્રીભાવવિકસે છે. આ દૃષ્ટિમાં અપ્રશસ્ત કષાય લેશપણ નથી, માટે મૈત્રીભાવ સંપૂર્ણ વિકાસ પામેલો છે.
જેમ રાગ એ બધા કષાયનું મૂળ છે, તેમ મૈત્રીભાવ એ પ્રમોદાદિ બધી ભાવનાઓનું મૂળ ઉદ્દગમસ્થાન છે. જગતના સર્વ જીવો પ્રત્યે મૈત્રીભાવ કરવાનો છે. તેમાંથી ગુણિયલ તેમજ સુખી જીવોને જોઈને પ્રમોદભાવ કરવાનો છે, નિર્ગુણી અને દુ:ખી જીવોને જોઈને કરુણાભાવ લાવવાનો છે. કરુણા પણ યોગ્ય જીવોની જ કરવાની છે. અયોગ્ય જીવો તો કરુણાને લાયક નથી. તેમની માત્ર ઉપેક્ષા કરવાની છે. આમ દરેક ભાવનાના મૂળમાં મૈત્રી રહેલી છે. મૈત્રી પોતે પ્રશસ્ત કપાયરૂપ છે. એટલે જયાં સુધી મૈત્રી છે ત્યાં સુધી
