________________
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય
૧૧૭
આ દૃષ્ટિમાં જ થાય છે..નિશ્ચયનયનું સમ્યક્ત્વ અહીં જ હોય છે. કારણકે જેવું જ્ઞાન તેવી જ રુચિ અને તેવી જ પરિણતિ. એમ રત્નત્રયીની અહીં એકતા થાય છે. મન, વચન અને કાયા એ ત્રણનો અહીં સંપૂર્ણ અવિસંવાદ હોય છે. અહીં પુદ્ગલમાં, પરભાવમાં તેમનું કર્તૃત્વ હોતું નથી. માત્ર જ્ઞાતાદ્રષ્ટાભાવ જ હોય છે. જડ અને ચેતનનું ભેદજ્ઞાન તેમને પરિણતિરૂપે હોય છે. સ્થિરાઇષ્ટિમાં એ ભેદજ્ઞાન માત્ર રુચિરૂપે હતું.
ધ્યાન :- છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં ધારણા હતી. આ દૃષ્ટિમાં ધ્યાન નામનું યોગાંગ હોય. ધર્મધ્યાન કે શુક્લધ્યાન હોય છે. પણ ગોચરી આદિ પ્રવૃત્તિમાં ધર્મધ્યાનની ભાવના હોય છે. સૂક્ષ્મ ઉપયોગપૂર્વકનું ચિંતન, સ્થિર અધ્યવસાન તે ધ્યાન કહેવાય છે. ધ્યાનમાં મન, વચન, કાયાની બધી જ શક્તિઓ ઉપયુક્ત હોય છે. ધ્યાનમાં કેટલાક મનની શૂન્ય અવસ્થા માને છે તે ખોટું છે; કારણકે અહીં શક્તિઓ સુષુપ્ત નથી હોતી કે મનની શૂન્ય અવસ્થા નથી હોતી, પરંતુ ધ્યાનમાં ઉપયોગ સૂક્ષ્મ બનતો હોવાથી યોગોનું વીર્ય વિશેષ ફોરવવું પડે છે. એક જ વિષયનો સૂક્ષ્મબોધ ધ્યાનમાં હોય છે. સૂક્ષ્મ એવા મતિજ્ઞાનના પર્યાયોનું તેમાં ભાન હોય છે.
ધ્યાનથી મનને થાક નથી લાગતો પણ વિશેષ સ્ફૂર્તિ જાગે છે. ધ્યાની ભગવંતોનો આહાર અલ્પ હોય છે, નિદ્રા પણ અલ્પ હોય છે. તેનું કારણ એ છે કે થાક લાગે તેને નિદ્રાની જરૂર પડે છે. કષાયોના આવેગ હોય તેને માનસિક થાક લાગે છે. પ્રશસ્ત કષાયો પણ મનને થકવી દે છે. આ દૃષ્ટિવાળા જીવો તો નિર્વિકલ્પ દશામાં, સમતામાં જ રમે છે. કષાયનું નામનિશાન નથી. તેથી માનસિક થાકના અભાવે તેમને નિદ્રા અલ્પ હોય છે.
સાતમી દૃષ્ટિનું લક્ષણ વર્ણવ્યા પછી હવે ગ્રંથકાર મહર્ષિ આ દૃષ્ટિનું વિશિષ્ટ સુખ આદિ વર્ણવે છે.
ગા. ૧૭૧ :- આ દૃષ્ટિમાં જ મુનિઓને ધ્યાનજન્ય સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં પ્રશસ્ત કષાયજન્ય માનસિક સુખ હોય છે, પણ એ સુખ ધ્યાનના સુખ કરતાં ઘણી નીચી કોટિનું છે. આ દૃષ્ટિમાં ધ્યાનનું સુખ છે. તેમાં ઇન્દ્રિયોના શબ્દાદિ વિષયોની બિલકુલ અસર જ નથી હોતી. છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં તે વિષયોની શુભ અસર અને પાંચમીમાં તેની શુભાશુભ અસર હોય છે. આ દૃષ્ટિમાં તે જીવોને મન ઉપર સંપૂર્ણ પ્રભુત્વ હોય છે. ખરો મનોવિજય અહીં જ છે. બાહ્ય સુખ કે દુઃખની તેમને કોઇ જ અસર નથી હોતી. ગમે એવી દુઃખની ઝડીઓ વચ્ચે પણ તેમનું આંતરિક સુખ ઇન્દ્ર કે ચક્રવર્તીના સુખ કરતાં અનેકગણું વધારે હોય છે.
