Yogdrushti Samucchay

Author(s): Yughbhushanvijay
Publisher: Gitarth Ganga

Page 54

૪૯
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય ત્યાં ‘પદ' શબ્દનો પ્રયોગ સાર્થક બને છે. વળી અહીંયાં સંપૂર્ણ વિવેક હોવાથી દરેકેદરેક સમ્યગ્દષ્ટિનું હેય-ઉપાદેય સંબંધી જ્ઞાન એકસરખું જ હોય છે. તેમાં જરાપણ ભેદ હોતો નથી. માટે તે સમાન પરિણામવાળું જ હોય છે. શેય સંબંધીમાં દરેકનું જ્ઞાન એકસરખું નથી હોતું. ઓછાવત્તા ક્ષયોપશમ પ્રમાણે જોય સંબંધીનું જ્ઞાન બધાનું જુદું-જુદું ઓછું-વતું હોય છે.
સમકિતીના ગીતાર્થ-સમકિતી અને અગીતાર્થ-સમકિતી એમ બે ભેદ પડે છે. ગીતાર્થ સમકિતીને ઉત્સર્ગ-અપવાદ, નિશ્ચય વ્યવહાર આદિ શાસ્ત્રોનો ઊંડો બોધ હોવાથી તેસ્વ અને પર ઉભયના હિત-અહિતને જાણે અને સમજે છે. જ્યારે અગીતાર્થસમકિતીને શાસ્ત્રોનો ઊંડો બોધ ન હોવાથી તે પર એટલે કે બીજા માણસના હિત-અહિતને જાણી શકતો નથી, પણ આત્મસંવેદન હોવાથી સ્વના હિત-અહિતને તો સંપૂર્ણપણે જાણેસમજે છે; જેમ નાનું બાળક, ભલે વિશેષ કાંઈ ન જાણતું હોય છતાં પોતાના સુખદુઃખને તે બરાબર અનુભવે છે. અગ્નિમાં ભૂલેચૂકે હાથ પડી જાય તો દુઃખનું સંવેદન થવાથી તે રડવા માંડે છે, જો કે તે દુઃખ શેનાથી થયું તે ન સમજવાથી કદાચ હાથ ત્યાંથી ખસેડી નહિ લે પણ દુઃખનું સંવેદન તો તેને થયું જ છે. એવી જ રીતે મધ ચટાડીશું તો તે ચપ- - ચપ ચાટી જશે કારણકે તેમાં તેને સુખનું સંવેદન થાય છે. આમ ઊંડી સમજણ ન હોવા છતાં પોતાના સુખદુ:ખને અનુભવી અને સમજી શકે છે, તેમ અગીતાર્થ સમકિતી પણ ઊંડો શાસ્ત્રીબોધન હોવા છતાં પોતાના હિત-અહિતને બરાબર સમજી શકે છે. કારણકે તેનામાં સંપૂર્ણ વિવેક તો આવી ગયો છે. માટે બધા જ સમકિતીની રુચિ એકસરખી જ હોય છે. તે હેયને હેય તરીકે જ અને ઉપાદેયને ઉપાય તરીકે જ, પરભાવને પરભાવરૂપે જ અને આત્માને હિતકર વસ્તુને હિતકર તરીકે જ ઓળખે છે.
પાંચમી દષ્ટિથી માંડીને વેદ્યસંવેદ્યપદ છે. પહેલી ચાર દષ્ટિમાં અવેદ્યસંવેદ્યપદ છે. પ્રથમ ગુણસ્થાનકની બહારના જીવોનું મિથ્યાત્વ અતિગાઢ અને ક્લિષ્ટ પરિણામવાળું હોય છે. તેને સંસારમાં ગાઢ આસક્તિ હોય છે. શુદ્ધભાવ તો તેને હોતો જ નથી. શુભ પરિણામ પણ કરે, તો તે પણ તેના આત્માને તાત્ત્વિક લાભ આપી શકતા નથી. તેનાં ધર્માનુષ્ઠાન પણ તેને સંસારમાં ડુબાડનાર જ થાય છે. પછી જેમ-જેમ મિથ્યાત્વ મંદ પડતું જાય છે, અવિવેક ઘટતો જાય છે અને વિવેકની માત્રા વધતી જાય છે; તેમ-તેમ તેનો સંસારનો રસ ઘટતો જાય છે, દોષ પ્રત્યે અરુચિ અને ગુણો પ્રત્યે રુચિ વધતી જાય છે. એ રીતે જીવ શુદ્ધભાવ તરફ આગળ વધતો જાય છે. આમ ક્રમસર, યોગની દૃષ્ટિમાં તે આગળ વધતો વધતો ચોથી દષ્ટિમાં તો મિથ્યાત્વ એટલું મંદ પડી ગયું હોય છે કે માત્ર અનાભોગથી જ હવે તેને પાપમાં રુચિ રહી છે. અજ્ઞાનતાના કારણે સંન્યાસી અવસ્થામાં