Yogdrushti Samucchay

Author(s): Yughbhushanvijay
Publisher: Gitarth Ganga

Page 81

યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય તત્ત્વદર્શન નિત્ય હોય છે. જ્યારે ક્ષાયોપથમિક સમ્યક્ત સાતિચાર બને છે ત્યારે તેમાં તત્ત્વદર્શન અનિત્ય વર્તે છે.
જેમ કોઇ માણસ આંખનો રોગ નાશ પામ્યા પછી બરાબર સારી રીતે જોઈ શક્તો હોય, તેમાં વળી પાછો રોગનો પ્રકોપ ઊથલો મારે તો દેખવામાં ફેર પડી જાય છે, તેમ સમ્યક્ત પામ્યા પછી જે તત્ત્વદર્શન થતું હતું, તેમાં દર્શન મોહનીય (મિથ્યાત્વ)નો પ્રકોપ થવાથી અતિચાર લાગીને તત્ત્વદર્શન ઝાંખું પડી જાય છે. આ દૃષ્ટિના બોધને રત્નની પ્રભાની ઉપમા આપી છે. રત્ન ઉપર જો ધૂળ ઊડે તો પ્રભા ઝાંખી પડી જાય છે, તેમ અહીં અતિચારરૂપી ધૂળ લાગતાં તત્ત્વદર્શન ઝાંખું પડી જાય છે..
અતિચાર લાગે ત્યારે એટલો સમય અનવબોધ થાય છે. મિથ્યાત્વી અને સમકિતી જીવમાં એટલો ભેદ છે કે મિથ્યાત્વીની જીભ બગડેલી છે જ્યારે સમકિતીની જીભ ચોખ્ખી છે. તાવ આદિના કારણે જીભ બગડી હોય તેમને ગળી વસ્તુકડવી લાગે, તેમ મિથ્યાત્વીનું જ્ઞાન વિ. રીત હોય છે. એવું વિપરીત જ્ઞાન અતિચારના સમયેમાં પણ સમકિતીને હોતું નથી કારણકે તેની જીભ ચોખ્ખી છે, એટલે મૂળથી તો બોધ શુદ્ધ અને સૂક્ષ્મ છે. માત્ર એકદમ તીખું તમતમતું મરચું ખાવાથી જીભ તતડી જાય, પછી થોડા સમય સુધી તે કોઈ વસ્તુનું જ્ઞાન કરી શકતી નથી; એમ અતિચારના સમયમાં એટલા સમય પૂરતો તેને અનવબોધ થાય છે. પરંતુ અવિવેક હજુ આવ્યો નથી. માત્ર વિવેકમાં ખામી આવી છે એટલું જ. અતિચારમાંથી આગળ વધીને જ્યારે અનાચાર આવી જાય છે, ત્યારે અવિવેક આવવાથી મિથ્યાત્વ જ આવી જાય છે. સમકિત ટકતું નથી.
સમકિતમાં અતિચાર પાંચ પ્રકારે લાગે છે. (૧) શંકા, (૨) કાંક્ષા, (3) વિચિકિત્સા, (૪) અન્યદૃષ્ટિ પ્રશંસા, (૫) અન્યદૃષ્ટિ સંસ્તવ (પરિચય).
(૧) શંકા :- સમકિતી જીવે તત્ત્વની વિચારણાપૂર્વક ધર્મને સ્વીકારેલો હોય છે. એટલે તેમાં તેની સમજણપૂર્વકની પાકી દઢ શ્રદ્ધા હોય છે. સામાન્ય જીવોને ધર્મમાં જે શ્રદ્ધા હોય છે તે ઓઘથી હોય છે, તત્ત્વની વિચારણાપૂર્વકની હોતી નથી. એટલે તેના કરતાં સમકિતી જીવની શ્રદ્ધા અનેકગણી ચડિયાતી અને લાભદાયક છે. આવી દૃઢ શ્રદ્ધાથી સામાન્ય પ્રસંગોમાં ડગવાનો સંભવ નથી; પણ જીવનમાં કોઈ મહાન આપત્તિ કે સંકડામણનો પ્રસંગ આવે છે ત્યારે ડગી જવાનો સંભવ છે.
આત્મા છે. અનાદિકાળથી તેને કર્મ ચોટેલાં છે. કર્મનો આશ્રવ અને બંધ કરીને તે સંસારમાં રખડી રહ્યો છે. કર્મથી સર્વથા છૂટીને તે મુક્ત બની શકે છે. મુક્તિ મેળવવાના બે ઉપાય છે. સંવર અને નિર્જરા. આ નવ તત્ત્વમાં તેમજ આત્માના મૂળભૂત શુદ્ધ