________________
યોગદૈષ્ટિ સમુચ્ચય
(૩) સર્વજ્ઞની દેશના ભિન્ન-ભિન્ન હોવાના કારણમાં ત્રીજો વિકલ્પ એ છે કે સર્વશે દેશના એક જ આપી છે. પણ તેમના ઉત્તરાધિકારી એવા ઋષિમુનિઓએ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવને આશ્રયીને દેશનાભેદ કર્યો છે. અર્થાત્ આગળ જતાં જેમ-જેમ કાળ આદિમાં પરાવર્તન આવતું ગયું તેમ-તેમ લોકોની રુચિ આદિ પણ બદલાતાં ગયાં. એટલે પાછળના કપિલ આદિ ઋષિમુનિઓને લોકોની રુચિ અનુસાર દેશનાભેદ કરવો પડ્યો અને એક એક નયને આશ્રયીને દેશના આપવી પડી; પણ તેમની એ દેશનાનું મૂળ ઉદ્ગમસ્થાન તો સર્વજ્ઞની દેશના જ છે. સર્વજ્ઞની દેશનામાં બધા નયોનું નિરૂપણ હતું. તેમાંથી તેમણે તે તે કાળના લોકોને ઉપકારક બને તે તે નયને પ્રાધાન્ય આપીને દેશના આપી. સર્વજ્ઞનો એવો અતિશય હોય છે કે તે સર્વનયમય સ્યાદ્વાદપૂર્ણ શૈલીથી દેશના આપે અને તેમાંથી શ્રોતાઓ પોતાને હિતકર નયને પકડે. પણ બીજા ઋષિમુનિઓનો એવો અતિશય નથી હોતો એટલે તેઓ એકસાથે સર્વાગી દેશના આપી શકતા નથી; પણ નયુપ્રધાન દેશના આપે છે. .
આ ત્રણ કારણે સર્વજ્ઞની દેશનામાં ભેદ પડે છે. ગમે તે નાની વાત હોય પણ તે બધી સર્વ જ કહેલી છે. માટે છદ્મસ્થ જીવોએ કોઇપણ નયનો એકાન્ત અપલાપ ન કરવો જોઈએ. કારણકે તેનો અમલાપ એ સર્વજ્ઞના વચનનો જ અપલાપ છે; અને તે મહાન અનર્થને કરે છે. દરેકનયની વાત અપેક્ષાએ સ્વીકાર્ય બને છે. જ્યારે તે ઉન્માર્ગરૂપ બને છે ત્યારે જ તે અસ્વીકાર્ય બને છે.
કોઇપણ નયની વાત ત્રણ રીતે ઉન્માર્ગરૂપ બને છે.
(૧) જોdવાત એકાને રજૂ કરવામાં આવી હોય તો:-જેમકે આત્મા એકાન્ત નિત્ય છે અથવા તો એકાત્તે અનિત્ય છે. આમ એકાન્ત પ્રરૂપણા કરવી તે ઉન્માર્ગ છે.
(૨) જો તે વાત ઊંધી અપેક્ષાએ રજૂ કરવામાં આવી હોય તો :- જેમ કે નિશ્ચયની અપેક્ષાએ આત્મા શુદ્ધ છે અને વ્યવહારની અપેક્ષાએ આત્મા અશુદ્ધ છે. તેના બદલે કોઈ ઊંધી રજૂઆત કરે કે વ્યવહારથી આત્મા શુદ્ધ છે અને નિશ્ચયથી આત્મા અશુદ્ધ છે. આમ ઊંધી અપેક્ષાએ કરાયેલી રજૂઆત ઉન્માર્ગ બને છે.
(૩) અસ્થાને રજૂ કરવામાં આવી હોય તો - જેમકે નીચલી કક્ષામાં જે ધર્મ છે તે જ ઉપરની કક્ષામાં અધર્મ બની જાય છે અને જે ઉપરની કક્ષાનો ધર્મ છે તે નીચલી કક્ષામાં અધર્મ બની જાય છે. દિગંબરની અપરિગ્રહની વાતો કે સ્થાનકવાસીની
