Yogdrushti Samucchay

Author(s): Yughbhushanvijay
Publisher: Gitarth Ganga

Page 93

યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય
૮૮ એ જ રીતે પાપના ઉદયરૂપ ઉત્કટ દુઃખને વેચવા માટે સાથે પુણ્યપ્રકૃતિઓના ઉદયની જરૂર પડે છે. પાપના ઉદયનું કાર્ય જીવને દુઃખ આપવાનું છે. તે દુઃખોને અનુભવવા માટે બુદ્ધિ, લાગણી, સંવેદન શક્તિ તીવ્ર જોઇએ છે. એ બધું પુણ્યના ઉદયથી મળે છે. નિગોદનું દુઃખ નરકના દુઃખ કરતાં ઘણું વધારે છે એમ કહેવાય છે; પરંતુ એ જીવોને સંવેદન શક્તિ (એકેંદ્રિય હોવાના કારણે) ઘણી જ અલ્પ હોય છે. આ કારણે તેમને માત્ર અવ્યક્તદુઃખ જ હોયછે, વ્યક્તદુઃખ હોતું નથી. નારકીને તો પાંચ ઇન્દ્રિયો, મન, અવધિ કે વિર્ભાગજ્ઞાન, જાતિસ્મરણજ્ઞાન, આ બધી શક્તિઓ હોવાના કારણે તેને દુઃખનું ભાન વ્યક્તિ હોય છે. તે ઘણી રિબામણ ભોગવે છે. આ અપેક્ષાંનિગોદ કરતાં નારકીનું દુઃખ વધી જાય છે.
આમ પાપને બાંધવા કે ભોગવવા માટે જે શક્તિઓની જરૂર છે તે પુણ્યના ઉદયથી મળતી હોવાથી એવા પ્રકારનો પુણ્યનો ઉદય ત્યારે આવશ્યક હોય છે.'
સંસારનું સુખ કર્મના ઉદયજન્ય છે. કર્મનો ઉદય પાપ-પુણ્યરૂપે હંમેશાં મિશ્રિત હોય છે. એટલે સંસારનું સુખ હંમેશાં દુઃખથી મિશ્રિત હોય છે. સુખ ઘણું હોય ત્યારે તેની સાથે અલ્પ પ્રમાણમાં રહેલું દુઃખ નજરમાં નથી આવતું અને દુઃખ ઘણું હોય ત્યારે તેની સાથે અલ્પ પ્રમાણમાં રહેલું સુખ નજરમાં નથી આવતું. જબ્બર પુણ્યશાળી વ્યક્તિને પણ અતિ અલ્પ અંશમાં પાપનો ઉદય સાથે ચાલુ જ હોય છે. ભાવતીર્થકરને એકલો પુણ્યનો ઉદય નથી હોતો. તેમને ભૂખ-તૃષા આદિ લાગે છે, તે અશાતાનો ઉદય જ છે ને? વળી કેટલાક તીર્થકરોને શ્યામવર્ણ હોય છે, તે પણ અશુભપ્રકૃતિનો જ ઉદય હોય છે; પરંતુ તેઓશ્રીને ઊંચા પ્રકારની બીજી અનેક પુણ્યપ્રકૃતિઓનો ઉદય હોય છે, તેથી આ અશુભપ્રકૃતિઓ અશુભરૂપે રહેતી નથી, છતાં કહેવાય તો અશુભ જ.
જેમ એક ઘડામાં લીમડાનો રસ અલ્પ સમય માટે ભર્યો હોય, તેને નિતારીને એવી રીતે એકદમ ખાલી કરી દીધો હોય કે તેમાં તેનો અંશમાત્ર પણ ન રહે; પછી તેમાં શેરડીનો રસ ભરવામાં આવે તો તેને ભલે કડવાશનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ ન આવે પણ સારા ઘડામાં ભરેલા શેરડીના રસ કરતાં આ રસની મીઠાશ અવશ્ય ઊતરતી કક્ષાની રહેવાની. પટુ જિલ્લાવાળો, સ્વાદનિપુણ માણસ તેને પરખી કાઢશે. આમ પુણ્યના જોરદાર ઉદય વચ્ચે નબળી પાપપ્રકૃતિઓનો ભલે સ્પષ્ટ ખ્યાલ ન આવતો હોય છતાં તેની અલ્પતમ અંશમાં અસર રહે જ છે.
આવી જ રીતે જોરદાર પાપપ્રકૃતિઓના ઉદય વચ્ચે નબળી પુણ્યપ્રકૃતિઓના ઉદય વિશે સમજવાનું છે. નારકીના જીવને કોઈ વખત અલ્પ શાતાનો ઉદય આવી જાય તો પણ ભયંકર અશાતાના ઉદય વચ્ચે તેનો સ્પષ્ટ અનુભવ થઈ શકતો નથી.