Yogdrushti Samucchay

Author(s): Yughbhushanvijay
Publisher: Gitarth Ganga

Page 77

યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય અને બોધ અપ્રતિપાતી બુઝાય નહિ તેવો હોય છે. માટે તેને રત્નની પ્રભા સાથે સરખાવવામાં આવ્યો છે.
સ્થિરાદષ્ટિનો બોધ અપ્રતિપાતી છે, પ્રવર્ધમાન છે, નિરપાય છે. પરંપરિતાપથી વર્જિત છે. સંતોષ આપનાર અને પ્રણિધાન યોનિવાળો છે. ગ્રંથકાર મહર્ષિએ વર્ણવેલાં તેનાં આ બધાં વિશેષણોનો આપણે ક્રમશઃ વિચાર કરીએ.
અપ્રતિપાતી :- પ્રતિપાત એટલે પતન. આ પતન આધ્યાત્મિક વિકાસમાં સમજવાનું છે. સ્થિરાદષ્ટિવાળાનો બોધ અપ્રતિપાતી છે. એટલે આધ્યાત્મિક વિકાસમાં પતન લાવનાર બનતો નથી. અર્થાત આ બોધવાળાને ગમે એવા સંક્લિષ્ટ પરિણામ થાય તો પણ તેમાં વિવેક જાગ્રત હોવાના કારણે એવું પાપકર્મ ન બંધાય કે જે તેને ભાવિમાં ધર્મમાં વિષ્ણભૂત બને. તેનો વિવેક (બોધ) તેને ધર્મમાં અંતરાય કરનાર કર્મબંધથી બચાવી લે છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે સમ્યક્ત્વ પામેલા જીવો ચોથા ગુણસ્થાનકથી પડીને પહેલા ગુણસ્થાનકે આવે છે, તો એ આધ્યાત્મિક પતન એ પ્રતિપાત જ છે, તો તમે તેને અપ્રતિપાતી કેમ કહો છો? આનું સમાધાન એ છે કે તેનું જે આ પતન થાય છે તે પૂર્વે મિથ્યાત્વની હાજરીમાં બાંધેલા કર્મના ઉદયથી થાય છે. પહેલી ચાર દૃષ્ટિનો બોધ એ પ્રતિપાતવાળો કહે છે. અવિવેક હોવાના કારણે એ જીવોને જો સંક્લિષ્ટ પરિણામ થાય તો કદાચ એવું કર્મ બંધાય પણ ખરું કે જે ઉદયમાં આવે ત્યારે જીવને ધર્મમાં અંતરાય કરે અને નીચે પાડે. એટલે સ્થિરાદષ્ટિવાળો સમ્યક્વી જીવ જે નીચે પડે છે, તે પૂર્વે ચાર દૃષ્ટિ સુધીની અવસ્થામાં બાંધેલા ધર્માતરાય કરનાર કર્મથી પડે છે; પણ વર્તમાનમાં સમ્યક્તની હાજરીમાં બાંધેલા કોઈ કર્મથી પડતો નથી. વર્તમાનમાં તો તે એવું એક પણ કર્મ નથી બાંધતો કે જે તેને ભવિષ્યમાં ઉદયમાં આવે ત્યારે ધર્મમાં વિઘ્ન કરનાર બને. અપ્રતિપાત કહેવા પાછળ આ આશય રહેલો છે.
ધર્મમાં વિજ્ઞભૂત બનનાર કર્મ પ્રાયઃ મોહનીયકર્મ છે. તેનાથી જઘન્ય, મધ્યમ, ઉત્કૃષ્ટ એમ ત્રણ પ્રકારનાં વિઘ્ન આવે છે. યોગવિશિકામાં વિધ્વજય નામના આશયમાં તે ત્રણ પ્રકારનાં વિદ્ગોનું વર્ણન કરેલું છે. સ્થિરાદષ્ટિના બોધવાળો જીવ કંટક સમાન જઘન્ય પ્રકારનું વિઘ્ન આવે એવું કર્મ કદાચ બાંધે પણ ખરો; પણ તે કર્મ સામાન્ય કોટિનું હોય છે. સામાન્ય પુરુષાર્થથી તે દૂર કરી શકાય તેવું હોય છે. સાધનામાં તે સામાન્ય કોટિનું જ વિઘ્ન લાવે છે. તેનાથી સાધના સદંતર અટકતી નથી. જવર અને દિગ્બોહ સમાન મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારનાં વિઘ્નો આવે એવું કર્મ આદૃષ્ટિવાળો કદાપિ બાંધતો