Yogdrushti Samucchay

Author(s): Yughbhushanvijay
Publisher: Gitarth Ganga

Page 57

યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય આવતો હતો. તેની ઉપર બેઠેલા મહાવતે લોકોને હાથીથી બચાવવા માટે બૂમો પાડી કે
આઘા ખસી જાઓ, નહિતર હાથી મારી નાંખશે.” લોકો બધા દૂર ખસી ગયા, પણ પેલો વિદ્યાર્થી વિચાર કરતો ઊભો રહ્યો કે આ હાથી પ્રાપ્ત(પોતાને અડેલા) માણસને મારે છે કે અપ્રાપ્ત (નહિ અડેલા)ને મારે છે? જો પ્રાપ્તને મારતો હોય તો આ મહાવત તેને અડીને જ ઉપર બેઠેલો છે તો તેને કેમ નથી મારતો? અને જો અપ્રાપને મારે છે તો દૂર રહેલા બધા લોકોને મારે. માટે ‘હાથી મારે છે” એમ કહેવું ખોટું છે. આમ તે વિચાર કરતો હતો ત્યાં તો હાથી એકદમ નજીક આવી ગયો અને તેને પકડ્યો. માંડ-માંડ મહાવતે તેને છોડાવ્યો અને બચાવ્યો.
આમ અનુભવસિદ્ધ વાતમાં ખોટા કુતર્ક કરવાથી ઘણું અહિત થાય છે. કુતર્કથી સત્ય ખોવાઈ જાય છે. માટે કુતર્કો કરવા નહિ.
અહીંયાં કુતર્ક કરવાનો નિષેધ કર્યો છે, સુતર્ક કરવાનો નિષેધ નથી. “બધી વાતોને શ્રદ્ધાથી જ માની લેવી, એમાં તર્ક કે યુક્તિ લગાડવાં જ નહિ” આમ માનવું એ મહા ભૂલભરેલું છે. યુક્તિગમ્ય વાતોને યુક્તિથી જ સમજવી જોઇએ અને ગુરુએ પણ યુક્તિપૂર્વક તે સમજાવવી જોઇએ. તેના બદલે ઉપદેશક જો એમ કહે કે “ભગવાને શાસ્ત્રમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે તે શ્રદ્ધાથી સ્વીકારી લેવું જોઈએ, તેમાં દલીલો કરાય જ નહિ; સર્વજ્ઞના વચનમાં શું તમને શ્રદ્ધા નથી?” આમ કહીને જે ઉપદેશક બુદ્ધિનાં અને તર્કનાં બારણાં બંધ કરી દે છે, તે ઉપદેશક મહાપાપ બાંધે છે. તે શ્રોતાઓનો શત્રુ છે. શાસ્ત્રોને સમજવા માટે બધી દલીલો કરાય. શ્રદ્ધાથી માની લીધેલી વાતો કરતાં બુદ્ધિથી સમજેલી વાતો વધારે દઢ બને છે. માટે સુતર્ક તો કરવા જ જોઈએ. પૂર્વના મહાપુરુષોએ શાસ્ત્રોની વાતોને સિદ્ધ કરવા માટે સુતર્કોના ગ્રંથોના ગ્રંથો લખ્યા છે. કારણકે સુતર્કથી સત્ય તત્ત્વ સમજાય છે, જ્ઞાનની વૃદ્ધિ થાય છે, શ્રદ્ધા દઢ થાય છે.
કોઈ પણ તર્ક એ સુતર્ક છે કે કુતર્ક છે, તે ઓળખવો શી રીતે? તે માટે સમાધાન આપતાં કહે છે કે, જેમાં ઊંડાણમાં ઊતરીને જ્યારે આગળ પ્રશ્નો પૂછતા જઈએ ત્યારે તેમાં દલીલ કે યુક્તિ ન મળવાથી છેવટે થાકીને એમ કહેવું પડે કે “ભાઈ વસ્તુનો આવો સ્વભાવ જ છે” તો તે કુતર્ક છે એમ સમજવું. વાદી એમ કહે, કે આત્મા નિત્ય છે કારણકે તેનો એવો સ્વભાવ છે, તો પ્રતિવાદી એમ કહેશે કે આત્મા અનિત્ય છે, કારણકે તેનો એવો સ્વભાવ છે. આ વાદી પ્રતિવાદીએ કલ્પેલા બંને સ્વભાવમાંથી ક્યો સ્વભાવ સાચો છે એ છઘી શી રીતે જાણી શકે? માટે તેમાં સોગંદ ખાધા સિવાય જ્ઞાનનો બીજો કોઈ ઉપાય રહેતો જ નથી. કોઈ એમ કહે છે કે “હું સોગંદ ખાઇને કહું છું કે આ વાત આમ જ છે” તેના જેવી આ સ્વભાવવાદીની વાત છે. કારણકે જગતમાં પરસ્પર વિરુદ્ધ