________________
૭૫
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય સીધેસીધી પણ જૈનધર્મની ઊંચી વાતો કરી શકાય. જીવોની યોગ્યતા ભિન્ન ભિન્ન હોવાના કારણે તેમને ધર્મ પમાડવાના માર્ગ પણ ભિન્ન છે. શુદ્ધ બોધના કારણે સમકિતી જીવ સામા જીવોની યોગ્યતા બરાબર સમજીને તદનુસાર તેમની ઉપર ઉપકાર કરી શકે છે.
સ્થિરાદષ્ટિના બોધનું છેલ્લું વિશેષણ છે કે તે પ્રણિધાન યોનિ વાળો હોય છે. નિશ્ચયનયનું પ્રણિધાન અહીં સ્થિરાદષ્ટિમાં આવે છે. વ્યવહારનયનું ત્રીજી બલાદષ્ટિમાં આવે છે.
પ્રણિધાનનું મુખ્ય લક્ષણ છે “કર્તવ્યતા ઉપયોગ”. અર્થાત મોક્ષ અને સંવર જ ઉપાદેય છે; વિષય અને કષાય, પુદ્ગલમાં રમણતારૂપ વિભાવદશા, એ હેય જ છે. આત્મિકગુણો જ પ્રાપ્તવ્ય છે. તેમાં જ રમણતા યોગ્ય છે. આવા દઢ નિશ્ચયને પ્રણિધાન કહેવામાં આવે છે. એવું પ્રણિધાન અહીં સ્થિરાદષ્ટિમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે. તે પહેલાં પ્રાપ્ત થતું નથી. સ્થિરાદષ્ટિવાળા જીવો હેય-ઉપાદેયની બાબતમાં એકદમ જ સુનિશ્ચિત હોય છે. કદીપણ તેમાં તે ભ્રમિત થતા નથી કે ભૂલથાપ ખાતા નથી. તે કર્મના ઉદયથી વિષય-કષાયમાં પ્રવૃત્તિ કરે પણ તેને હેયમાનીને જ કરે, જયારે પૂર્વની ચાર દષ્ટિવાળામાં અવિવેક હોવાથી હેય-ઉપાદેયની બાબતમાં તે ભ્રમિત થાય છે અને હેયને ઉપાદેય માનવાની ભૂલ કરી બેસે છે.
લક્ષણ :- આ દૃષ્ટિમાં અપ્રતિપાતી એવો નિત્ય બોધ હોય છે. ભ્રાન્તિદોષનું વર્જન છે. સૂક્ષ્મબોધ નામના ગુણની પ્રાપ્તિ છે. પ્રત્યાહાર નામનું યોગનું પાંચમું અંગ પ્રાપ્ત થાય છે. . . આ સ્થિરાદષ્ટિના લક્ષણનો હવે ક્રમશઃ વિચાર કરીએ. આ દૃષ્ટિમાં બોધ એટલે તત્ત્વદર્શન નિત્ય કહ્યું છે. પ્રથમની ચાર દૃષ્ટિમાં તત્ત્વદર્શન અનિત્ય હતું. કારણકે તેમાં વિવેક અને અવિવેક મિશ્રિત હોવાથી તત્ત્વદર્શનમાં વધારો-ઘટાડો થયા કરતો હતો. પરંતુ સ્થિરાદષ્ટિમાં વિવેક સંપૂર્ણ છે, અવિવેકનો લેશ નથી, એટલે તત્ત્વદર્શન એકસરખું જ રહે છે. તેમાં વધારો-ઘટાડો થતો નથી. સમ્યક્ત ક્ષાયિક હોય કે પશમિક કે લાયોપથમિક હોય તે દરેકમાં વિવેક એકસરખો જ હોય છે. ક્ષાયિકમાં વિવેક વધુ હોય અને ક્ષાયોપથમિકમાં ઓછો હોય એવું નથી. ભેદ એટલો જ છે કે ક્ષાયોપથમિક સમ્યક્નમાં દર્શનમોહનીયના ઉદયથી અતિચાર લાગવાનો સંભવ છે. જ્યારે ક્ષાયિક સમ્યક્નમાં દર્શનસપ્તકનો ક્ષય થઈ ગયો હોવાથી અને ઔપશમિક સમ્યક્તમાં તો દર્શનસકનો ઉપશમનો કાળ જ માત્ર અંતર્મુહૂર્તનો હોવાથી અતિચાર લાગવાનો સંભવ નથી. ક્ષાયિક અને ઔપથમિકસમ્યક્તમાં તેમજ નિરતિચાર લાયોપથમિકસમ્યત્વમાં
