________________
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય
૧૧૨ મંદ સંક્લેશવાળા અભવ્ય કરતાં અલ્પ સ્થિતિબંધ કરે છે. આનું કારણ તાત્ત્વિક વૈરાગ્ય જ છે. - છઠ્ઠી દષ્ટિવાળા જીવોનો મુખ્યતમ ગુણ ઔચિત્યનો છે. ઔચિત્ય એ જ ભગવાનની આજ્ઞા છે અને તે જયોગ છે. આ જીવોનું જીવન ઔચિત્યમય જ હોય છે. આ ઔચિત્યભિન્ન-ભિન્ન કક્ષાના જીવો માટે ભિન્ન-ભિન્ન હોય છે. દા.ત. મેતારજમુનિ એ નિરપેક્ષ મુનિ હતા. એટલે સોનીએ ઉપસર્ગ કર્યો ત્યારે પ્રાણ જવા છતાં મૌન રહ્યા. હવે તેમની નીચેની કક્ષાવાળા નિરતિચાર ચારિત્રવાળા કોઈ મુનિ હોય તો તેમને માટે મૌન રહેવું એ ઉચિત નથી. તેમના માટે સ્વરક્ષા એ ઉચિત છે. કારણકે પોતે જીવશે તો સ્વ-પર ઘણા જીવોનું કલ્યાણ કરી શકશે. એના બદલે મરશે તો પરભવમાં અવિરતિ જ મળવાની છે. આથી સંપૂર્ણ પ્રશસ્ત કષાયથી તે સ્વરક્ષા કરે. તેમાં સામા જીવની હિંસા ન થાય તે માટે યતના કરે; પણ કદાચ સામા જીવની હિંસા રોકી શકાય તેમ ન હોય તો પણ સ્વરક્ષા તો કરે જ. તે એ જીવ માટે પ્રાણત્યાગ ન કરે. આ કંક્ષામાં તત્ત્વચિંતન છે. દ્વન્દ્રથી તે પર છે. એટલે તેમને દુઃખમાં પણ મનની સમાધિ ટકે જ છે. એટલે મનની સમાધિના હેતુથી તેમને સ્વરક્ષા કરવાની નથી; પણ વિશેષ લાભ-આરાધનાના હેતુથી
સ્વરક્ષા કરવાની છે. - તેનાથી ઊતરતી કક્ષાના સાધુ હોય તો તેમને તો પોતાના મનની સમાધિ ટકતી ન હોય એટલા માટે સ્વરક્ષા કરવી પડે. કારણકે અપ્રશસ્ત કષાય બેઠેલા હોવાથી તેમને દુઃખમાં અસમાધિ થઈ જતી હોય. અસમાધિથી મૃત્યુ થાય તો રખડવું પડે. માટે અસમાધિથી બચવાના લક્ષ્યથી તેઓ સ્વરક્ષા કરે. અહીં સમાધિનો અર્થ તત્ત્વની સમજણવાળા મનની સમાધિ એવો કરવો. ભૌતિક સુખની પ્રાપ્તિમાં મનને આનંદ અને સ્વસ્થતાનો આભાસ થાય છે; તેને સામાન્ય લોકો સમાધિ કહે છે. એવો સમાધિનો અર્થ અહીં કરવાનો નથી. કારણકે એવી સમાધિ મેળવવા માટે શાસ્ત્રમાં સ્વરક્ષણની વાત નથી.
આમ છઠ્ઠી દષ્ટિવાળા ગૃહસ્થ જીવોની સાંસારિક પ્રવૃત્તિ પણ ભગવાનની આજ્ઞા મુજબની સંપૂર્ણ ઔચિત્યપૂર્ણ જ હોય છે. તેમની અર્થપ્રવૃત્તિ અને કામપ્રવૃત્તિ એ સંપૂર્ણ અર્થપુરુષાર્થ અને કામપુરુષાર્થરૂપ હોય છે, કારણકે પ્રશસ્ત કષાયપૂર્વકના છે. જયારે પાંચમી દષ્ટિમાં અપ્રશસ્ત કષાયો હોવાના કારણે એ પુરુષાર્થો ખામીવાળા હોય છે.
છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં રહેલા ચોથા, પાંચમા કે છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકવાળા દરેક જીવોને પોતપોતાના આચારનું અનુક્રમે દર્શનાચાર, અણુવ્રત અને મહાવ્રતનું નિરતિચાર પાલન હોય છે.
