________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
- કેવળ માનસિક તન્દ્રાથી નિપજતો કંટાળે બીકની સાક્ષાત લાગણીથી વૃદ્ધિ પામે છે. સમાજના ચાલુ બંધારણમાં કઈ પણ પ્રકારના ફેરફારથી તેના પાયાને ધક્કો લાગે જ એવી પ્રગતિ વિરોધી પ્રેરણા રીઢી થઈને પ્રગતિવિધી સિદ્ધાંતમાં પરિણમે છે. રાજ્યનું હિત તેની સંસ્થાઓ તેમજ સંપ્રદાયમાં અણુમાત્ર પણ ફેરફાર વિનાની સ્થિરતા પર આધાર રાખે છે, એવી માન્યતાને લોકો હજુ આજ કાલજ છોડવા લાગ્યા છે. જ્યાં જ્યાં એવી માન્યતા પ્રચલિત છે ત્યાં ત્યાં નવા વિચારે હાનિકારક અને નડતરકર્તા મનાય છે, અને જે કંઈ મનુષ્ય સ્થાપિત સિદ્ધાંતનાં કારણે વિષે એકાદ પ્રતિકૂળ પ્રશ્ન પૂછે તે તે માણસ ભયંકર લેખાય છે. - પ્રગતિવિધી પ્રેરણા તેમજ તેમાંથી પરિણમતે તેજ સિદ્ધાંત ધર્મ પરના મૂઢ વિશ્વાસથી વધુ દઢ બને છે. જે સર્વ રૂઢિઓ અને વિચારે સમેત સમાજબંધારણને ધાર્મિકમત સાથે ગાઢ સંબંધ હોય તથા તે બંધારણ દૈવી આશ્રયથી ખીલ મનાતું હોય તો એ સમાજવ્યવસ્થાની ટીકા કરવી એ દેવનિંદા બરાબર છે અને ધર્મમતને વડ એ તો દૈવી સત્તાના કેપને સીધું આમંત્રણ આપવા જેવું છે.
ધર્માધિકારીઓ, વર્ણ (caste) અને વર્ગ (class) જેવા સમાજના પ્રતાપી વિભાગે ચાલુ પ્રણાલિકા તથા તેના મૂળભૂત વિચારેના રક્ષણમાં પોતાના લાભ જુએ છે. એ પ્રણાલિકા વિરૂદ્ધના નવા વિચાર સામે તે વિભાગો ઝુંબેશ ઉઠાવે છે, અને એમની લડતને પરિણામે પ્રગતિ વિરોધી વૃત્તિને પુષ્ટિ મળે છે.
દાખલા તરીકે એમ ધારે કે એક પ્રજા એવું માને છે કે સૂર્યગ્રહણ, એ તે અમને ઉપયોગી સંદેશે આપવા માટે અમાસ ઇષ્ટ દેવતાએ કરેલી નિશાની છે, અને કોઈ એક કુશળ માણસ એ ગ્રહણ થવાનું સાચું કારણ શોધી કાઢે છે. એના દેશબંધુઓને પ્રથમ તે એની શેધ. ગમતી નથી, કારણ એમના અન્ય વિચાર સાથે એ
