________________
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય પ્રાપ્ત થાય છે. ભાવરેચકથી યુક્ત પ્રાણાયામ નામનું ચોથું યોગાંગ હોય છે. તત્ત્વનું શ્રવણ કરવા છતાં તેમને સૂક્ષ્મબોધનો અભાવ હોય છે.
૧) ઉત્થાનદોષ -ત્રીજી દૃષ્ટિમાં માર્ગની પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ છે, પણ તેમાં સ્કૂલના થવા રૂપ હજી ઉત્થાનદોષ રહેલો છે. જેમ આંખ બરાબર કામ ન કરતી હોય તો સીધા માર્ગમાં પણ કાંકરા, કાંટા વગેરે બરાબર ન દેખાવાથી સ્કૂલના ઊભી થાય છે, તેમ ઉત્થાનદોષથી યોગમાર્ગમાં ત્રીજી દષ્ટિવાળાને અલના ઊભી થાય છે.
અનાભોગથી અપ્રશસ્ત કષાયોમાં રુચિપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ કરવી, તેમાં ઉપાદેય બુદ્ધિ રાખવી, તેને ઉત્થાનદોષ કહેવામાં આવે છે. ત્રીજી દૃષ્ટિમાં ભોગમાંથી ઉપાદેયબુદ્ધિ નાશ થઈ ગઈ છે એટલે #પદોષ ચાલ્યો ગયો છે; પરંતુ સૂક્ષ્મ કષાયોની ઓળખ ન હોવાથી તેમાં ઉપાદેયબુદ્ધિ રહેતી હોય છે. અપ્રશસ્ત કષાયમાં અનાભોગથી જ જો ઉપાદેયબુદ્ધિ આવી જાય તો ઉત્થાનદોષ આવ્યો એમ સમજવું. આભોગપૂર્વક ઉપાદેયબુદ્ધિ થાય તો ઉત્થાન કરતાં નીચલી કક્ષાના દોષ છે એમ સમજવું.'
મલ્લિનાથ ભગવાનના જીવે પૂર્વભવમાં, તેમજ બ્રાહ્મી-સુંદરીએ પૂર્વના પીઠ અને મહાપીઠના ભવમાં આ ઉત્થાનદોષના કારણે જ સ્ત્રીવેદ બાંધ્યું છે. ચિલાતીપુત્રે આ ઉત્થાનદોષથી જ નીચગોત્ર બાંધ્યું છે. તેઓ પોતાના સૂક્ષ્મ પણ માયા, અહંકાર વગેરે અપ્રશસ્ત ભાવોને ઓળખી શક્યા નહિ. તેમાં રુચિ થઈ ગઈ જેના વિપાકરૂપે નીચગોત્રકર્મ અને દાસીના કુલમાં જન્મ આદિ હીનપણાને પામ્યા છે.
અનાદિ કાળથી જીવને દરેક પદાર્થોમાં, દરેક પ્રસંગોમાં રતિ-અરતિ કરવાનો સ્વભાવ છે. રતિ-અરતિ એટલી ખતરનાક નથી જેટલી ખતરનાક તેમાં ઉપાદેયબુદ્ધિ કરવી તે છે. દિપ્રાદષ્ટિમાં આ ઉત્થાનદોષનું નિવારણ થયેલું છે. તેથી આ દૃષ્ટિવાળા જીવોને નાનામાં નાના કષાયો પ્રત્યે પણ અરુચિ જ હોય છે. જેમ જીવને રોગ કે કપડા આદિ ઉપરનો મેલ ગમતો નથી, તેને દૂર કરવાની સતત મથામણ કરે છે, તેમ આ દષ્ટિવાળા જીવોને દોષ પ્રત્યે અત્યંત અરુચિ હોય છે. તેથી તેને કાઢવાની સતત મથામણ કરતા હોય છે. તેથી જ તેમના અપ્રશસ્ત કષાયો પ્રાયઃ નષ્ટ થયેલા જ હોય છે. જેમાં પૂર નથી આવ્યું એવી નદીનું પાણી શાંત ધીમી ગતિએ વહેતું હોય છે, તેમ આ દૃષ્ટિવાળા જીવનું માનસ અત્યંત શાંત-પ્રશાંત હોય છે. પ્રાયઃ તેમને ગમે તેવા સંયોગોની અપ્રશસ્ત રાગદ્વેષજનક કોઈ જ અસર થતી નથી. તેવા સંયોગોમાં પણ તેમનું ચિત્ત ઉપશાંત જ રહે છે. આ કારણે જ માનસિક સુખ ઘણું અનુભવતા હોય છે.
