Yogdrushti Samucchay

Author(s): Yughbhushanvijay
Publisher: Gitarth Ganga

Page 32

૨૭
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય ૧) અનુદ્વેગ - ઉદ્વેગ એટલે કંટાળો. ખેદ અને ઉગમાં ઘણો ભેદ છે. યોગમાર્ગમાં મૂળથી જ જ્યારે રુચિ ન જાગે કે કરવા જેવું છે એમ ઉપાદેય બુદ્ધિ ન જાગે, તો ખેદદોષ છે એમ સમજવું. આવો ખેદ ન હોય અર્થાત યોગમાર્ગમાં તપ-ત્યાગ-સંયમાદિ ધર્મક્રિયામાં રુચિ હોય, તે કરવા જેવા છે એમ ઉપાદેય બુદ્ધિ હોય, પણ તે કરતાં કરતાં જ્યારે તેમાં વધારે પડતું વેઠવાનું કે ઘસાવાનું આવે ત્યારે તેમાં કંટાળો આવે કે હવે કેટલું? આનું નામ ઉગ છે. ખેદમાં પ્રારંભથી જ ધર્મક્રિયા કરવાનો ઉલ્લાસ કે ઉમંગ નથી હોતો, જ્યારે ઉગમાં ઉલ્લાસથી પ્રારંભ કરે પણ જ્યારે તેમાં વધારે પડતી કઠિનાઈ આવે અથવા તો સામે કોઈ આકર્ષક ભોગસામગ્રી આવી જાય તો ધર્મક્રિયા ઉપરથી મન ઊઠી જાય. દા.ત. ભાવતાં સ્વાદિષ્ટ મિષ્ટાન્ન જોઇને મનમાં ઉદ્વેગ થઈ જાય કે મેં આજે ક્યાં ઉપવાસ કર્યો?
. ધર્મક્રિયાનો પ્રારંભ ભાવથી અને ઉલ્લાસથી કર્યો હોય પણ પાછળથી જેમ ઉગ આવે છે તેમ ખેદદોષ પણ પાછળથી આવી શકે. તો ત્યાં બંનેની વચ્ચે ભેદ શી રીતે સમજવો? ખેદદોષમાં સંયમમાં જ અરુચિ જાગી જાય છે; જ્યારે ઉગમાં સંયમમાં ઉપાદેય બુદ્ધિ ટકી રહે છે. તે કરવા જેવું લાગે છે, પણ ભોગ ગમતા હોવાથી સંયમ પાળવાનો કંટાળો આવે છે. અર્થાત્ ખેદદોષમાં સંયમમાંથી ઉપાદેય બુદ્ધિ નષ્ટ થઈ જાય, જ્યારે ઉદ્ધગદોષમાં ઉપાદેય બુદ્ધિ ટકી રહે પણ તે નબળી હોય છે. પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિને ખેદદોષ આવ્યો છે, તે સમયે તેમને સંયમમાંથી ઉપાદેય બુદ્ધિ જ નષ્ટ થઈ ગઈ છે. પોતાના બાળક રાજાને શત્રુ રાજાએ હેરાન કર્યો છે તે જાણીને તેમને એવો વિચાર આવ્યો છે કે આ સંયમમાં કાંઈ સાર નથી. આમ ખેડદોષ સહિત રૌદ્રધ્યાનમાં તે ચડ્યા છે માટે તેમણે સાતમી નારકીનાં દલિયાં ભેગાં કર્યા છે. સમકિતી જીવને પણ રૌદ્રધ્યાનનો સંભવ છે, પણ તેને ખેદદોષ ન હોવાના કારણે નરક પ્રાયોગ્ય બંધનથી થતો. વૈમાનિકદેવ પ્રાયોગ્ય જ બંધ થાય છે. શાસ્ત્રમાં રૌદ્રધ્યાનથી નરકનું આયુ બંધાય છે, એમ જે લખ્યું છે ત્યાં સમજી લેવાનું કે મિથ્યાત્વના ખેદ, ઉદ્વેગ આદિ પરિણામો સહિત જ્યારે રૌદ્રધ્યાન પ્રવર્તે છે ત્યારે જ નરકનું આયુષ્ય બંધાય છે.
(૧) મરીચિએ સંયમ છોડ્યું છે પણ તે પાંચમે ગુણસ્થાને ટકી રહ્યા છે, એટલે સમકિત છે. તેમને સંયમમાં સંપૂર્ણ રુચિ અને ઉપાદેય બુદ્ધિ છે, તેમાં જરાપણ ખેદ કે ઉગ નથી આવ્યા; પરંતુ કષ્ટો સહન ન કરી શક્યા તેથી પ્રમાદના કારણે સંયમ છોડ્યું છે. ખેદદોષની વિચારણામાં સંયમછોડે કે ન છોડે એ બહુ મહત્ત્વની વાત નથી. સંયમમાં રુચિ ટકી છે કે નહિ એ જ ખરી મહત્ત્વની વાત છે. અહિંદુત્તને ખેદદોષ આવી ગયો તેથી દુર્લભબોધિપણું તેમને પ્રાપ્ત થયું છે.