Yogdrushti Samucchay

Author(s): Yughbhushanvijay
Publisher: Gitarth Ganga

Page 84

યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય ગીતાર્થને મિથ્યાષ્ટિના પરિચયમાં રહેવામાં અતિચારોનો સંભવ નથી. એ તો સ્વ-પરના શાસ્ત્રને જાણીને પોતાના સમકિતને વધુ પરિપક્વ બનાવે છે. માટે ગીતાર્થ માટે તેનો નિષેધ નથી; પણ બાળજીવોએ તેમનું દૃષ્ટાંત લેવું નહિ.
માર્ગાનુસારી જીવનવ્યવસ્થાથી યુક્ત એવાં આધ્યાત્મિક વિકાસ એ જ સન્માર્ગ છે. તેનાથી ઊલટો એ ઉન્માર્ગ છે. સન્માર્ગ, સન્માર્ગની સામગ્રી અને સન્માર્ગમાં રહેલા જીવો પ્રત્યેની રુચિ એ જ સમ્યક્તછે. તત્ત્વની રુચિને સમ્યક્ત કહેવામાં આવે છે અને તત્ત્વ એ સન્માર્ગનું જ સમર્થન કરનાર છે. માટે સન્માર્ગની રુચિમાં તત્ત્વની રુચિ સમાઈ જાય છે.
ક્ષમા, દયા, ઉદારતા વગેરે ઉચિત સ્થાને કરવામાં આવે તો જ તે ગુણરૂપ બને છે. શાસનના પ્રત્યુનીકે પ્રત્યે ક્ષમા કે ઉદારતા નથી કેળવવાની, પણ પ્રશસ્ત દ્વેષભાવ કેળવવાનો છે. રાગની જેમ ઠેષ પણ પ્રશસ્ત હોઈ શકે છે.
ઉપરના પાંચ અતિચાર સંખ્યત્ત્વરૂપી રત્નની પ્રજાને ઝાંખી પાડવામાં ધૂળ સમાન છે. ઝાંખું પડતું હોવા છતાં તેમાં તત્ત્વદર્શન મૂળથી નષ્ટ નથી થતું, માટે આ પાંચમી દષ્ટિમાં તત્ત્વદર્શન નિત્ય છે એમ કહ્યું છે.
- (૧) બ્રાન્તિદોષ-સ્થિરાદષ્ટિવાળા જીવને વિવેક ગુણ સંપૂર્ણપણે પ્રગટ્યો હોવાથી હેય-ઉપાદેયના વિષયમાં તેને કદી ભ્રાન્તિ થતી નથી. શાસ્ત્રનું જ્ઞાન કદાચ તેણે ન મેળવ્યું હોય છતાં પણ તેનો ક્ષયોપશમ જ એવો માર્ગાનુસારી હોય છે કે કદાપિ પણ તે હેયને ઉપાદેય માનવાની કે ઉપાદેયને હેય માનવાની ભૂલ કરતો નથી. તત્ત્વની બાબતમાં તેનો બોધ એટલો ચોક્કસ હોય છે કે તે કદી પણ તેમાં ભૂલથાપ ખાતો નથી. અધર્મને તે અધર્મ જ માને છે અને પાપને તે પાપ જ સમજે છે. એટલે તેની પાપપ્રવૃત્તિ કદી પણ અનાભોગપૂર્વકની હોતી નથી; આભોગજન્ય જ હોય છે. એટલે કે તે પાપને પાપ માનીને જ પાપપ્રવૃત્તિ કરે છે. જ્યારે ચોથી દષ્ટિવાળામાં બ્રાન્તિદોષ હોવાના કારણે તેનામાં અનાભોગપૂર્વકની પાપપ્રવૃત્તિ હોય છે.
ભ્રાન્તિદોષ ટળી ગયો હોવાના કારણે સ્થિરાદષ્ટિવાળાનું વંદનાદિ ધર્મકૃત્ય અભ્રાન્ત જ હોય છે. તે અનુકંપાના પાત્રમાં ભક્તિ કરતો નથી કે ભક્તિના પાત્રમાં અનુકંપા કરતો નથી. પાત્ર, સુપાત્ર કે અપાત્રની વિચારણામાં તે ભૂલ કરતો નથી.
(૨) સૂમબોધ:- આ દૃષ્ટિમાં બોધ સૂક્ષ્મ, ઊંડો, મર્મગ્રાહી હોય છે. તેથી જ બ્રાન્તિદોષનું વર્જન શક્ય બને છે. તેની દષ્ટિ સ્થૂલ નથી હોતી, પણ વસ્તુના ઊંડાણ