________________
૧૦૧
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય પ્રતિકૂળ વિષયો કે સંયોગમાં તેમને અરતિ, શોક કે દુર્ગછા નથી થતાં.
આ જીવોના મન ઉપર સારા-ખોટા વિષયોની અસર કેમ નથી થતી? તેનું કારણ જણાવતાં કહે છે કે તેમનામાં મીમાંસા નામનો ગુણ છે, માટે તેઓ અનાસક્તભાવ કેળવી શકે છે.
હિતોદયવાળી મીમાંસા - મીમાંસા એટલે તત્ત્વવિચારણા. આ દૃષ્ટિવાળા જીવો ચોવીસે કલાક નિશ્ચયનયનું તત્ત્વચિંતન કરનારા હોય છે. તેથી તેમને તત પ્રતિભાસ થતો નથી. ‘તદ્ એટલે વિષયોમાં “તદ્ એટલે હર્ષનો પ્રતિભાસ. અર્થાત વિષયો સુખ કે દુઃખ આપનાર છે એવું માનવું તે તદ્ ત પ્રતિભાસ છે. આ જીવો સમજે છે કે વિષયોમાં સુખ કે દુઃખ આપવાની શક્તિ નથી, પણ તેમાં જે રાગ-દ્વેષ કરાય છે તેના કારણે જીવને સુખ-દુઃખનો અનુભવ થાય છે. જે વિષયોમાં જીવને આજે સુખાકારીનો ભાસ થતો હોય તે જ વિષયોં કાલે દુઃખાકારીરૂપ ભાસે છે. માટે એમાં સુખ-દુઃખની લાગણી એ માનસિક ભ્રમ-કલ્પના છે, વાસ્તવિક નથી. આમ નિશ્ચયનો વિસ્તૃત બોધ હોવાથી આ જીવોને તદ્ સ્તપ્રતિભાસ થતો નથી. નિશ્ચયનો બોધ છે તેમતેઓ નિશ્ચયનું સેવન પણ કરે છે. એટલે તેમનું જીવન નિશ્ચયપ્રધાન હોય છે.
આ દૃષ્ટિવાળા જીવોને સર્વકાળ મીમાંસા હોય છે. ઉપયોગરૂપે ચોવીસે કલાક સદ્વિચાર હોય છે. પાંચમી દૃષ્ટિમાં પરિણતિરૂપે અશુભ કષાય પડેલા છે. એટલે યોગ્યતારૂપે ચોવીસે કલાક અશુભ કષાય રહેલા જ છે. જ્યારે છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં યોગ્યતારૂપે પણ અપ્રશસ્ત કષાયો રહેલા નથી. તો પછી તે ઉપયોગમાં તો ક્યાંથી આવે? જેમ ડહોળાયેલું પાણી હોય, તેનો કચરો નીચે બેસી ગયો હોય પણ તેને હલાવવામાં આવે એટલે કચરો ઉપર આવે છે; પણ જે પાણીમાં મૂળથી કચરો છે જ નહિ તેને ગમે એટલું હલાવીએ તો પણ કચરો ઉપર આવશે જ નહિ. તેમ આ જીવોનો મૂળથી જ અધ્યવસાય સંપૂર્ણ શુદ્ધ કંઈ ગયો છે.
આ જીવો જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યવાળા છે. એટલે તેમની મીમાંસા હિતોદયવાળી છે. સતત તત્ત્વચિંતનને કારણે શુભ-અશુભ નિમિત્તોની તેમને અસર થતી જ નથી. શરીરને ભલે અસર થાય પણ તેમનું મન એમાં ભળતું નથી. બધે ઠેકાણે બધા નિમિત્તોને તે શુભ બનાવી શકે છે. તેથી ખરો હિતોદય અહીં થયો છે. કારણકે જ્ઞાનનું જે ફળ પ્રાપ્ત કરવાનું છે તે તેમને અહીં સંપૂર્ણપણે પ્રાપ્ત થઈ ગયું છે. જ્ઞાનનું સમ્યગૂ ફળ જ આત્માનો હિતોદય થવો તે જ છે.
